جنگ‌های ارتداد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حروب رده و یا «[[جنگ‌های ارتداد]]» '''<br>

[[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] بعد از رحلت حضرت ختمی‌مرتبت(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) افسار حکومت را به معاونت [[عمر بن خطاب]] در اختیار گرفت، در اوایل حکمرانی وی شورش‌ها و مخالفت‌های زیادی در سرزمین اسلامی پدید آمد که  خلیفه اول جنگ‌های متعددی را رقم زد و برخورد سختی با آنها نمود و  در این جنگ‌ها عده بی‌شماری از مسلمانان و تازه مسلمانان کشته و زنان و کودکان آنان به‌عنوان برده نزد ابوبکر فرستاده شد.  

اقدام شورشیان علیه دستگاه خلافت، فرصت خوبی برای ابوبکر ایجاد نمود که افکار عمومی را از بحران جانشین‌سازی برای پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) به مشکل دیگری معطوف کند؛ زیرا وی در حالی متصدی خلافت شد که دو گروه با او مخالف بودند: یکی طرف‌داران استخلاف رسمی پیامبر یعنی شیعیان [[علی بن ابی طالب

(علیه‌السلام)]] و دیگری طرف‌داران [[سعد بن عباده]].

در ابتدای خلافت ابوبکر، قبایل اطراف مدینه با اعزام نمایندگانی از او درخواست معاف شدن از پرداخت [[زکات]] نمودند<ref>واقدی، پیشین، ص 28و29.</ref>؛ اما خلیفه در همان برخورد نخست، به آنان اعلان‌جنگ نمود، با این که بیش‌تر صحابه پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) با نظر او مخالف بودند. آنان عمر را که از مشاوران نزدیک خلیفه بود واسطه قرار دادند تا با او صحبت کند و قبایلی را که به اعتراف خود نماز می‌گزاردند و فقط خواهان عدم پرداخت زکات بودند معاف دارد، چرا که آن‌ها قریب‌العهد به اسلام بودند و هنوز با فرهنگ اسلامی خو نگرفته بودند<ref>ابن‌قتیبه الدینوری (عبدالله بن مسلم)، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، قم، منشورات الشریف الرضی، 1413 ق. ج 1، ص 34.</ref>.  

طبری می‌نویسد: برخی از اصحاب از ابوبکر خواستند که از جنگ با این قبایل تازه‌مسلمان خودداری کند و آن‌ها را از پرداخت زکات معاف دارد تا ایمان در دل‌های آن‌ها محکم گردد و در آینده، به اختیار خود، زکات بپردازند<ref>طبری، پیشین، ج 3، ص 225.</ref> عمر و برخی صحابه پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) در مخالفت با جنگ با مانعان زکات به این روایت پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) استدلال می‌کردند: «اُمِرْتُ اَنْ اُقاتِلَ النّاسَ حَتی یَقُولُوا لا اِلهَ اِلّا اللَّه، فَاِذا قالُوها عَصَمُوا مِنّی دِماءَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ»<ref>واقدی، پیشین، ص 51 / ابن‌قتیبه دینوری، پیشین، ج 1، ص 34 .</ref>من فقط در دعوت به توحید مأمور به جنگ هستم. وقتی مردم توحید را به زبان قبول کردند، جان و مالشان مصون است.   

اما ابوبکر به روایت دیگری استدلال می‌کرد؛ او می‌گفت: من خود از پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) شنیدم که فرمود: «اُمِرْتُ اَنْ اُقاتِلَ النّاسَ عَلی ثَلاثِ: شَهادَةُ اَنْ لااِلهَ اِلّا اللّه وَ اِقامُ الصَّلاةِ وَ ایتاءُ الزَکاةِ»ِِِ؛ <ref>ابن‌قتیبه، پیشین، ص 35.</ref> من در سه چیز مأمور به جنگ هستم: توحید، نماز و زکات. خلیفه اول با اصرار فراوان می‌گفت: به خدا قسم، اگر عقالی<ref>عقال به زکات سالانه گویند و نیز ریسمانی که شتر را هنگام دادن زکات، به آن بندند. گاهی نیز به معنای مبلغ اندکی است که یک «عقال» (پای بند شتر) می‌ارزد. بعضی می‌گویند: اگر عین شتران زکات را بستانند «عقال» و اگر بهای آن را بستانند «نقد» گویند. گاهی هم «عقال» برای بیان حداقل به کار می‌رود. ر. ک. به: احمد العلی، حجاز در صدر اسلام، ترجمه عبدالمحمدآیتی، ص 280.</ref> را که به پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) می‌پرداختند از من دریغ دارند، با آن‌ها خواهم جنگید وی معتقد بود فرقی بین نماز و زکات نیست<ref>واقدی، پیشین، ص 45.</ref>.  

