confirmed، مدیران
۳۶٬۱۹۳
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
(۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class="wikiInfo">[[پرونده: | <div class="wikiInfo">[[پرونده:ماوراء النهر.jpg |جایگزین=ماوراء النهر]]</div> | ||
</div> | |||
'''ماوراءالنهر''' یا [[فرارود]] یا '''ورارود'''و آسیای وسطی، ترکستان، [[آسیای مرکزی]] و آسیای میانه نامهایی است که از ابتدا تاکنون بر این سرزمین باستانی نهاده شده است. ماوراءالنهر به سرزمینی گفته میشود که در میان دو رود آمودریا (جیحون) و سیردریا (سیحون) جای دارد. در واقع معنی اصلی آن، آن سوی رود آموی (جیحون یا آمودریا) است. این سرزمین بخشی از [[آسیای میانه]] است. | '''ماوراءالنهر''' یا [[فرارود]] یا '''ورارود'''و آسیای وسطی، ترکستان، [[آسیای مرکزی]] و آسیای میانه نامهایی است که از ابتدا تاکنون بر این سرزمین باستانی نهاده شده است. ماوراءالنهر به سرزمینی گفته میشود که در میان دو رود آمودریا (جیحون) و سیردریا (سیحون) جای دارد. در واقع معنی اصلی آن، آن سوی رود آموی (جیحون یا آمودریا) است. این سرزمین بخشی از [[آسیای میانه]] است. | ||
این سرزمین از دیر باز شرقیترین ایالت [[ایران باستان]] و از [[دوره هخامنشی]] زیر تابعیت امپراتوری [[ایران]] بود و سکنهٔ آن عمدتاً سغدی و خوارزمی بودند. این سرزمین بعدها در دوران هخامنشیان جزو ساتراپی سغد شد. | این سرزمین از دیر باز شرقیترین ایالت [[ایران باستان]] و از [[دوره هخامنشی]] زیر تابعیت امپراتوری [[ایران]] بود و سکنهٔ آن عمدتاً سغدی و خوارزمی بودند. این سرزمین بعدها در دوران هخامنشیان جزو ساتراپی سغد شد. | ||
ماوراءالنهر محل تولد یا زندگی افرادی مانند [[عیاشی]]، [[کشی]]، [[ابوعلی سینا]] و [[فارابی]] بوده است. | ماوراءالنهر محل تولد یا زندگی افرادی مانند [[عياشى |عیاشی]]، [[کشی]]، [[ابوعلی سینا]] و [[فارابی]] بوده است. | ||
== نامها == | == نامها == | ||
خط ۳۶: | خط ۱۵: | ||
ماوراءالنهرسرزمین شگفتیهاست. سرزمینی در شمال شرقی ایران امروز، بین شرق دریای خزر و غرب [[چین]]، همان ورارودان یا فرارود و فرارودان و ورزرود كه گاهی به خراسان بزرگ نیز معروف بوده و اعراب بدان ماوراءالنهر میگفتهاند و رودان نیز منظور دو رود آمودریا و سیردریا یا [[جیحون]] و [[سیحون]] است. مصداق تاریخی و جغرافیایی این منطقه واقعاً مشخص نیست و در برخی منابع خلط اسامی شده است، گاهی همۀ سرزمینهای شمالی ایران از جمله [[خراسان]] را یک جا ماوراءالنهر خوانده و گاهی از هم تفکیک کرده و مثلاً خراسان را اقلیم چهارم و ماوراءالنهر را اقلیم پنجم به حساب آوردهاند ولذا وجود برخی مناطق این خطه میان این دو اقلیم وحتّی گاهی میان آن دو با اقلیم ششم(ولایت ترک) در ابهام است. | ماوراءالنهرسرزمین شگفتیهاست. سرزمینی در شمال شرقی ایران