۸۷٬۱۹۹
ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'جانبداری' به 'جانبداری') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
(۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
'''رسالت مجمع تقریب و افقهای آن''' عنوان مقالهای از بخش اندیشه [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره سوم میباشد که به قلم دکتر شیخ [[احسان بعدرانی]]<ref>عضو مجمع عمومی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، عضو جمعیت دولتی عربی سوریه و ایران، عضو کمیته پیشرفته نمودن برنامه عربی و اسلامی در [[سوریه]].</ref> و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل تابستان سال 1384 منتشر شده است.</div> | '''رسالت مجمع تقریب و افقهای آن''' عنوان مقالهای از بخش اندیشه [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره سوم میباشد که به قلم دکتر شیخ [[احسان بعدرانی]]<ref>عضو مجمع عمومی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، عضو جمعیت دولتی عربی سوریه و ایران، عضو کمیته پیشرفته نمودن برنامه عربی و اسلامی در [[سوریه]].</ref> و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل تابستان سال 1384 منتشر شده است.</div> | ||
=چکیده= | == چکیده == | ||
در مسئله تقریب مذاهب، توجه به این نکته که آیات قرآن و احادیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) تفسیرهای متعددی را بر میتابد، اختلاف مذاهب امری طبیعی خواهد بود و این اختلافها، اختلافهایی موازی مکمل یکدیگر و در امور جزئی و متغیر است نه در مسائل کلی و ثابت. از آن جا که اینگونه اختلافها از سوی بزرگان دینی پذیرفته شده و هر یک نظر دیگری را محترم میشمارد، شایسته است در بین مردم هم چنین شیوهای ترویج گردد و برای عملی ساختن آن سه قشر لازم است مورد توجه جدی قرار گیرند: مبلغان، جوانان و زنان و با تربیت مبلغان کارآمد، جایگاه صحیحی برای جوانان و زنان نیز ترسیم گردد.<br> | در مسئله تقریب مذاهب، توجه به این نکته که آیات قرآن و احادیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) تفسیرهای متعددی را بر میتابد، اختلاف مذاهب امری طبیعی خواهد بود و این اختلافها، اختلافهایی موازی مکمل یکدیگر و در امور جزئی و متغیر است نه در مسائل کلی و ثابت. از آن جا که اینگونه اختلافها از سوی بزرگان دینی پذیرفته شده و هر یک نظر دیگری را محترم میشمارد، شایسته است در بین مردم هم چنین شیوهای ترویج گردد و برای عملی ساختن آن سه قشر لازم است مورد توجه جدی قرار گیرند: مبلغان، جوانان و زنان و با تربیت مبلغان کارآمد، جایگاه صحیحی برای جوانان و زنان نیز ترسیم گردد.<br> | ||
کلیدواژهها: مذاهب اسلامی، ریشههای اختلاف، امور متغیر و ثابت، تفسیر متون دینی. | کلیدواژهها: مذاهب اسلامی، ریشههای اختلاف، امور متغیر و ثابت، تفسیر متون دینی. | ||
به نام خداوند بخشنده مهربان نیکترین و نورانیترین هستی. | |||
درود و سلام بر بنده و پیامبر او برترین انسان و بر پیروان و ستارگان درخشان او تا روزی که آفتاب و ماه در گردشند. <br> | درود و سلام بر بنده و پیامبر او برترین انسان و بر پیروان و ستارگان درخشان او تا روزی که آفتاب و ماه در گردشند. <br> | ||
سخن گفتن تقریب میان مذاهب اسلامی امروزه دو وجه دارد، یک وجه ساده و بسیط است که با عقل سالم برخوردار از نور الهی سازگار است و با اصل قرآنی و پیامبر مطابقت دارد، و یک وجه آن پیچیده است که خردمندان آن را نمیپذیرند. این مورد در معرض افزودنیهای ناشی از تنشهای سیاسی بر سر قدرت و خلافت و مربوط به کینههای اجتماعی خانوادگی و عشایری و قبیله ای و اختلافهای مالی و درآمدها و برخورداری از آن و اختلافهای اندیشهای ناشی از غلو و افراطیگری و تکفیر و ایجاد نفرت بوده که طی قرون و اعصار روی هم انباشته شده است. <br> | سخن گفتن از تقریب میان مذاهب اسلامی امروزه دو وجه دارد، یک وجه ساده و بسیط است که با عقل سالم برخوردار از نور الهی سازگار است و با اصل قرآنی و پیامبر مطابقت دارد، و یک وجه آن پیچیده است که خردمندان آن را نمیپذیرند. این مورد در معرض افزودنیهای ناشی از تنشهای سیاسی بر سر قدرت و خلافت و مربوط به کینههای اجتماعی خانوادگی و عشایری و قبیله ای و اختلافهای مالی و درآمدها و برخورداری از آن و اختلافهای اندیشهای ناشی از غلو و افراطیگری و تکفیر و ایجاد نفرت بوده که طی قرون و اعصار روی هم انباشته شده است. <br> | ||
نگاه در این دو وجه و بازگشت به اصل قرآنی و سنت پیامبر برای شناخت وجه صحیح و سودمند برای مذاهب موجود در اسلام، بند نخست از بندهای رسالت این مجمع است و بر پایه معارفه میان مردم به عنوان یک هدف الهی ثابت قرار دارد. چنان که خداوند دراینباره میفرماید: «یا أَیهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکمْ مِنْ ذَکر وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا... <ref>(حجرات:13)</ref>؛ ای مردم ما شما را از نر و ماده آفریدیم و شما را ملل و قبیلههایی قرار دادیم تا با هم آشنا شوید». | نگاه در این دو وجه و بازگشت به اصل قرآنی و سنت پیامبر برای شناخت وجه صحیح و سودمند برای مذاهب موجود در اسلام، بند نخست از بندهای رسالت این مجمع است و بر پایه معارفه میان مردم به عنوان یک هدف الهی ثابت قرار دارد. چنان که خداوند دراینباره میفرماید: «یا أَیهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکمْ مِنْ ذَکر وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا... <ref>(حجرات:13)</ref>؛ ای مردم ما شما را از نر و ماده آفریدیم و شما را ملل و قبیلههایی قرار دادیم تا با هم آشنا شوید». | ||
معارفه بر مبنای اطلاق لفظ، بیتردید در برگیرنده بخش اندیشه و عقاید و مذهب است. | معارفه بر مبنای اطلاق لفظ، بیتردید در برگیرنده بخش اندیشه و عقاید و مذهب است. | ||
خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
هم چنین این گفته خداوند است: «وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لإِِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالإِْیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا... <ref>(حشر:10)</ref>؛ کسانی که پس از آنها آمدند میگویند: خدایا ما و برادران ما را که در ایمان از ما سبقت جستهاند بیامرز و در دلهای ما نسبت به کسانی که ایمان آوردهاند کینه قرار مده». پایبند بودن به دو اصل عظیم بر مبنای این گفته پیامبر اکرم است: «انی ترکت فیکم شیئین لن تضلوا بعدهما کتاب الله و سنتی <br> | هم چنین این گفته خداوند است: «وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لإِِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالإِْیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا... <ref>(حشر:10)</ref>؛ کسانی که پس از آنها آمدند میگویند: خدایا ما و برادران ما را که در ایمان از ما سبقت جستهاند بیامرز و در دلهای ما نسبت به کسانی که ایمان آوردهاند کینه قرار مده». پایبند بودن به دو اصل عظیم بر مبنای این گفته پیامبر اکرم است: «انی ترکت فیکم شیئین لن تضلوا بعدهما کتاب الله و سنتی <br> | ||
<ref>(المستدرک علی الصحیحین؛ 1/173)</ref>؛ من دو چیز در اختیار شما قرار داده ام که اگر به آنها رجوع کنید گمراه نخواهید شد: کتاب خداوند و سنت من». نیز این گفته امام صادق(علیهالسلام) است: «کل شیء مردة الی کتاب الله والسنة و کل حدیث لایوافق کتاب الله فهو زخرف؛ همه چیز به خداوند و سنت پیامبر باز میگردد و هر سخنی که با کتاب خدا و سنت پیامبر وفق نداشته باشد سخنی باطل و بیهوده است».<br> | <ref>(المستدرک علی الصحیحین؛ 1/173)</ref>؛ من دو چیز در اختیار شما قرار داده ام که اگر به آنها رجوع کنید گمراه نخواهید شد: کتاب خداوند و سنت من». نیز این گفته امام صادق(علیهالسلام) است: «کل شیء مردة الی کتاب الله والسنة و کل حدیث لایوافق کتاب الله فهو زخرف؛ همه چیز به خداوند و سنت پیامبر باز میگردد و هر سخنی که با کتاب خدا و سنت پیامبر وفق نداشته باشد سخنی باطل و بیهوده است».<br> | ||
سخن در زمینه مذاهب اسلامی بر دو گونه است: یک گونه مذهب گرایی را یک نیاز و ضرورت عقلی میداند و همان گونه که دکتر قرضاوی میگوید: مذهب یک ضرورت دینی و زبانی و بشری و جهانی است <ref>(ر. ک. : رسالة التقریب، 1998، ش 19 و 20: 219)</ref> چون مذهب در اصل خود بیان گر درک متون قرآن و حدیث پیامبر از سوی صاحب آن و راه اجرا و به کارگیری امر و نهی آن است. از آن جا که قرآن کریم و حدیث | سخن در زمینه مذاهب اسلامی بر دو گونه است: یک گونه مذهب گرایی را یک نیاز و ضرورت عقلی میداند و همان گونه که دکتر قرضاوی میگوید: مذهب یک ضرورت دینی و زبانی و بشری و جهانی است <ref>(ر. ک. : رسالة التقریب، 1998، ش 19 و 20: 219)</ref> چون مذهب در اصل خود بیان گر درک متون قرآن و حدیث پیامبر از سوی صاحب آن و راه اجرا و به کارگیری امر و نهی آن است. از آن جا که قرآن کریم و حدیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) طبق فرمایش حضرت علی(علیهالسلام) «حمال اوجه» یعنی در برگیرنده چندین وجه است، طبیعی است که برداشتها نسبت به مقاصد و معانی آنها متفاوت خواهد بود. گونه دیگر] سخن از مذاهب اسلامی به این دلیل [مذموم و نکوهیده است که ناشی از عصبیت عشایری و اندیشهای و غلو و افراطیگری است و اختلافات مذهبی را اختلافات عمدی میداند که در مسائل ثابت و متغیر با هم متناقض میباشند. توجه به این دو صورت و بازگشت به اصل در معنای مذهبیت که اختلاف میان مذاهب باید اختلاف موازی و مکمل یکدیگر و در جزئیات و متغیرها باشد و نه در مسائل ثابت و عمومی، بند دوم از بندهای رسالت این مجمع را تشکیل میدهد. عمر بن عبد العزیز یکی از خلفای بنیامیه بود ولی این سمت و مقام وی، مانع عاقل بودن و مؤمن بودن او نمیشد. من نیازی نمیبینم که درباره فضایل و مآثر ایشان سخن بگویم. در سرلوحه فضایل وی خودداری ایشان از گفتن چیزهایی بود که قبل از آن بنا به دستور خلفای پیشین روی منبرها گفته میشد. من تنها به ذکر یک قضیه کوتاه درباره ایشان اکتفا میکنم. روایت شده است شخصی از ایشان سؤال کرد کدامیک نزد تو بهترند عثمان یا علی؟ او جواب داد: «وای بر تو از من درباره دو مرد میپرسی که هر دو از من بهترند». حال در پرتو چنین چیزی آیا ما میتوانیم این گفته را بپذیریم که منظور از شجره ملعونه در قرآن کریم شجره نسبت اموی است در حالی که قول خداوند را در پنج موضع قرآن کریم نادیده گرفتیم که میفرماید: «لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری؛ هیچ کسی گناه دیگری را به دوش نمیکشد». نیز از این گفته خداوند متعال غافل شدهایم که: «فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ <ref>(زلزله: 7)</ref>؛ هر کسی که به اندازه مثقال ذره ای کار نیکو انجام دهد آن را خواهد دید». سخن در اختلاف موازی موجود میان مذاهب است که به تکامل و سرانجام به یگانگی و وحدت منتهی میشود، و سخن درباره اختلافهای عمدی میان مذاهب است که به برخورد با یکدیگر و تفرقه منجر خواهد شد (بند سوم از بندهای رسالت این مجمع).<br> | ||
اگر شیوه و روش فرعون در زمان او همان گونه که خداوند متعال میفرماید، چنین بوده است:<br> | اگر شیوه و روش فرعون در زمان او همان گونه که خداوند متعال میفرماید، چنین بوده است:<br> | ||
«إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً <ref>(قصص: 4)</ref>؛ همانا فرعون در زمین سر برافراشت و مردم آن را دسته دسته به تفرقه واداشت» و اگر روش فرعونها در هر زمان و مکانی آن باشد مردم را دسته دسته کنند و آنها را به جان هم بیندازند، در این صورت رسالت این مجمع این است که شیوه و روش خود را به سوی وحدت و توحید قرار دهد و فرمان خداوند را اجرا نماید که میگوید: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْء <ref>(انعام: 59)</ref>؛ کسانی که دینشان را پراکنده کردند و دسته دسته شدند، تو را با آنها کاری نیست».<br> | «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً <ref>(قصص: 4)</ref>؛ همانا فرعون در زمین سر برافراشت و مردم آن را دسته دسته به تفرقه واداشت» و اگر روش فرعونها در هر زمان و مکانی آن باشد مردم را دسته دسته کنند و آنها را به جان هم بیندازند، در این صورت رسالت این مجمع این است که شیوه و روش خود را به سوی وحدت و توحید قرار دهد و فرمان خداوند را اجرا نماید که میگوید: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْء <ref>(انعام: 59)</ref>؛ کسانی که دینشان را پراکنده کردند و دسته دسته شدند، تو را با آنها کاری نیست».<br> | ||
خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
این هدف هم چنان در اندیشه و رفتار بسیاری از پیشنمازان و علما وجود دارد. شیخ دکتر احمد کفتارو مفتی سابق سوریه در یکی از سفرهای خود به ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی طی سخن رانی ای در دانشگاه تهران گفت: «اگر معنای تسنن عمل به کتاب خدا و سنت رسول الله باشد، همه ما اهل تسنن هستیم و تسنن به گروهی اختصاص ندارد و چنان چه شیعه به معنای دوستی اهل بیت و رسول الله و جانبداری از آنها باشد، همه ما شیعه خواهیم بود و مسلمانی که شیعه نشود مسلمان نخواهد بود.»<br> | این هدف هم چنان در اندیشه و رفتار بسیاری از پیشنمازان و علما وجود دارد. شیخ دکتر احمد کفتارو مفتی سابق سوریه در یکی از سفرهای خود به ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی طی سخن رانی ای در دانشگاه تهران گفت: «اگر معنای تسنن عمل به کتاب خدا و سنت رسول الله باشد، همه ما اهل تسنن هستیم و تسنن به گروهی اختصاص ندارد و چنان چه شیعه به معنای دوستی اهل بیت و رسول الله و جانبداری از آنها باشد، همه ما شیعه خواهیم بود و مسلمانی که شیعه نشود مسلمان نخواهد بود.»<br> | ||
اجازه دهید که بگویم: در از هم فاصله گرفتن به بهانه مذهبیت، از نظر علما و نخبگان دانای مردم مشکلی وجود ندارد، بلکه مشکل نزد خود مردم است. از این رو همه همایشها و کنفرانسها و گردهماییهایی که حضور و مشارکت در آن به نخبگان محدود شود، نقش فعالی در تحقق هدف ما در تقریب میان مذاهب نخواهد داشت، چون همان گونه که گفتم مشکل در خود مذاهب یا در پیشوایان و علمای مذاهب نیست، اینها به احترام به نظرها و اجتهادهای دیگر مذاهب شناخته شدهاند، چون از نور واحدی روشنایی میگیرند، اصل واحدی را دنبال میکنند و از چشمه واحدی سیراب میشوند. مشکل در کسانی است که از آنها به نیکی پیروی نمیکنند و مذهب تقلید کور و افراطی از ظاهر گفتههای پیشوایان مذاهب را برای خود انتخاب کردهاند. آنها با این کار خود تنها پنجره ای را که نور خداوند از آن به دلهایشان میتابد، یعنی پنجره عقل را میبندند، و این کار آنها یا ناشی از تنبلی یا نادانی و یا تعصب است.<br> | اجازه دهید که بگویم: در از هم فاصله گرفتن به بهانه مذهبیت، از نظر علما و نخبگان دانای مردم مشکلی وجود ندارد، بلکه مشکل نزد خود مردم است. از این رو همه همایشها و کنفرانسها و گردهماییهایی که حضور و مشارکت در آن به نخبگان محدود شود، نقش فعالی در تحقق هدف ما در تقریب میان مذاهب نخواهد داشت، چون همان گونه که گفتم مشکل در خود مذاهب یا در پیشوایان و علمای مذاهب نیست، اینها به احترام به نظرها و اجتهادهای دیگر مذاهب شناخته شدهاند، چون از نور واحدی روشنایی میگیرند، اصل واحدی را دنبال میکنند و از چشمه واحدی سیراب میشوند. مشکل در کسانی است که از آنها به نیکی پیروی نمیکنند و مذهب تقلید کور و افراطی از ظاهر گفتههای پیشوایان مذاهب را برای خود انتخاب کردهاند. آنها با این کار خود تنها پنجره ای را که نور خداوند از آن به دلهایشان میتابد، یعنی پنجره عقل را میبندند، و این کار آنها یا ناشی از تنبلی یا نادانی و یا تعصب است.<br> | ||
