اسلام‌گرایی در سوریه: تفاوت میان نسخه‌ها

</div>

 

 

 

این نوشتار تلاش می‌‌کند نمایی کلی از جریان‌‌های اسلامی مهم اهل سنت در سوریه به عنوان طیف غالب در میان معارضه سیاسی این کشور ارائه دهد.

[[اسلام سیاسی]] یا به صورتی عام‌‌تر «اسلامگرایی» در [[سوریه]] جریان جدیدی نیست و ریشه در تحولات ده‌‌ها ساله این کشور دارد. با این حال، تحولات سیاسی سوریه پس از سال 2011  نقطه عطف حضور جریان‌های اسلامی در فضای سیاسی و اجتماعی این کشور بود. این نوشتار تلاش می‌‌کند پس از گذشت هشت سال از آغاز این بحران، نمایی کلی از جریان‌‌های اسلامی مهم اهل سنت در سوریه به عنوان طیف غالب در میان معارضه سیاسی این کشور ارائه داده و موقعیت و جایگاه هر کدام و ظرفیت‌‌های هر طیف را در فرآیند سیاسی آینده با نظر به شاخص‌‌های ملی و منطقه‌‌ای مورد بررسی قرار دهد.

 

= خطوط قرمز جریان های اسلام گرای نسبت به حکومت =

تجربه نامطلوب رفتار اسلامگرایان در شیوه‌‌های مسلحانه و رویکرد تفکیری نسبت به اقلیت‌‌ها

 

در رابطه با قبیسیات ذکر این نکته حائز اهمیت است که به ویژه طی سال‌‌های اخیر شاهد حضور افرادی از این جریان در مناصب دولتی بوده‌‌ایم. به عنوان نمونه می‌توان به «[[سلمى عياش]]» اشاره کرد که به عنوان نخستین زن از جماعت قبيسيات در سال 2014 به سمت معاون وزیر اوقاف منصوب شد.

رهبران اخوان در سال ۲۰۰۶ تمایل خود به سرنگونی «مسالمت‌آمیز» نظام و بر سرکار آمدن یک نظام مدنی و دموکراتیک را عنوان کردند. در این سال اخوان‌ جبهه رهایی ملی (جبهة الخلاص الوطنی) را با همراهی عبدالحلیم خدام معاون (سنی مذهب) رئیس جمهور که از نظام جدا شده بود، تشکیل داد. از سوی دیگر، قدرت گرفتن حزب «عدالت و توسعه» در ترکیه موجب شد تا اخوان با پشتوانه بیشتری کار را پیش ببرد. گفته می‌‌شود آنکارا تلاش کرد تا بین اخوان و نظام سوریه میانجیگری کند که بیشترین دغدغه این مذاکرات ظاهرا لغو ممنوعیت فعالیت اخوان بوده است. در سال 2010 شورای عمومی اخوان در استانبول پس از انتخاب «[[محمد ریاض الشفقة]]» از دولت ترکیه خواست تا در این زمینه مداخله کرده و حتی پیشنهاد داد که اگر اجازه بازگشت اخوان به سوریه داده شود آنها حاضرند حتی نام گروه را نیز تغییر دهند.<ref>نک: جماعة الإخوان المسلمين في سورية، مرکز کارنیغی للشرق الاوسطنک: جماعة الإخوان المسلمين في سورية، مرکز کارنیغی للشرق الاوسط