پس از مخالفت خلیفه با درخواست معاف‌شدن قبایل از پرداخت زکات، نمایندگان آنان برگشتند و با بیان این که مردم مدینه ‌اندک‌اند، آن‌ها را برای حمله به آن شهر تشویق کردند<ref>خورشید احمد فارق، پیشین، ص 5 / ابن کثیر، پیشین، ج 6، ص 311.</ref> گویا پیش از آمدن فرستادگان این قبایل به مدینه، افرادی همچون عیینه بن حصن و اقرع بن حابس به همراه عده دیگری از اشراف به مدینه آمده بودند و با اعلان خبر شورش اعراب و تصمیم آن‌ها در خودداری از پرداخت زکات، از خلیفه خواسته بودند که مبلغی را به آن‌ها بدهد تا از ارتداد اعراب و حمله آنان به مدینه جلوگیری کنند. مهاجران و انصار هم با پذیرش خواسته آن‌ها، از ابوبکر خواستند تا هنگام بازگشت [[سپاه اسامه]]، آن‌ها را با دادن مبلغی، به این کار راضی کند.   

ابوبکر برای سرکوب مخالفین خود یازده نفر را به‌عنوان فرماندهان جنگ‌های ردّه تعیین کرد که در رأس آن‌ها خالد بن ولید و عکرمة بن ابی‌جهل از قبیله بنی مخزوم بودند<ref>طبری، پیشین، ص 248249 / ابن اثیر، پیشین، ج 2، ص 24 / ابن خلدون (عبدالرحمن بن محمد)، تاریخ ابن خلدون، الطبقه الثانیة، بیروت، دارالکفر، 1408 ق.، ج 2، ص 494 ـ 495.</ref>. او همچنین به پیشنهاد برخی از اصحاب، به چند تن از کارگزاران خود در شهرهای دیگر نامه نوشت و از آنان یاری طلبید<ref>واقدی، پیشین، ص 54-63.</ref>.

# [[عمرو بن العاص]] بر علیه قبائل مرتد قضاعه و وادیه در منطقه تبوک و دومة النجدل؛

یکی از قبایل بزرگ [[حضرموت]] یمن «کنده» بود که نمایندگان آن در سال دهم هجری به ریاست اشعث بن قیس به مدینه آمدند و اسلام را پذیرفتند. پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) زیاد بن لبید را برای دریافت زکات بر آن‌ها گماردند. با شورش اسود غسی، برخی عشایر کنده از پرداخت زکات خودداری کردند، پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم)، زیاد در حال فراخوانی مردم برای بیعت با ابوبکر، از سوی اشعث این گونه مورد خطاب قرار گرفت: «در صورتی ما دعوت تو را می پذیریم که تمام مردم با ابوبکر بیعت کرده باشند». از این سخنان چنین برمی‌آید که عده‌ای با حاکمیّت ابوبکر مخالف بودند. به هر روی، برخی با نظر اشعث مخالفت کردند و عده ای از آنان با پرداخت زکات مخالف بودند و عده‌ای با حاکمیّت ابوبکر مخالف بودند. به هر روی، برخی با نظر اشعث مخالفت کردند و همین موجب شد که حضرموتیان به دو گروه تقسیم شوند و برخی تصمیم به امتناع از پرداخت زکات گرفتند<ref>واقدی، پیشین، ص 167-169 / ابن اعثم، پیشین، ص 45 / بلاذری، فتوح البلدان، ص 106</ref> ولی با اعلام دریافت زکات از سوی زیاد بن لبید نماینده ابو بکر، مردم برخی با خشنودی و برخی با ناخشنودی، زکات اموال خود را تحویل می‌دادند.  

حارثه بر دو چیز تأکید داشت: یکی شایسته نبودن بنی تیم برای فرمان روایی و دیگر این که خود پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) فرمان بری از فرد معیّن را واجب کرده است. زیاد با شنیدن این اشعار، با متهم نمودن آن‌ها به کفر و ارتداد، آنان را به جنگ دعوت کرد. تهدید زیادموجب خشم طوائف کنده گردید. تمام مخالفت کنده به دلیل دو چیز بود: یکی باج و رشوه انگاشتن زکات، و دیگری کنارزدن اهل‌بیت(علیهم السلام) و خلافت ابوبکر. اشعث نیز با دعوت قبیله خود به وحدت کلمه، گفت: از دادن زکات خودداری کنید؛ زیرا من می دانم عرب از قبیله «بنی تیم» (ابوبکر) پیروی نخواهد کرد و بنی هاشم را رها نمی کند او در اشعاری گفت: اگر قریش آل محمد(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) را کنار بگذارد و فرمان روایی را به ابوبکر بدهد، ما قبیله کنده از او به فرمان روایی شایسته تریم<ref>واقدی، پیشین، ص 171-176 / ابن اعثم، پیشین، ج 1، ص 47و48.</ref>.