امروز، بین شرق دریای خزر و غرب [[چین]]، همان ورارودان یا فرارود و فرارودان و ورزرود كه گاهی به خراسان بزرگ نیز معروف بوده و اعراب بدان ماوراءالنهر میگفتهاند و رودان نیز منظور دو رود آمودریا و سیردریا یا [[جیحون]] و [[سیحون]] است. مصداق تاریخی و جغرافیایی این منطقه واقعاً مشخص نیست و در برخی منابع خلط اسامی شده است، گاهی همۀ سرزمینهای شمالی ایران از جمله [[خراسان]] را یک جا ماوراءالنهر خوانده و گاهی از هم تفکیک کرده و مثلاً خراسان را اقلیم چهارم و ماوراءالنهر را اقلیم پنجم به حساب آوردهاند ولذا وجود برخی مناطق این خطه میان این دو اقلیم وحتّی گاهی میان آن دو با اقلیم ششم(ولایت ترک) در ابهام است. | ||
چنان که در آثارالبلاد و اخبارالعباد قزوینی «نخشب» یک بار جزو اقلیم چهارم و بار دیگر جزو اقلیم پنجم و«فاراب» یک بار جزو اقلیم پنجم و بار دیگر جزو اقلیم ششم به حساب میآید. به همین دلیل چنان که وامبری مینویسد مرزبندی واقعی ماوراءالنهر را نمیتوان مشخص کرد و بر سر تعیین مدلول جعرافیایی برخی ازسرزمینهای آن اختلاف هست این منطقۀ آباد زمانی جزو خاک ایران و درواقع خراسان بزرگ به شمار میآمده و اکنون به قلمرو جمهوریهای تاجیك و ترك زبان: [[تاجیكستان]]، [[ازبكستان]]، [[تركمنستان]]، [[قزاقستان]] و [[قرقیزستان]] اطلاق میشود. امپراتوری [[روسیه]] در نیمۀ دوم قرن 19 با اغراض خاص سیاسی به این منطقه وارد و بر آن مسلط شد و به همراه بخشهایی از تركستان، چین، تبت شمالی، [[کشمیر]]، بخش شمالی پاكستان و بخشی از خراسان و [[مازندران]] ایران آن را آسیای مركزی نامید. این منطقه همچنین منطبق است بر بخشی از سرزمین افسانهای [[توران زمین]] (قلمرو فرمانروایی تور، فرزند فریدون در [[شاهنامه فردوسی]])كه علاوه بر دو رود بزرگ که نام برده شد، رودهای زرافشان، پنج، فرغانه، تجن و برخی دیگر نیز در آن جاریاند. | چنان که در آثارالبلاد و اخبارالعباد قزوینی «نخشب» یک بار جزو اقلیم چهارم و بار دیگر جزو اقلیم پنجم و«فاراب» یک بار جزو اقلیم پنجم و بار دیگر جزو اقلیم ششم به حساب میآید. به همین دلیل چنان که وامبری مینویسد مرزبندی واقعی ماوراءالنهر را نمیتوان مشخص کرد و بر سر تعیین مدلول جعرافیایی برخی ازسرزمینهای آن اختلاف هست این منطقۀ آباد زمانی جزو خاک ایران و درواقع خراسان بزرگ به شمار میآمده و اکنون به قلمرو جمهوریهای تاجیك و ترك زبان: [[تاجیکستان|تاجیكستان]]، [[ازبکستان|ازبكستان]]، [[تركمنستان]]، [[قزاقستان]] و [[قرقیزستان]] اطلاق میشود. امپراتوری [[روسیه]] در نیمۀ دوم قرن 19 با اغراض خاص سیاسی به این منطقه وارد و بر آن مسلط شد و به همراه بخشهایی از تركستان، چین، تبت شمالی، [[کشمیر]]، بخش شمالی پاكستان و بخشی از خراسان و [[مازندران]] ایران آن را آسیای مركزی نامید. این منطقه همچنین منطبق است بر بخشی از سرزمین افسانهای [[توران زمین]] (قلمرو فرمانروایی تور، فرزند فریدون در [[شاهنامه فردوسی]])كه علاوه بر دو رود بزرگ که نام برده شد، رودهای زرافشان، پنج، فرغانه، تجن و برخی دیگر نیز در آن جاریاند. | ||