شیخ اسامه الرفاعی رئیس این شورا اعلام کرده که جایگزین و رقیب هیچ نهاد دینی و سیاسی دیگری نیست، اما به نظر می‌‌رسد که این شورا عملا یک رقیب برای نهاد رسمی دینی در سوریه به شمار می‌‌رود. در هیئت امنای شورا اسامی شیوخ شناخته‌ ‌شده‌‌‌ای همانند اسامه الرفاعی، محمد [[راتب النابلسی]]، [[عبدالکریم بکار]]، [[عمادالدین رشید]]، [[شیخ محمد ابو الخیر شکری]] و [[دکتر احمد حوی]] دیده می شود. این شورای 128 نفره از همان ابتدا مورد تایید و حمایت ائتلاف معارضان قرار گرفت و به عنوان نمونه، جورج صبرا رئیس ائتلاف ملی، این شورا را یکی از «ثمره‌‌های انقلاب» دانسته است.<ref>هوازن خداج، «المجلس الإسلامي السوري.. أوهام البحث عن مرجعية دينية للثورة»، العرب، 10 سبتمبر 2017</ref>

تشکیل این شورا از آن جهت یک گام مهم به شمار می‌‌رود که بدانیم دولت سوریه در سال 1963 انجمن علمای شام (رابطة علماء الشام) را منحل کرده بود. البته اخوان المسلمین در سال 2000 انجمن علمای سوریه را به ریاست [[شیخ محمد علی صابونی]] تشکیل داد با این حال این انجمن نیز کار به جایی نبرد. دوازده سال بعد، اقدام [[شیخ محمد راحج]] در تاسیس «[[انجمن علمای شام]]» نقش مهمی در تشکیل ائتلاف سیاسی معارضان ایفا کرد. واقعیت آن است که «انجمن علمای شام» شاکله اصلی «شورای اسلامی سوریه» را تشکیل می‌‌دهد.

دومین جریان مهم در شورای اسلامی، «[[جریان ملی سوریه]]» است (التیار الوطنی). این جریان همواره به عنوان طیفی اسلامگرا و میانه‌‌‌رو معروف است که می‌‌‌توان آن را رقیب اخوان در ائتلاف ملی معارضان دانست. «بدر جاموس» دبیرکل فعلی ائتلاف معارضان از این جریان است. با وجود جایگاه قابل توجه جریان ملی در شورای اسلامی اما باید توجه داشت که وابستگی سیاسی به یک گروه با رویکرد فکری تفاوت دارد. واقعیت آن است که بسیاری از اعضای انجمن علمای شام به لحاظ فکری اخوانی هستند و روابط دوستانه‌‌‌ای با عصام العطار داشته‌اند.  <ref>Islamic Council, Thomas Pierret, Carnegie, May 13, 2014</ref>  

در بیانیه دیگری، برای «[[جیش الغزة]]» به عنوان زیرمجموعه ارتش آزاد پیام تسلیت می‌فرستد <ref>بيان بشأن استشهاد عدد من المجاهدين في ريف حماة، ، المجلس الإسلامي السوري،10 تشرين الثاني 2018م</ref> و در جایی دیگر از احرار الشام و گروه الزنکی به عنوان گروههایی که از سوی تحریرالشام به آنها ظلم شده، نام می‌‌برد. <ref>بیان بشأن بغي هيئة تحرير الشام على لواء الزنكي، المجلس الإسلامي السوري

موضع شورا در قبال گروه‌‌های نزدیک به القاعده از جمله تحریرالشام (النصرة) همواره موضعی انتقادی بوده است. ممکن است این موضعگیری نه ناشی از رویکرد ایدئولوژیک بلکه ناشی از آن بوده که این گروه در قبال دیگر جریان‌‌های معارض از جمله [[نورالدین الزنکی]] و «[[الجبهه الوطنیة]]» حملات سنگینی داشته است. شورای اسلامی اخیرا در بیانیه‌‌‌ای تحریرالشام را گروهی «باغی» توصیف و پیوستن به آن را حرام اعلام کرد.<ref>بیان بشأن بغي هيئة تحرير الشام على لواء الزنكي، المجلس الإسلامي السوري</ref>

 

 

سرویس امنیت فدرال روسیه اخیرا در اجلاس شانگهای در «تاشکند» از «[[حزب التحریر]]» به عنوان خطرناک‌ترین گروه تروریستی نام برده است.با توجه به همه این موارد درباره اینکه آیا این رویکرد به حزب التحریر در تمامی کشورها یکسان است و اینکه عملکرد حزب التحریر در سوریه چقدر طائفه‌‌گرایانه بوده یا نه محل سوال است.