خالد پس از فراغت از جنگ با طلیحه، به دستور ابوبکر به‌سوی بطاح سرزمین «بنی تمیم» حرکت کرد. با این که انصار حاضر در سپاه وی با این کار مخالف بودند، اما در نهایت، به خالد پیوستند و سپاه مدینه در سرزمین بطاح اردو زد<ref>واقدی، پیشین، ص 103و104 / ابن اعثم، پیشین، ج1،ص19/ابن کثیر، پیشین، ج 6، ص 322.</ref>. [[مالک بن نویره]] پس از تقسیم زکات میان قبیله خود، آن‌ها را از هرگونه اجتماع نهی نمود<ref>طبری، پیشین، ج 3، ص 277</ref>. به دستور خالد، منطقه شناسایی شد و مالک به همراه همسر زیبایش ام تمیم و گروهی از یاران دستگیر شدند و آنان را نزد خالد آوردند<ref>طبری، پیشین، ج 3، ص 277.</ref>.

مالک در آخرین تلاش برای رهایی از چنگ خالد، پیشنهاد کرد که او را نزد ابوبکر بفرستد تا خود خلیفه درباره وی حکم کند. با این که عبدالله بن عمر و ابوقتاده نیز از خالد خواستند که با پیشنهاد مالک موافقت کند، اما او دستور قتل وی را صادر کرد و بلافاصله با همسرش هم بستر شد. این در حالی بود که خالد افرادی همچون عیینه بن حصن و قرَّة بن سلمه را که در سپاه طلیحه بودند و عدّه زیادی از مسلمانان را کشته بودند، نزد ابوبکر فرستاد و او نیز آن‌ها را عفو نمود<ref>واقدی، پیشین، ص 94-96 / این اعثم، پیشین، ج 1، ص 1518 / فتوح البلدان، ص 101.</ref>.

قتل مالک اعتراض و تقبیح بسیاری از صحابه را در پی داشت. علاوه بر [[ابوقتاده]] و [[عبدالله بن عمر]] که در محل حادثه اعتراض کردند و سپس در نامه‌ای به ابوبکر از خالد شکایت نمودند، میان ابوبکر و عمر نیز در این موضوع اختلاف‌نظر بود. درحالی‌که ابوبکر از خالد دفاع می‌کرد، عمر می‌گفت: او دو جنایت مرتکب شد و مستحق رجم و قصاص است: مسلمانی را کشته و با همسرش هم بستر شده است<ref>طبری، پیشین، ج 3، ص 280 / خلیفه بن خیاط، پیشین، ص 53 / ابن کثیر، پیشین، ج 6، ص 322 / ابوالفداء، پیشین، ج 1، ص 222 / اسدالغابه، ج 4، ص 277.</ref>این کار خالد بازتابی منفی در میان بیش‌تر صحابه داشت و تنها ابوبکر کار او را با اجتهاد و خطا توجیه می‌کرد و گاهی می‌گفت: خالد شمشیر خداست و شمشیری که علیه مشرکان از غلاف بیرون کشیده شده، من در غلاف نمی‌کنم<ref>ابن عماد الحنبلی، شذرات الذهب، تحقیق عبدالقادر الارناؤوط و غیره، بیروت، دار ابن کثیر، 1410 ق.، ج 1، ص 135</ref>؛ اما حکم این مسئله در میان مسلمانان روشن بود و نیازی به اجتهاد نداشت تا در آن اشتباه رخ دهد.

هر چند اهل سنت علت اصلی همه این جنگ‌ها را [[ارتداد]] عرب می‌دانند، ما هم منکر ارتداد گروهی از اعراب و فتنه‌انگیزی آنان نیستیم؛ اما بررسی و تحقیق در اسناد این جنگ‌ها نشان می‌دهد که علت همه آنها ارتداد عرب نبوده است و دغدغه اصلی در برخی موارد، سرکوب طرف‌داران امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، کسب درآمد از طریق جمع‌آوری غنایم برای ادامه حکومت‌ و نیز انحراف اذهان عمومی از مسئله مهم جانشینی به جمع‌آوری اموال و غنایم از راه جنگ با دیگران بوده است. نخستین شاهد بر چندگونه بودن متهمان به ارتداد، گفتار خود ابوبکر است که می گوید: «فَمِنْهُمْ مَنْ اِرْتَدَّ و ادّعی النبوّةَ و مِنْهُمْ مَنْ اِرْتَدَّ و مَنَعَ الزَکاةَ.» او در سخنان دیگری خطاب به عمر می گوید: «وَ اَمَّا مَنْ اِرْتَدَّتْ مِنْ هؤلاء الْعَرَبِ، فَمِنْهُمْ مَنْ لایُصَلّی وَ قَدْ کَفَرَ بالصَّلاةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُصَلّی وَ قَدْ مَنَعَ الزّکاةَ.»<ref>واقدی، کتاب الرده، ، ص 48 و 51.</ref>.

علل این جنگ‌ها «حروب رده» را با استناد به منابع اهل سنت و بررسی منابع متعدد تاریخی که در مورد جنگ‌های پس از رحلت پیامبر خدا نگاشته‌ شده را، می‌توان این‌گونه برشمرد:  

نووی عالم مشهور اهل سنت نیز ضمن اشاره به دودسته قبل و این دسته می‌نویسد که اهل رده دو گروه بودند: