محمد عبده

شیخ محمد عبدُه، فقیه و حقوقدان مصری و اصلاح‌گری دینی است که به روایت طرفدارانش، از پیشگامان نواندیشی دینی و طلایه‌داران وحدت امت اسلامی در مقابل توطئه‌های استعمار محسوب می‌گردد.

شیخ عبده
نام کامل	محمد عبده
اطلاعات شخصی
سال تولد	1266 ق، ۱۲۲۸ ش‌، ۱۸۵۰ م
محل تولد	مصر
سال درگذشت	۱۳۲۳ ق، ۱۲۸۴ ش‌، ۱۹۰۵ م
استادان	شیخ حسن­ الطویل سید جمال‌­الدین اسد­آبادی
شاگردان	احمد رشید رضا
آثار	الاسلام الرد علی منتقدیه تفسیر المنار رساله التوحید

ولادت

محمد عبده در سال 1266ق در یکی از دهکده‌­های مصر به نام «محله نصر» در شهر «شبراخیت» از توابع استان «بحیره» واقع در شمال مصر، از پدری ترکمن و مادری عرب­‌تبار متولد شد. نامش محمد بود و پدرش را عبده خطاب می­‌کردند، شغل او در ابتدا کشاورزی بود، قرآن را پس از 10 سالگی یاد گرفت و حافظ قرآن شد.

تحصیلات

در سن 13 سالگی به اجبار پدر برای تعلیم معارف اسلامی وارد مرکز «جامع احمدی» شد. او آموزه‌­های آنجا را به جهت سختی معلومات و خشکی و جمودی روش درسی، دوست نداشت، چیزی هم از آنجا یاد نگرفت، به همین خاطر آنجا را رها کرد و به روستای خود برگشت و به کشاورزی پرداخت. اما پس از مدتی به سفارش شیخ درویش خضر (دایی پدرش) که نظرات او را می­‌پسندید، دوباره به جامع احمدی بازگشت و بعد به الأزهر رفت. علاوه بر شیخ درویش او از محضر شیخ حسن­‌الطویل و سید‌جمال­‌الدین اسد­آبادی بهره برد. هم­چنین به توصیه سید‌جمال به مطالعه علوم عقلی پرداخت و وارد شغل معلمی شد و شاگردان زیادی را تربیت نمود که از جمله آنها می‌­توان به محمد رشید رضا، سعد زغلول، طه حسین، عبدالغادر مغربی، مصطفی عبدالرزاق و شیخ محمود شلتوت اشاره کرد. عبده علاوه بر کار معلمی کار سیاسی هم می‌­کرد و به خاطر همین کار وارد حزب وطنی مصر شد. وی هم­چنین بنا به پیشنهاد ریاض پاشا (وزیر خدیو پاشا) به سردبیری روزنامه «وقایع مصریه» منصوب شد. عبده همچنین در انتشار روزنامه «عروة­الوثقی» با سید‌جمال نیز همکاری می­‌کرد. محمد عبده پس از چند سال و با تغییر و تحولی که در بدنه سیاسی- اجتماعی جامعه ایجاد شد، با عضویت انتصابی در اواخر عمر در مجلس شورا که هیئتی مشورتی بود، زندگی خویش را سراسر به اصلاح فکر دینی، سازمان‌های دینی و فعالیت‌های خیریه وقف کرد. در سال 1899 م. خدیو مصر، عبده را به مقام مفتی منصوب کرد و تا پایان عمر بر این مسند باقی ماند.

مهم‌ترین مراحل زندگی

تعلیمات اولیه آشنایی و شاگردی سید‌جمال­‌الدین اسد­آبادی پیگیری نهضت پس از تبعید سید‌جمال و دعوت از مردم مصر سفر به مغرب زمین و آشنایی با تمدن جدید غرب بازگشت به مصر و گذار از فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی به اشتغالات آموزشی و قضایی.

