جریانات و نهادهای مذهبی جمهوری آذربایجان: تفاوت میان نسخه‌ها

کار ویژه حزب اسلام و سایر جریان‌های اسلام‌گرای شیعی در سال‌های اخیر، تبلیغ اندیشه‌های اسلامی، توسعه مساجد، سازماندهی هیأت های مذهبی در کشور، برگزاری راهپیمایی روز قدس، برگزاری عزاداری‌های مربوط به محرم و صفر، برگزاری کنفرانس در مورد مسائل جهان اسلام به خصوص در مورد فلسطین، مخالفت با توسعه روابط رژیم صهیونیستی با جمهوری آذربایجان، مقابله با جریان‌های ضد شیعی، حمایت از مواضع منطقه‌ای و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مخالفت با حضور ناتو و کشورهای بیگانه در آذربایجان، انتقاد از سیاست‌ها و برنامه‌های ضد دینی حاکمیت و … بوده است.

اما، حتی قبل از ایجاد این پوشش ظاهرا قانونی، شمار زیادی از فرزندان خانواده‌هایی (که در خلأ ناشی از فروپاشی شوروی برای احیای ریشه‌های دینی خود تلاش می‌کردند) در اوایل استقلال جمهوری آذربایجان توسط دانشگاه بین‌المللی اسلامی مدینه، یعنی مرکز اصلی تربیت طلاب و مبلغان وهابی جذب و تربیت شدند که اکنون در عرصه تبلیغات مذهبی در جمهوری آذربایجان فعالند و از چهره‌های شاخص آنها، قامت سلیمانوف، علیخان موسی اف، ویسل عروج اف، سهراب شیخعلی اف، ثامن محمدوف و سایرین می‌باشند که در عرصه اینترنت و فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در تبلیغ آموزه‌های وهابی تحت نام سلفیت مشغول می‌باشند.

در مورد تعداد جمعیت وهابی‌ها یا سلفی‌های شکل گرفته در جمهوری آذربایجان آمار دقیقی در دست نیست. اما، رسانه‌های جمهوری آذربایجان از وجود 15 هزار نفر تا 65 هزار نفر در این کشور مطالبی را طی سال‌های گذشته منتشر کرده‌اند. مشاهدات میدانی تجمعات وهابی‌ها یا سلفی در مسجد ابوبکر باکو و نیز تجمعاتی که وهابی‌ها در سال‌های اخیر در روزهای جمعه در روستای قاراچوخور در حومه باکو دارند، و نیز با لحاظ کردن جمعیت های وهابی در مناطق سنی نشین جمهوری آذربایجان (که جذب این جریان و تشکیلات شده است) می‌توان گفت که متاسفانه جمعیت چندده هزار نفری از وهابی‌ها در جمهوری آذربایجان شکل گرفته و به وضعیت خطرناکی رسیده است.  

اما، مشاهدات میدانی در بازارهای جمهوری آذربایجان و مشاهده مغازه دارانی که با ریش های انبوه و شلوارهای کوتاه در غرفه های بازارهای مهم جمهوری آذربایجان مشغول فعالیت هستند، می‌توان دریافت که طبقه وهابی شکل داده شده توسط عربستان سعودی در جمهوری آذربایجان از توان مالی قابل ملاحظه‌ای برخوردار شده است. وهابی‌ها در زمینه فعالیت اقتصادی در جمهوری آذربایجان بطور شبکه ای عمل می‌کنند و هر وهابی با کالاها و پولهایی که از شیوخ عربی دریافت می‌کند، موظف است که برای بستگان و آشنایان خود شغل ایجاد کند و تنها طبقه ای که در جمهوری آذربایجان که از اکثریت مردمش از معضل بیکاری رنج می‌برد، با مشکل بیکاری مواجه نیست، وهابی‌ها می‌باشند!