مشکل در خلف است نه در گذشتگان، و در کسانی است که نهی پیامبر(صلی الله علیه وآله) از تفسیر و فهم قرآن با رأی خود خواندهاند و متوجه | مشکل در خلف است نه در گذشتگان، و در کسانی است که نهی پیامبر(صلی الله علیه وآله) از تفسیر و فهم قرآن با رأی خود خواندهاند و متوجه نشدهاند که منظور از آن هوی و هوس است و نه عقل. هم چنین مشکل در کسانی است که برای خود یک قانون فقهی شگفت آور قرار دادهاند که میگوید چنان چه گفته اصحاب ما با قرآن تعارض پیدا کند، ما از اصحاب پیروی میکنیم. اجازه دهید به این گفته اشاره کنم: مرحله نظریه پردازی که خداوند از آن به تفکر و تدبر و تفقه یاد میکند، مرحله ای است که در آغاز خود شکی در اهمیت آن نیست. ولی چنان چه تفکر و تدبر به درازا بکشد، یا به آن اکتفا شود و به مرحله عملی و اجرا منتقل نگردد و یا به جنبه شکلی و سازمانی و اداری آن اکتفا شود، در آن صورت اسم دیگری خواهد داشت. کسانی که هزاران صفحه انتشار یافته در مدت زمان عمر این مجمع همچون کتاب و مجله و تحقیقات و مقالات و گزارشهای کنفرانسها را ورق بزنند، همچون ما با نگرانی متوجه خواهند شد که بیشتر آنها کپی شده یا تکراری است و در حوضی از نظریه پردازی ریخته میشود بی آن که چیز تازه ای به آن افزوده شود. من از خداوند میخواهم و آرزو دارم که مسئله تقریب میان مذاهب همچون علم وضو به یک علم نظری تبدیل نشود، به گونهای که صدها جلد کتاب درباره آن مطلب بنویسیم و پس از آن بحث مفصل را خلاصه کنیم و سپس اقدام به شرح آن مختصر بنماییم.<br> | ||
آیا ما نیاز به یک قرن زمان داریم تا با هم توافق کنیم که مذاهب فعالیتهای عقلی میباشند و اختلاف مذهبی در اصل خود جدا از غلو و تعصب، یک ضرورت عقلی و دینی و زبانی و بشری و جهانی است؟ (آیا زمان زیادی میطلبد تا بدانیم) تقریب میان مذاهب زیر عنوان «معارفه» قرار میگیرد که به آن اشاره شد <ref>(حجرات: 13)</ref><br> | آیا ما نیاز به یک قرن زمان داریم تا با هم توافق کنیم که مذاهب فعالیتهای عقلی میباشند و اختلاف مذهبی در اصل خود جدا از غلو و تعصب، یک ضرورت عقلی و دینی و زبانی و بشری و جهانی است؟ (آیا زمان زیادی میطلبد تا بدانیم) تقریب میان مذاهب زیر عنوان «معارفه» قرار میگیرد که به آن اشاره شد <ref>(حجرات: 13)</ref><br> | ||
و کلمه توحید در برگیرنده معنای کلمه توحید است و هدف از تقریب آن است که انسان یک فرد است و مردم جماعتها و جامعهها میباشند؟<br> | و کلمه توحید در برگیرنده معنای کلمه توحید است و هدف از تقریب آن است که انسان یک فرد است و مردم جماعتها و جامعهها میباشند؟<br> | ||
خط ۷۶: | خط ۷۶: | ||
شاید برخی گمان کنند که شاهدهای من از عصرهای گذشته است و ما امروز به نقش زنان که خداوند و پیامبر او برایشان مقرر نمودهاند، آگاهی و درک عمیقتری داریم. به این خبر زیر بی آن که درباره آن چیزی بگویم توجه کنید:<br> | شاید برخی گمان کنند که شاهدهای من از عصرهای گذشته است و ما امروز به نقش زنان که خداوند و پیامبر او برایشان مقرر نمودهاند، آگاهی و درک عمیقتری داریم. به این خبر زیر بی آن که درباره آن چیزی بگویم توجه کنید:<br> | ||
خبرگزاریها به تاریخ 18 ژانویه سال 2005 مطابق 18 ذی حجة 1425 گزارش دادند: [[عربستان سعودی|عربستان سعودی]] به زنان اجازه داده است که به عنوان شنونده آزاد در جلسات مجالس شورا حاضر شوند. | خبرگزاریها به تاریخ 18 ژانویه سال 2005 مطابق 18 ذی حجة 1425 گزارش دادند: [[عربستان سعودی|عربستان سعودی]] به زنان اجازه داده است که به عنوان شنونده آزاد در جلسات مجالس شورا حاضر شوند. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:مقالهها]] | ||
[[رده:منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] | [[رده:منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] |