اندیشه‌های تقریبی و اصلاحی محمد عبده

اندیشه‌های اصلاحی شیخ عبده اصلاح از دیدگاه اندیشمندان اسلامی، مفهوم قرآنی است که در برابر فساد معنا می‌­یابد و در راستای فساد هر آنچه که دچار فساد شده باشد، کاربرد دارد از دیدگاه عبده، هرگونه تحول سیاسی بدون، زیر بنای فرهنگی و تربیتی به شکست می­‌انجامد. اما می‌توان از موارد زیر به عنوان مهم‌ترین اندیشه‌های اصلاحی و تقریبی شیخ عبده نام برد:

• الف) عبده شاگرد مکتب سید‌جمال بود اما شیوه‌­ها و نوع برخوردش با او همگون نبود. او بعد از تبعید سید‌جمال در روزنامه مصری، خط اصلاح‌طلبانه­‌ای را پیش گرفت و گرایش‌های انقلابی را به رعایت تمامی جوانب فرا می­‌خواند. تمامی همت و تلاش عبده به اصلاح فکری و تربیتی معطوف می‌­شد و از اصطکاک سیاسی با دولت انگلیس بر حذر بود.
• ب) عبده از مبازرات شدید سیاسی پرهیز می‌­کرد و بیشتر به جریان اصلاحی توجه می‌­کرد.
• ج) عبده اصلاح تربیتی و فرهنگی را مقدم بر همه چیز می‌­دانست.
• د) عبده در شکل مبارزه به کادر سازی و تربیت نیرو معتقد بوده است.
• ه) همنشینان او اکثراً از حوزویان و دانشگاهیان بودند. محفل درس او را این افراد گرم می‌­کردند. حتی مستمعان سخنرانی‌های او در مساجد را اغلب این طبقه شکل می‌­دادند.
• و) او اصلاح اجتماعی را در پرتو اصلاح فردی می‌­داند، گرچه به زندگی اجتماعی و احکام آن نیز بی­‌توجه نیست. در ادامه به بررسی اندیشه‌­های اصلاحی شیخ عبده از دیدگاه اجتماعی، دینی و سیاسی می­‌پردازیم: 1. تمایلات عبده به اصلاح اجتماعی: محمد عبده در زمان حکومت خدیو عباس به او نزدیک شد تا اهداف خود را عملی کند. او با قانع کردن خدیو در سه زمینه اصلاحات را شروع کرد. اولین قدم دانشگاه الأزهر بود که با تغییر امکانات رفاهی و تغییر برنامه­‌های درسی فصل نوینی را در جهت پیشرفت علمی آنجا آغاز کرد.

قدم بعدی اصلاح در اوقاف بود و مرحله آخر اصلاح در دادگاه‌های شرعی بود. شیخ محمد عبده بعد از آنکه مفتی مصر شد با فتواهای خود باعث شد که دیدگاه و نظریات بسیاری از مردم را راجع به اسلام و مسائل جهام اسلام تغییر دهد تا اینکه آنها از بسیاری از عقاید نادرست دیرین خود دست بکشند.

2. توجه به اصلاحات دینی:

شیخ محمد عبده چاره مقابله با هر دو جریان تحجر و غرب­زدگی را احیای فکر دینی و بازگشت به سرچشمه­‌های اصلی شریعت اسلامی از راه مبازره با تقلید می‌­دانست. وی به مانند سید‌جمال با این فکر مخالفت کرد که باب اجتهاد از زمان امام احمد بن حنبل بسته شده و از این جهت با علمای الأزهر مخالف بود. البته معتقد بود که تنها راسخان در علم می‌­توانند به اجتهاد بپردازند. در مواجهه شریعت اسلامی با مسائل دنیای جدید و تطبیق آنها با هم به نظر عبده باید دو اصل را به کار بست: 1- اصل مصلحت یا استصلاح 2- اصل دوم تلفیق است که مقصود عبده از آن آمیختن و سازگار کردن مذاهب مختلف است در حل مسائل اجتماعی. وی نه تنها در برابر مذاهب اسلامی غیر از مذهب خود اعم از مذاهب اهل­‌تسنن یا مذهب شیعه بلکه نسبت به ادیان یهود و مسیحیت هم با تساهل رفتار می­‌کرد. شیخ محمد عبده دربارهٔ­‌ وهابیت عقیده داشت که آنها در بعضی مسائل اسلامی غلو می‌­کنند؛ به طوری که سایر مسلمین نمی‌­توانند عقاید آنها را بپذیرند.

عبده عقیده دارد: «وهابی‌ها از اصولی دست برداشتند که دین بر پایه­ آنها استوار است. اینها نه دوستدار دینند و نه دوستدار تمدن». وی در جای دیگر پیرامون وهابیت می­‌گوید: «چرا باید با زور سلاح، مسلمانان را به فرمانبرداری وادار کرد؟ اگر لااقل فقط در مقام حرف بود و (به این تهدیدها) عمل نمی‌کردند، مشکلی نبود، آنها به حرف‌های ناحق خود عمل می‌­کنند».

- اندیشه­‌های سیاسی:

عبده دو آرزو داشت. یکی آرزوی وحدت و اتحاد ملت مسلمان و دوم آرزوی یگانگی ملت مصر که شاخه­‌ای از امت اسلامی بود. گرچه این دو آرزو چندان با هم قرابت نداشتند اما او سعی کرد که هرگز از جدایی بین سیاست و دیانت صحبت نکند و اعتقادی هم به آن نداشت. او حکومتی را می‌پسندید که در آن کارها بر اساس مشورت مردم پیش رود و معتقد بود که حاکم اسلامی باید به پیروی از شریعت اسلامی و مشورت با اهل حل و عقد به دادگری حکومت کند.

- عبده و اندیشه وحدت دنیای اسلام:

شیخ محمد عبده مانند سید‌جمال به وحدت دنیای اسلام می‌­اندیشید و با تعصبات فرقه‌­ای رابطه‌­ای نداشت، هم‌سازگری او با پیروان مذاهب دیگر به ویژه دوستان شیعی و ایرانی سید‌جمال­‌الدین بهترین نشانه وسعت مشرب و اعتقاد او به همگرایی و اتحاد مذهبی است. هم­چنین شرح نهج‌البلاغه او گامی مؤثر در جهت وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی بود. در جای جای این کتاب می‌­توان ارادت و علاقه قلبی وافر شیخ عبده را به حضرت علی (علیه‌السّلام) یافت. نظریات عبده درباره مساله تلفیق فقه مذاهب اسلامی بیشتر در کتاب «الاسلام والنصرانیه» او درج شده است. عبده با طرح اصل تلفیق و فقه مقارن از مذاهب اسلامی و حتی فراتر از آنها با اجتهاد آزاد خود گرایشات تقریبی خود را بروز داد. شیخ درباره جمعیت دارالتقریب نیز که بعدها تشکیل شد نیز گام‌‌های موثری برداشت و تا چند سال شاگردان او در مقام مفتی و رئیس الازهر و علمای طراز اول مصر بودند.

شیخ محمد عبده شدیداً با اختلافات و نزاع‌های فرقه­‌ای غیرمنطقی و زیان‌بار مخالفت می‌­کرد. استاد شهید مطهری درباره شیخ محمد عبده می­‌گوید: «عبده با سید‌جمال در دو جهت اختلاف نظر دارد؛ یکی این که سید انقلابی فکر می­‌کرد و عبده طرفدار اصلاح تدریجی بود. دیگر این که سید مبارزه با استبداد و استعمار را در رأس برنامه‌­های خود قرار داده بود و معتقد بود باید اول ریشه‌­های این ام‌­الفساد را کند و دور انداخت. ولی عبده، لااقل در اواخر عمر و بعد از جدا شدن از سید در پاریس و بازگشت به مصر، معتقد بود که آموزش و پرورش و تربیت دینی جامعه بر تعلیم و هر حرکت سیاسی تقدم دارد.». اهمیت تعلیم و تربیت از نظر عبده تا آن حد است که تربیت را اساس همه چیز می‌­دانست و معتقد بود: همه چیز بر اساس آن پایه‌ریزی می‌­شود و هر چه به وجود می‌­آید، با علم به وجود می­‌آید. به همین جهت بود که عبده در دوره اقامت در پاریس به سید‌جمال پیشنهاد داد که سیاست را رها کند و با هم به محلی بروند که تحت مراقبت دولت‌ها نباشند و با تربیت شاگردان، آنان را برای برنامه اصلاحی خود آماده سازند، ولی سید‌جمال نپذیرفت.