در جریان اسلامگرایی سیاسی گروه‌‌های دیگری نیز در فضای سیاسی سوریه حضور دارند که احتمالا تاثیر و نفوذی چندانی ندارند. یکی از این گروهها «[[حزب ترکمنی النهضة]]» است. این حزبِ نوپدید در نوامبر 2013 توسط عمر عیسی تاسیس شد. فعالیت این حزب بر ترکمن‌‌های حمص متمرکز است اما احتمالا نمی‌‌توان از ارتباط آن با گروههای مسلح ترکمن که بخشی مهمی از معارضه سوری را تشکیل می‌‌ دهند به راحتی گذشت. عبدالرحمن مصطفی رئیس ائتلاف معارضان سوری از طایفه ترکمن است.

نیز یک نمونه دیگر از این گروههاست. «[[انس العبدة]]» در سال 2006 این گروه را تاسیس کرد و می‌‌توان گروه وی را نمادی از اسلامگرایی لیبرال دانست که به روابط حسنه با اروپا و امریکا شناخته می‌‌شود و حتی گفته می‌‌شود که به دلیل همین روابط خوب و رویکرد اعتدالی‌‌‌اش به ریاست ائتلاف ملی معارضان نیز انتخاب شد.

دو جریان سلفگرایی علمی ([[شیخ ناصرالدین الآلبانی]] د1999) و سلفگرایی «مدخلی» یا وهابی که صبغه جدیدتری در سوریه دارد همواره به عنوان منتقد جدی سیاست‌‌های نظام و نهاد رسمی دینی به شمار می‌‌رفته‌‌اند. این دو جریان یک ویژگی مشترک داشتند که ورود به عرصه سیاست و فعالیت سازمان‌‌یافته سیاسی را نامشروع می‌‌دانند. به موازات این جریان مکتب دیگری با هدایت [[شیخ محمد سرور بن زین العابدین]] شکل گرفت که به سلفگرایی [[سروری]] یا «حَرَکی» مشهور شد. محمد سرور ابتدا عضو اخوان المسلمین بود اما پس از تبعید به عربستان گرایش‌‌هایی سلفی پیدا کرد. وی در ابتدای بحران سوریه نقش بارزی در این اعتراضات داشت و به عضویت «شورای اسلامی» در آمد.

این جریان همچنین طی سالیان اخیر حول محور فعالیت‌‌‌های [[عبد الاکرم]] السقا در شهر داریا فعال بوده است. یکی از بارزترین فعالیت‌‌های این جریان، «[[تجمع سکوت]]» در داریا در سال 2003 بود که در روز سقوط بغداد خواستار مبارزه با فساد و همچنین تحریم کالاهای آمریکایی شدند. جودت سعید از آن تاریخ در تمام محافل عمومی، با لباسی سفید ظاهر می‌‌شد که عبارت دست‌‌نویس «[[اتحادیه اروپا]]» روی آن نقش بسته بود. او با این عبارت، تفکر سیاسی خود را به صورت خلاصه بیان می‌کرد؛ یعنی به جای درگیری و خشونت، باید راه حل اتحاد بر پایه منافع را برگزید. در گفتمان انتقادی جودت سعید آنچه بیش از دغدغه اسلامگرایی خودنمایی می‌‌کند مطالبه آزادی و مبارزه با استبداد است.

آنچه با قاطعیت می‌‌‌توان گفت آن است که این گروه دچار بحرانی ساختاری شده که موجبات چنددستگی و تضعیف نهایی آن را فراهم آورده است. این دو دستگی‌‌ عمدتا بین دو جریان حامی بازنگری و اصلاحات و جریان جهادی بود که افرادی همچون [[ابو جابر الشیخ]] و [[ابو الصالح الطحان]] آن را نمایندگی می کردند تا آنجا که گروهی با نام «جیش الاحرار» را شکل دادند تا اهرم فشاری برای تضعیف طیف اصلاحی باشند.

با وجود رویکرد انتقادی احرار نسبت به ایران همانند دیگر گروههای معارض سوری شاهد آن بودیم که این گروه سابقه مذاکرات با طرف ایرانی در ماجرای فوعه-کفریا و زبدانی را داشته است. برخی ناظران معتقدند که احرار الشام شانس این را دارد که در صورت تشکیل دولتی انتقالی در آن شرکت داشته باشد. این یک فرضیه جدی است که اگر این گروه قابلیت فعالیت سیاسی را داشته باشد، نهایتا به همان ظرفیتی قانع است که اخوان المسلمین در سوریه دارد. باید توجه داشت که آنها بیش از هر چیز به عنوان یک گروه محلی شناخته می‌‌شوند که در ادلب و حلب بستری مردمی دارند و در صورتی که در یک فرآیند انتخاباتی حضور پیدا کنند احتمالا آراء خود را به صندوق گروهی همچون اخوان المسلمین خواهند انداخت.

 

اولین جرقه‌‌های تشکیل جیش الاسلام در سال 2011 توسط شیخ «[[زهران علوش]]» سلفی زده شد. وی فارغ‌‌‌التحصیل دانشگاه اسلامی مدینه بود و بنا بر بسیاری گزارش‌‌ها تشکیلاتش نیز بشدت از تفکرات سلفی-وهابی متاثر بوده است. این تشکیلات سابقه انفجار مقر امنیت ملی در دمشق را در کارنامه خود دارد که «[[آصف شوکت]]» داماد رئیس‌‌جمهور و «[[داوود الحجة]]» وزیر دفاع و دیگر مقامات و افسران ارتش در آن کشته شدند. برخی معتقدند با وجود گرایش‌‌های سلفی، ولی سلفگرایی عناصر جیش الاسلام با اسلام‌‌گرایی سنـتی شامی تلاقی کرده و لذا بیشتر گردان‌‌های پیوسته به این تیپ، یا گروه‌هایی که زیر پرچم «تجمع أنصار الإسلام في بلاد الشام» گرد آمدند در واقع بیشترشان مسلمانان سنتی و محافظه کاری بودند که در کارنامه خود گرایش‌‌های سیاسی و تشکیلاتی ندارند.

ایدئولوژی جیش‌‌الاسلام: مشهور است که باید جیش الاسلام را نماینده جهادی سلفگرایی وهابی در سوریه دانست. با این وجود زهران علوش در مصاحبه ای گفته بود که در وضعیت ایدئال قائل به روی کار آمدن یک «[[نظام تکنوکرات]]» در سوریه است و با روی کار آمدن حکومتی طائفه‌‌ای و تک‌‌حزبی مخالف است (اشاره به [[علویان]] و [[حزب بعث]]). ادبیات علوش درباره دولت مدنی دچار ابهام است. همزمان که چنین ادعایی را درباره دولت تکنوکرات مطرح می‌‌کند از تشکیل دولت خلفای اموی و مخالفت با دموکراسی سخن می‌‌گوید. تا آنجا که بعدها سخنگوی جیش الاسلام مدعی می‌‌شود که گفتمان طائفه‌‌ای علوش علیه علویان فقط کاربرد داخلی داشته و برای بسیج نیروها به کار گرفته شده است. «الیزابت تسورکوف» ایدئولوژی جیش الاسلام را ترکیبی از سلفگرایی، ملیگرایی سوری و طائفه‌‌گرایی می‌‌داند.