در جمهوری آذربایجان و در شمال این کشور به خاطر اینکه جمعیت اهل تسنن در برخی از مناطق این منطقه بیش از شیعیان است، به طور ویژه مورد طمع جریان وهابی می‌باشد. طی سال‌های گذشته، بارها وزارت کشور و وزارت امنیت ملی جمهوری آذربایجان از حملات گروه وهابی «برادران جنگل» به اماکن عمومی و سرقت از فروشگاه ها و مراکز تبدیل ارز که ظاهرا وهابی‌ها سرقت از آنها را حلال می‌شمرند در این منطقه خبر داده و دستگیری برخی از اعضای سازمان «برادران جنگل» در شمال جمهوری آذربایجان را اعلام کرده‌اند.

علاوه بر شمال جمهوری آذربایجان که به لحاظ همجواری با داغستان روسیه نیز منطقه جالبی برای فعالیت جریان‌های خطرناک وهابی می‌باشد، منطقه سومقائییت و نیز باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان از مناطق اصلی فعالیت جریان‌های وهابی در این کشور می‌باشد. با آن که جریان وهابی در جمهوری آذربایجان به میزان زیادی زیرزمینی عمل کرده است و از شیوه‌های منافقانه ای برای پنهان کردن مخاطرات خود برای جمهوری آذربایجان استفاده می‌کنند، اما شروع جنگ وهابی‌ها علیه سوریه و عراق، عامل مهمی برای آشکار شدن چهره این جریان در جمهوری آذربایجان بوده است. گفته می‌شود حدود چهارصد الی هزار نفر از وهابی‌های جمهوری آذربایجان به سوریه اعزام شده‌اند که به علت پرتعداد بودن وهابی‌های اعزامی از جمهوری آذربایجان به سوریه، «جمعیت آذری» وهابی‌ها در سوریه تشکیل شده است.<ref>https://qafqaz.ir/fa/</ref>

روزنامه نگاران، حکومت و روحانیت شیعی سعی کرده‌اند تا ذهن مردم را در خصوص افکار سلفی‌ها روشن نمایند و آنها را به عنوان افرادی منحرف از اسلام معرفی نمایند. بسیاری از آذری ها به سلفی‌ها نگاهی موهن دارند و آنها را به عنوان وهابی یا افراد ریشدار سیاه (Garasakkalilar) معرفی می‌کنند.

سلفی‌ها در تبلیغات شان حکومت را در اکثر ناکامی ها، از جمله انحطاط اخلاقی جامعه، مقصر می‌دانند. حکومت آذربایجان فعالیت آنها را محدود و یا در صورت لزوم منع می‌کند.

مخالفت با تبلیغ سلفی‌ها، هم از جانب رهبران مذهبی شیعی و سنی و هم از جانب حکومت است؛ و با توجه به سابقه و قدمت مذاهب شیعی و سنی، سلفی‌ها نتوانستند جایگاه مردمی به دست بیاورند. سلفی‌ها با تخریب مکان‌های مذهبی شیعی، احساس ناخوشایندی در مورد خود ایجاد کردند و این می‌تواند به درگیری میان شیعیان و سنیان بومی آذربایجان منجر شود.

مهم‌ترین عامل در تسریع و قدرتمند شدن گروه‌های سلفی در آذربایجان، نفوذ کشورهای عربی به حوزه دینی آذربایجان و حمایت از سلفی‌گری است. آنها علاوه بر کادرسازی بین سنی مذهب‌ها، از نظر مالی هم سلفی‌ها را تقویت کردند؛ به گونه‌ای که در سال ۲۰۰۳، سلفی‌های آذربایجان ۶۵ مسجد در اختیار داشتند که مسلماً در سال ۲۰۱۱ بر این تعداد افزوده شده است.  