تاریخ این سرزمین یكی از پیچیدهترین و سیالترین تاریخها است كه حدود 2500 تا 3000 سال را دربرمیگیرد. نخستین اشارت به سرزمینهای این منطقه را در [[اوستا]] میتوان یافت. در یشتها آمده كه [[اهورامزدا]] شانزده سرزمین را متوالیاً آفرید و بیشتر این سرزمینها مربوط به ایران شرقی و آسیای مركزی است. در مهر یشت نیز به رودخانههای قابل كشتیرانی اشاره شده كه آنها را فقط با سیر دریا و آمودریا میتوان انطباق داد. [[هرودوت]] در شرح ساتراپیهای ایران، ساتراپی شانزدهم را شامل: پارتها، خوارزمیها، سغدها و آریاییها میشمارد. در اوستا و [[كتیبه داریوش]] در بیستون نیز از خوارزم نام برده شده است. | تاریخ این سرزمین یكی از پیچیدهترین و سیالترین تاریخها است كه حدود 2500 تا 3000 سال را دربرمیگیرد. نخستین اشارت به سرزمینهای این منطقه را در [[اوستا]] میتوان یافت. در یشتها آمده كه [[اهورامزدا]] شانزده سرزمین را متوالیاً آفرید و بیشتر این سرزمینها مربوط به ایران شرقی و آسیای مركزی است. در مهر یشت نیز به رودخانههای قابل كشتیرانی اشاره شده كه آنها را فقط با سیر دریا و آمودریا میتوان انطباق داد. [[هرودوت]] در شرح ساتراپیهای ایران، ساتراپی شانزدهم را شامل: پارتها، خوارزمیها، سغدها و آریاییها میشمارد. در اوستا و [[كتیبه داریوش]] در بیستون نیز از خوارزم نام برده شده است. | ||
شاید بتوان اذعان کرد | شاید بتوان اذعان کرد دقیقترین تقسیمبندی از ماوراءالنهر مربوط به کتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی اثر لسترنج است. او در این کتاب ماوراءالنهر را به پنج ایالت به شرح زیر تقسیم میکند: | ||
# ایالت سغد با دوکرسی سمرقند و بخارا و شهرهای کش، نَسَف، نخشب یا قرشی، کرمینه، وابکند، میانکال(در ازبکستان امروزی) وپنج کنت، اسروشنه یا اوراتپه(در تاجیکستان امروزی) | # ایالت سغد با دوکرسی سمرقند و بخارا و شهرهای کش، نَسَف، نخشب یا قرشی، کرمینه، وابکند، میانکال(در ازبکستان امروزی) وپنج کنت، اسروشنه یا اوراتپه(در تاجیکستان امروزی) | ||
خط ۵۰: | خط ۲۹: | ||
# ایالت فرغانه با شهرهای فرغانه، اندیجان، نمنگان، مرغیلان، اخسیکت، خوقند(درازبکستان)و خجند در تاجیکستان) 5- ایالت چاچ(تاشکند) باشهرهای تاشکند(پایتخت ازبکستان) و سیرام(اسپیچاب)، اُترار و فاراب (در قزاقستان) | # ایالت فرغانه با شهرهای فرغانه، اندیجان، نمنگان، مرغیلان، اخسیکت، خوقند(درازبکستان)و خجند در تاجیکستان) 5- ایالت چاچ(تاشکند) باشهرهای تاشکند(پایتخت ازبکستان) و سیرام(اسپیچاب)، اُترار و فاراب (در قزاقستان) | ||
# | # | ||
چنان که مشاهده میشود بیشتر شهرهای ماوراءالنهر