به هر حال اختلافات شیخ با سید وفاداری او به گرایش اصلاح‌­طلبی موجب شد که حرکت احیای دینی به دو شاخه تقسیم گردد. گروهی به شیوه سید‌جمال وفادار ماندند و انقلاب عظیم را خواستار بودند و گروهی دیگر از شیوه و مسلک عبده پیروی می­‌کردند و خواهان اصلاح درونی و حرکت گام به گام بودند. پس از سید‌جمال، دومین شخصیتی که نامش به عنوان مصلح در جهان تسنن، بالخصوص در جامعه عرب، برده می‌­شود شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سید‌جمال­‌الدین اسدآبادی است. عبده روح خود و زندگی معنوی خود را مدیون سیدجمال می‌­دانست. شیخ محمد عبده در رویارویی با غرب نیز عقیده داشت که باید به اسلام راستین بازگشت که اگر چنین شود، تمامی مشکلات جامعه اسلامی حل خواهد شد. او دارای تعصب فرقه­‌ای نبود و عقیده داشت مذاهب اسلامی و حتی فراتر از آن ادیان الهی باید با یکدیگر وحدت داشته و با هم همکاری نزدیکی داشته باشند. به همین خاطر هنگامی که در بیروت به سر می‌­برد، کانونی را در آن شهر به نام «جمعیة التقریب بین الادیان و المذاهب» ایجاد کرد که عده زیادی از علما و ادبا در آن شرکت می­‌کردند و مسیحیان نیز به این مجالس می‌­آمدند.

وی در این کانون در مورد وحدت ادیان الهی سخن می‌­گفت. فعالیت دیگر محمد عبده در راه تقریب مذاهب و ادیان، چاپ مقالاتی در مجله عروةالوثقی بود. این مجله با همکاری سید‌جمال­‌الدین و شیخ محمد عبده چاپ و منتشر می‌­شد. مقالاتی با عناوین مسیحیت و اسلام و پیروان آن دو؛ وحدت اسلامی و دعوت مردم ایران برای اتحاد با افغان‌ها را چاپ نمود 62. به دلیل داشتن دغدغه اصلاح­گری و وحدت امت اسلامی است که شیخ محمد عبده با وجود تعلق به جامعه مصر، از حیث اندیشه‌­های سیاسی و دینی، وجه‌ه­ای فراملیتی و مذهبی یافته است.

آثار

1- تفسیر المنار: رشید رضا از محرم سال 1317ق تا نیمه محرم سال 1323ق، نکات تفسیری استادش عبده را یادداشت می­‌کرد و تا آیه 126 سوره­ نساء پیش رفت و بر اثر فوت استاد ناتمام ماند. شیخ محمد عبده در این تفسیر، اهمیت زیادی برای اخلاق قائل است و هدف او از این تفسیر تأکید بر جنبه‌­های هدایتی و ارشادی و اخلاقی قرآن است. روش تفسیری عبده، این بود که فقط قرآن را پیش رو داشت و گاهی با مراجعه به بعضی منابع لغوی، صرف و نحو و بدون استفاده از تفسیر دیگری، قرآن را تشریح نمود. از آنجا که مقصود اصلی عبده، تفسیر روح و معانی کلی آیات قرآن، بدون پرداختن زیاد به واژگان است، از همان ابتدای تفسیرش، مسائل لغوی، صرف و نحوی را که تعداد زیادی از تفاسیر قرآنی آکنده از آنهاست، بی‌­فایده شمرده و به آنها توجه نداشت. عبده بر خلاف بعضی، به گردآوری آنچه دیگران گفته­‌اند، روی نمی­‌آورد و معتقد بود: خداوند در روز قیامت از ما نمی‌پرسد که خلایق و مردم چه گفته­‌اند و یا چه دریافت کرده‌­اند؛ بلکه می­‌پرسد که ما خود از کتاب او چه دریافت کرده­‌ایم و آیا از دستورهای او پیروی کرده­‌ایم یا خیر؟ عبده همواره با تفسیر ظاهریه و مشبهه که نصوص قرآن و حدیث را به معنای ظاهری آن حمل می‌کردند و توجهی به عقل نداشتند، سخت مخالف بود.

2- رسالة­‌التوحید: این کتاب بیشتر شامل افکار کلامی، پیرامون شناخت خداوند و معرفت و افکار اجتماعی او است، او در این کتاب که آن را در بیروت نگاشته است، با ارائه گزارشی از مراحل گوناگون تحول فکر اسلامی، ریشه­‌های جمود فکری مسلمانان و راه‌های علاج نظری آنها را بیان می‌­کند.

3- شرح نهج­‌البلاغه: احتمالاً تحت تأثیر سید‌جمال نگاشته شده است، از جهت فصاحت و جنبه ادبی نیز از ارزش بالایی برخوردار است. او معتقد بود: «سخن امام علی بن‌ابی­طالب پس از قرآن و احادیث رسول خدا (صلّی‌الله علیه وآله) شریف‌­‌ترین و بلیغ­‌ترین و جامع­ترین سخنان است».

هم­چنین می‌­گوید: «من به هنگام مطالعه این کتاب، گاه خود را در جهانی می­‌یافتم که ارواح بلند معانی، با زیور عبارت‌های پرفروغ آن را آباد ساخته است و عقل نورانی از عالم الوهیت جدا گشته است و به روح انسانی اتصال یافته، او را از لابه‌­لای پرده‌­های طبیعت بیرون آورده و تا سراپرده ملکوت اعلی بالا برده است و تا شهودگاه فروغ فروزنده آفرینش رسانده است». در این کتاب در برخی موارد به توضیح رویدادهای تاریخی پرداخته و در همین موارد است که انصاف و بی­‌طرفی او نسبت به مسائل شیعه و اهل‌­سنت و دغدغه و اندیشه وحدت اسلامی آشکار می‌شود.

4- حاشیه بر شرح دوانی بر «العقائد العضدیه» دروس من القرآن: شیخ در سال 1295ق موفق شد تا حاشیه­‌ای بر شرح جلال­‌الدین دوانی درباره «العقائد العضدیه» بنویسد که با الهام از درس‌های سید‌جمال­‌الدین، بر آن حاشیه زند. این کتاب که اولین اثر عبده در زمینهٔ­ علم کلام است در مصر و با مقدمه دکتر سلیمان­‌ دنیا تحت عنوان «الشیخ محمد عبده بین الفلاسفه و الکلامیین» به چاپ رسیده.

5- الواردات: عبده این رساله را در سال‌های اول آشنایی­اش با سید‌جمال­‌الدین در سال 1290ق به نگارش در آورد. وی در آن زمان 25 سال سن داشت. شیخ این رساله را به 12 بخش تقسیم کرده و هر قسمت آن را وارد نامید، که نکات عمیق زیادی را در بردارد. این کتاب در قالب یک کتاب عرفانی نوشته شده­‌است و به اثبات واجب­‌الوجود پرداخته­ و صفات و کمالات حق را بازگو می‌­کند.

6- کلمات الامام و مقتبس السیاسة: که هر دو شامل مجموعه­‌ای از سخنان امام علی (علیه‌السّلام) است که نشان­گر علاقه وافر او به کتاب شریف نهج‌البلاغه است که در زمینه‌­های مختلف خصوصاً سیاست جمع ­آوری شده، که به شرح عهد امام علی (علیه‌السّلام) به مالک اشتر می‌­پردازد.

7- رساله الرد علی الدهریین: این کتاب که پیرامون رد ادعاهای طبیعون و مادیون بحث می‌­کند.

8- الاسلام الرد علی منتغدی.

9- اصلاح المحاکم الشرعیه.

10- الاسلام و النصرانیه بین العلم و المدنیه علاوه بر آثار ذکر شده، کتاب‌های دیگر و مقالات متعددی که در مجله العروة­الوثقی و دیگر مجلات به چاپ رسیده، از ایشان برجای مانده است.

وفات

در ماه ربیع­ الثانی 1323ق شیخ محمد عبده در معده و کبد خود احساس درد می‌­کرد. وقتی به پزشکان مراجعه نمود، تأکید کردند که از فعالیت‌های خود بکاهد، بیشتر استراحت کند و برای معالجه به اروپا سفر کند. اما عبده با آن همه مسؤولیتی که داشت نمی‌­توانست بیکار بنشیند و یا به اروپا سفر کند. بنابراین مریضی او شدت گرفت. پزشکان نظر دادند که در حال حاضر نمی­‌تواند به اروپا سفر کند زیرا قدرت جسمی کافی برای تحمل سختی‌های سفر با کشتی را ندارد و باید در مصر معالجه شود. عبده به اسکندریه رفت و از پزشکان آنجا نیز پرس­ و جو کرد. آنها نیز نظر پزشکان قاهره را تأیید نمودند. از این رو شیخ محمد عبده به بخش رمل اسکندریه که منزل برادرش در آن جا بود رفت و در منزل برادر خود مستقر شد. پس از پخش خبر شدت گرفتن بیماری شیخ محمد عبده، عده زیادی از بزرگان به عیادتش رفتند و برخی نیز پزشکان متخصصی را برای معالجه وی فرستادند. اما مریضی شیخ شدت گرفت و در ساعت پنج بعد از ظهر روز هشتم جمادی الاولی سال 1323 ق در سن پنجاه و شش سالگی فوت نمود.