 

<ref>رشد هویت اسلامی ـ شیعی در جمهوری آذربایجان، محسن خلیجی و ابراهیم مجیدی، فصلنامه شیعه‌شناسی شماره 27</ref>

==== نورچی هاو گولنیسم ها ====

نورچی‌هایکی از بانفوذ‌ترین گروه‌های اجتماعی ـ سیاسی آذربایجان تبدیل هستند. نورچی‌ها با سوء‌استفاده از نام اسلام و قوم‌گرایی ترک، نفوذ زیادی در آذربایجان یافته و اکنون به عنوان شعبه‌ای از اداره دیانت ترکیه به طور رسمی در باکو فعالیت دارند. تعدادی از رسانه‌ها از جمله کانال تلویزیونی و خبرگزار سایبری خزر و روزنامه زمان در اختیار این فرقه است که رسانه‌های یادشده، مبلغ آیین‌های خرافه‌محوری این گروه هستند. <ref>(پایگاه اطلاع‌رسانی مقاومت، 25 آذرماه 1393)</ref>  

نورچی ها که پیروان فتح الله گولن هستند، در جمهوری آذربایجان توانسته است با جمعیت بسیار وسیعی به ویژه نخبگان شهری ارتباط برقرار کند. تفاوت این جنبش با سایر جنبش‌های اسلامی در این است که آموزه‌های دینی خود را نه از طریق تبلیغات آشکار، بلکه در قالب شبکه نهادهای آموزشی سکولار، رسانه‌های اجتماعی و ارتباطات حرفه‌ای ارائه می‌کند.

از زمان ورود این جنبش به جمهوری آذربایجان، تلاش شده است که فرزندان نخبگان این کشور را جذب مراکز آموزشی این جنبش نمایند و نیز جوانانی که در آینده احتمال دارد تبدیل به تکنو کرات ها، تاجران و نخبگان سیاسی گردند، به خود جلب کنند و و در این کار موفق هم بوده‌اند. پیام جنبش گولن که ترکیبی از اسلام متعادل و ایده برادری ترک هاست برای بسیاری از آذری ها جذابیت دارد و محبوبیت این گروه مخصوصاً در بین جوانان که آن را به عنوان بدیلی برای رژیم سکولار باکو، اسلام سلفی وهابی و اسلام شیعه ایرانی درنظر می‌گیرند بیشتر است.

در حال حاضر چهارده مؤسسه آموزشی تأسیس شده توسط شبکه گولن که شامل دانشگاه قفقاز، دبیرستن ویژه ترکی در باکو و دوازده دبیرستان در بادکوبه

ف مدیریت دبیرستان دده قورقود، شیروان وشکی، سومگائییت، آقداش، مینگچویر، گوبا، لنکران، نخجوان، اوردوباد، شرور وگنجه می‌شود و رئیس جنبش در هر کشور ریاست نهادهای آموزشی را بر عهده دارد.  

نورچی ها خود را طرف دار گولن نمیدانند و خود را مریدان و پیرو سعید نورسی می‌دانند.  

مصطفی سونگور رهبر نورچی های آذربایجان که طرف داران بسیاری دارد، درس‌های سعید نورسی و آثار او را در محیط‌های غیر رسمی و در اقامتگاههای خصوصی دریافت می‌کنند.

مخالفین جنبش معتقدند که ادعای جنبش مبنی بر تلاش برای ادغام در جامعه سکولار فریبی بیش نیست و این جنبش به دنبال این است که با استفاده از سرمایه‌های مالی، سیاسی و اجتماعی قدرت و نفوذ بیشتری به دست آورد تا بتواندبعداً به اسلامی‌کردن سیستیم قانونگذاری و جامعه مدنی بپردازد.

اما به رعم این دغدغه ها و نگرانی، تاکنون مدرک محکمی مبنی بر وجود یک دستور کار سیاسی پنهان در این شبکه در دست نیست. درواقع رهبران جنبش با نخبگان سیاسی تعامل داشته و آشکارا از حکومت الهام علی اف حمایت کرده و با آن همکاری می‌کنند. به همین دلیل است که دولت دلیلی برای تشکیک در تمایلات و گرایشات سکولاریستی این جنبش و یا وفاداری سیاسی اش ندارد.