در مرزبندیهای سیاسی یک قرن اخیر جزو خاک ازبکستان قرارگرفته و شاید به همین دلیل باشد که در [[لغت نامۀ دهخدا]] و [[فرهنگ معین]] ماوراءالنهر مساوی با نام ازبکستان معرفی شده است. مرو، حصار و سغد دیگرشهرهای ماوراءالنهر است که اولی در تركمنستان و دو شهر دیگردر خاک تاجیكستان واقع شدهاند. همچنین بیشتر این شهرها برسرراه پرآوازۀ ابریشم قرار داشته است. این منطقه به نام تركستان با دو بخش تركستان غربی و شرقی و در این اواخر به تركستان روسیه نیز خوانده شده است. سه بخش سغد، فرغانه و خوارزم جزو ترکستان غربی محسوب میشده که اغلب از استقلال بسیاری برخوردار بوده وگاه نیز به صورت دولتهای تابع درمیآمده است. این هر سه بخش به باكتریا(بلخ) پیوستگی كامل داشته، كشوری كه شامل بخش اعظم [[افغانستان]] كنونی و بخش جنوبی تاجیكستان بوده است<ref>آثار البلادواخبارالعبادص446و603، تاریخ بخارا ازكهنترین روزگار | چنان که مشاهده میشود بیشتر شهرهای ماوراءالنهر در مرزبندیهای سیاسی یک قرن اخیر جزو خاک ازبکستان قرارگرفته و شاید به همین دلیل باشد که در [[لغت نامۀ دهخدا]] و [[فرهنگ معین]] ماوراءالنهر مساوی با نام ازبکستان معرفی شده است. مرو، حصار و سغد دیگرشهرهای ماوراءالنهر است که اولی در تركمنستان و دو شهر دیگردر خاک تاجیكستان واقع شدهاند. همچنین بیشتر این شهرها برسرراه پرآوازۀ ابریشم قرار داشته است. این منطقه به نام تركستان با دو بخش تركستان غربی و شرقی و در این اواخر به تركستان روسیه نیز خوانده شده است. سه بخش سغد، فرغانه و خوارزم جزو ترکستان غربی محسوب میشده که اغلب از استقلال بسیاری برخوردار بوده وگاه نیز به صورت دولتهای تابع درمیآمده است. این هر سه بخش به باكتریا(بلخ) پیوستگی كامل داشته، كشوری كه شامل بخش اعظم [[افغانستان]] كنونی و بخش جنوبی تاجیكستان بوده است<ref>آثار البلادواخبارالعبادص446و603، تاریخ بخارا ازكهنترین روزگار تاكنونص21و1،غریبههای آشناص20، ماهیت تحولات درآسیای مركزی وقفقازص11و12،«آثارتاریخی آسیای مركزی«ص281،اوستاص372، تاریخ هرودوتص376،جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقیص461-521، قومهای كهن درآسیای مركزی وفلات ایرانص77</ref>. | ||
== از آغاز تا دورۀ صفویه == | == از آغاز تا دورۀ صفویه == | ||
خط ۵۷: | خط ۳۶: | ||
در قرن ششم قبل از میلاد قسمت اصلی شاهنشاهی هخامنشیان این خطه بوده است. در قرن چهارم پیش از میلاد [[اسكندر مقدونی]] بخشهایی از آن را تصرف میكند، درقرن اول قبل از میلاد توسط تخارها تصرف میشود و تخارستان نام میگیرد كه كوشانیان نیز از آنانند. سلوکیان، کوشانیان وهیاطله وسپس در705 م. اعراب بر آن چیره شده و در819 م. آل سامان فرمانروای آن میگردند. پس از آن ترکها از حدود قرن پنجم میلادی وارد منطقه شده و برای همیشه درآنجا سكنی میگزینند. ایلک خانیان در 992، سلاجقه در1039، خوارزمشاهیان در1199، مغولان در1219، تیموریان در1383، ازبکها که سلالۀ مغول و تیمور و به شیبانیان، اشترخانیان و منغیتها معروف بودند از 1505 به مدت420 سال بر این منطقه حكمرانی کردند و سرانجام در 1870 به دست تزارهای روس افتاد. این منطقه در دورۀ [[جماهیرشوروی]] دارای مرزبندی قطعی نبود، اما مركزیت آن درسرزمینی به نام تركستان روسیه قرار داشت. | در قرن ششم قبل از میلاد قسمت اصلی شاهنشاهی هخامنشیان این خطه بوده است. در قرن چهارم پیش از میلاد [[اسكندر مقدونی]] بخشهایی از آن را تصرف میكند، درقرن اول قبل از میلاد توسط تخارها تصرف میشود و تخارستان نام میگیرد كه كوشانیان نیز از آنانند. سلوکیان، کوشانیان وهیاطله وسپس در705 م. اعراب بر آن چیره شده و در819 م. آل سامان فرمانروای آن میگردند. پس از آن ترکها از حدود قرن پنجم میلادی وارد منطقه شده و برای همیشه درآنجا سكنی میگزینند. ایلک خانیان در 992، سلاجقه در1039، خوارزمشاهیان در1199، مغولان در1219، تیموریان در1383، ازبکها که سلالۀ مغول و تیمور و به شیبانیان، اشترخانیان و منغیتها معروف بودند از 1505 به مدت420 سال بر این منطقه حكمرانی کردند و سرانجام در 1870 به دست تزارهای روس افتاد. این منطقه در دورۀ [[جماهیرشوروی]] دارای مرزبندی قطعی نبود، اما مركزیت آن درسرزمینی به نام تركستان روسیه قرار داشت. | ||
منطقهای که به شهادت جغرافیدانان و تاریخنویسان، زمانی بس طولانی دارای بهترین ویژگیها و مردمانش دارای بهترین خصلتها بودهاند وشهرهایی (به خصوص بخارا) كه زمانی آوازه نیکی و دینداری آن به گوش جهانیان رسیده و مردمانش با [[فقه]] و ادبیات سروکار داشته اند، در سه قرن اخیر و به خصوص در پایان قرن 19 وابتدای قرن20 به حدی در جهل و فساد غرق بوده كه د. ای. لوگوفیت، محقق روسی كتابی به نام «سرزمین بیحقوقی! امارت بخارا و وضع كنونی آن» در 1909 منتشر كرده و جهالت و عقبماندگی عمومی قلمرو امارت بخارا را در تمام دنیا | منطقهای که به شهادت جغرافیدانان و تاریخنویسان، زمانی بس طولانی دارای بهترین ویژگیها و مردمانش دارای بهترین خصلتها بودهاند وشهرهایی (به خصوص بخارا) كه زمانی آوازه نیکی و دینداری آن به گوش جهانیان رسیده و مردمانش با [[فقه]] و ادبیات سروکار داشته اند، در سه قرن اخیر و به خصوص در پایان قرن 19 وابتدای قرن20 به حدی در جهل و فساد غرق بوده كه د. ای. لوگوفیت، محقق روسی كتابی به نام «سرزمین بیحقوقی! امارت بخارا و وضع كنونی آن» در 1909 منتشر كرده و جهالت و عقبماندگی عمومی قلمرو امارت بخارا را در تمام دنیا بینظیر خوانده است<ref>دراینباره نک:تاجیكانص3و30، جستارهاص9، تاجیكان، آریاییها وفلات ایرانص17،«مقدمهای برشناخت قوم تاجیك»ص66و69، قوم تاجیک و فرهنگ تاجیکی درآسیای مرکزی»ص63-89، طوایف آسیای مرکزی»ص247-179، خراسان وماوراءالنهر، ص22، تاجیكان، آریاییها و فلات ایران ص53 و 60</ref>. | ||
== ماوراءالنهر پیش از اسلام == | == ماوراءالنهر پیش از اسلام == | ||
تا قبل از ورود [[اسلام]] [[ادیان]] [[زرتشتی]]، [[بودایی]]، ثنویت و [[مسیحیت]] در این منطقه حاكم بود، حتی موطن اصلی زرتشت را نیز به ماوراءالنهر منتسب میكنند. | تا قبل از ورود [[اسلام]] [[ادیان]] [[زرتشت|زرتشتی]]، [[بودایی]]، ثنویت و [[مسیحیت]] در این منطقه حاكم بود، حتی موطن اصلی زرتشت را نیز به ماوراءالنهر منتسب میكنند. | ||
در دوران باستان مردمان این خطّه راز بسیاری از معماهای تاریخ بشری را گشودند و تولیداتی عرضه كردند كه هنوز هم برخی شهرهای آنان به تولید آن محصول و به واسطۀ آن معروف است. از آنجایی كه معادن بسیاری شامل: طلا، نقره، لعل، لاجورد، فیروزه، زغال سنگ، اورانیوم، زاك، نمك، آهن، قلع، جیوه، مس، سرب، نفت و داشتهاند، لذا راههای استخراج این معادن را از طریق متكای چوبی و فلزی كه هنوز هم در حفر معدن توصیه میشود كشف كردهاند. شیشهسازی، نساجی، چرمگری و پشمبافی، كرباس و ابریشم و پرنیان زندنچی و مروی، فانوس و ظروف مسی بخارایی، ظروف قلعی سمرقندی، قیچی و سوزن و كمان چاچی، اسلحه فرغانهای و مهمات اسفیجابی، كاغذ سمرقندی و نیز از مهمترین تولیدات شهرهای ماوراءالنهر بوده است. همچنین برای ساخت و سازهایشان از موادی مانند: گل، خشت خام و چوب استفاده میكردهاند و كشاورزی و حفر كانالهای آبیاری جهت زراعت رونق داشته است. [[سمرقند]] و [[بخارا]] دارای نهرها وكانالهای پرآب و بوستانهای سرسبزی بوده است. دامداری هم بسیار رایج و فراوردههای دامی ضروری را به وفورتولید میكرده و نیازی به تهیۀ آنها از دوردست نداشتهاند. | در دوران باستان مردمان این خطّه راز بسیاری از معماهای تاریخ بشری را گشودند و تولیداتی عرضه كردند كه هنوز هم برخی شهرهای آنان به تولید آن محصول و به واسطۀ آن معروف است. از آنجایی كه معادن بسیاری شامل: طلا، نقره، لعل، لاجورد، فیروزه، زغال سنگ، اورانیوم، زاك، نمك، آهن، قلع، جیوه، مس، سرب، نفت و داشتهاند، لذا راههای استخراج این معادن را از طریق متكای چوبی و فلزی كه هنوز هم در حفر معدن توصیه میشود كشف كردهاند. شیشهسازی، نساجی، چرمگری و پشمبافی، كرباس و ابریشم و پرنیان زندنچی و مروی، فانوس و ظروف مسی بخارایی، ظروف قلعی سمرقندی، قیچی و سوزن و كمان چاچی، اسلحه فرغانهای و مهمات اسفیجابی، كاغذ سمرقندی و نیز از مهمترین تولیدات شهرهای ماوراءالنهر بوده است. همچنین برای ساخت و سازهایشان از موادی مانند: گل، خشت خام و چوب استفاده میكردهاند و كشاورزی و حفر كانالهای آبیاری جهت زراعت رونق داشته است. [[سمرقند]] و [[بخارا]] دارای نهرها وكانالهای پرآب و بوستانهای سرسبزی بوده است. دامداری هم بسیار رایج و فراوردههای دامی ضروری را به وفورتولید میكرده و نیازی به تهیۀ آنها از دوردست نداشتهاند. |