بنا به دلایل زیادی حکومت آذربایجان مانع فعالیت‌های این جنبش نمی‌شوند. نخست اینکه به خاطر نفوذی که این جنبش در دستگاه‌های بروگکراتیک ترکیه دارد، هرگونه ناملایمتی با این شبکه می‌تواند آثار زیانباری بر روابط دو کشور داشته باشد. دوم این است که این جنبشبیش از پیش درخاج از ترکیه قدرتمند و بانفوذ شده است که بر جمعیت ترکهایی که در اروپا، آمریکا و سایر کشوره زندگی می‌کنند، تأثرگذار است. سوم، جنبش گولن می‌تواند به عنوان یک کنترل طبیعی در برابر جمعیت شیعه-که در اکثریت اند-و نفوذ ایران مورد استفاده قرار گیرد. فلذا برخی از محققین حکومت آذربایجان، گسترش نفوذ اسلام ترکی را به رقابت‌های داخلی و پویایی های رقیبی بنام ایران ترجیح می‌دهند. از طرفی این جنبش مانند سنگری در برابر رادیکالیسم سنی به شکل وهابیت نیز ایستاده است.

چهارم، این است که این جنبش، شبکه ای بسیار موفق از نهادهای آموزشی را اداره می‌کند که بسیاری از فرزندان نخبگان سیاسی جمهوری آذربایجان در این نهادها به تحصیل مشغولند و در نعایت، اینکه تجارت و حساب و کتاب‌های بسیاری بین مقامات آذربایجانی، الیگارشی ها و سازمان‌های مرتبط با گولن درجریان است که بقای این جمهوری را در این کشور تضمین می‌کند.

رابطه جنبش گولن و سایر گروه‌های مذهبی هم پرتنش است. فعالان شیعه معتقدند که این جنبش بیش از اندازه منفعل و سکولاراست و آن را متهم به ریاکاری و فقدان تقوای لازم می‌کنند و نیز این جنبش را متهم به تقیه صرفا برای دستیابی به قدرت سیاسی در آذربایجان می‌کنند. اسلام‌گرایان اهل سنت نیز به صورت خاص از این جنبش انتاد دارند و آن را مته به ایجاد بدعت در دین و نامسلمان خطاب می‌کنند. بنا به استانداردهای وهابیون برای اسلام ناب، تمایلات صوفیانه این جنبش و نیز تلاش‌هایی که این شبکه برای ادغام در یک جامعه سکولار انجام می‌دهد به عنوان تخطی آشکار از اسلام درنظر گرفته می‌شود. اما به رغم این انتقادات برخی از وهابیون به خاطر توسعه اسلام سنی به وسیله نهادهای سکولار بواسطه این جنبش وهمچنین به چالش کشیدن مفاهیم غالب و سنتهای شیعه توسط آن خشنود اند.

<ref>برگرفته از:سید احمد نکویی و میر هادی موسوی، جنبش گولن و عملکرد آن در جمهوری آذربایجان، فصلنامهآسیای مرکزی و قفقاز، شماره 88 زمستان 1393</ref>

این نهاداز سال ۱۹۸۰ در باکو به رهبری شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده اداره می‌شود، قدیمی‌ترین نهاد دینی آذربایجان و منطقه محسوب می‌شود. فلسفه وجودی این اداره که در دوره تزارهای روس بنای اصلی آن نهاده شد، کنترل گرایش‌های دینی مسلمانان و دولتی کردن دین اسلام توسط روس‌ها بود و در دوره اتحاد جماهیر شوروی نیز به رغم ماهیت الحادی و اته ئیستی نظام کمونیستی، این اداره پابرجا بود.

این وزارتخانه نظارت مساجد، سازمان‌های دینی و خانه های تیمی گروه‌های اسلامی زیر زمینی را بر عهده دارد.

 

<ref>http://qafqaz.ir/fa</ref>