جیش الاسلام یکی از گروههایی است که به لحاظ عقیدتی تقابلی تکفیری نسبت به علویان و [[شیعیان]] ارائه کرد. در ویدئویی که از علوش منتشر شده وی آشکارا به شیعیان می‌‌‌تازد و با کلماتی همچون رافضی و مجوس از آنان یاد می‌‌کند و با نام بردن از بنی‌‌‌امیه، شیعیان و علویان را تهدید می‌کند که بدترین عذاب را در این دنیا نصیب‌شان خواهد کرد.» برخی منابع حتی اقداماتی همچون نبش قبر حجر بن عدی در ریف دمشق را به این گروه نسبت داده‌‌اند. در موردی دیگر، دیده بان حقوق بشر سوریه گزارش‌هایی درباره برخورد جیش الاسلام با علویان در غوطه شرقی (استفاده از علویان به عنوان سپر انسانی در قفس) ارائه داد که قابل توجه است.

[[عبدالرحمن الحاج]] معتقد است بسیاری از گروههایی که در سوریه با عنوان سلفی از آنان یاد می‌‌شود گروههایی هستند که ممکن است گرایش‌‌های اسلامی و نه لزوما سلفی داشته باشند و با هدف جذب منابع و حمایت، رفته‌‌رفته گرایش‌‌های سلفی از خود بروز داده‌‌اند. این گرایش‌‌ها گاهی در اسم و گاهی در گفتمان تجلّی یافته است. وی در تبیین این قضیه از برخی زیرمجموعه‌‌‌های ارتش آزاد مانند «لواء التوحید» در حومه حلب نام می‌‌برد. همچنین درباره گروه «صقور الشام» که از 2011 اعلام موجودیت کرد معتقد است که «[[احمد الشیخ]]» فرمانده این گروه در ابتدای کار اصرار داشت که وابسته ارتش آزاد است ولی مدتی بعد، گرایش‌‌های سلفگرایانه از خود نشان داد.

 

الجاح همچنین از سلفگرایی دیگری با عنوان «سلفگرایی اضطراری» نام می‌‌برد (السلفية الطارئة). وی معتقد است که در شرایط جنگ و درگیری در سوریه، این امر قابل درک است که سلفگرایی بیشتر این افراد، گرایشی سست و بی‌‌پایه است به عبارتی بیش از آنکه یک سیستم فکری به هم پیوسته داشته باشند، شاهد تفکرات و رویکردهای پراکنده‌‌‌ای هستیم که در اثر فعل و انفعالات اعتراضی جنگ شکل گرفته است. وی معتقد است گرچه بسیاری با نقاب سلفی خود را معرفی می‌کنند اما در باطن به رویه‌‌ دموکراتیک و تعددگرا اعتقاد دارند. در واقع این نوع سلفگرایی بیش از آن‌که عقیدتی باشد، عملگراست مانند: «[[لواء الحق]]» و «[[لواء فاروق]]» که در ابتدای بحران با گرد هم آمدنِ افراد جدا شده از دولت تشکیل شدند و مدتی بعد به ناگاه گرایشی تدریجی به سلفیت در گفتمانشان دیده شد حال آنکه بیشتر آنان افرادی ارتشی بودند که تربیتی نظامی‌ و سکولار دیده بودند و با سلفگرایی مصطلح بیگانه بودند.

هم ابو جابر و هم [[ابومحمد الجولانی]] منتسب به سلفگرایی جهادی هستند. یک وجه تمایز تحریرالشام نسب به دیگر گروههای رقیبش عملیات‌های انتحاری این گروه به عنوان یک تاکتیک جنگی بوده است. این رویکرد بویژه در دوره ای که با نام النصرة فعالیت می‌‌کرد بیشتر دیده شده است. گروههای سلفی موسوم به جهانی یا القاعده‌‌‌ای را عمدتا با عملکرد و گفتمانی یکسان می‌شناسند. اما این شاخه [[القاعده]] در سوریه پس از پوست‌‌‌اندازی‌ از النصرة به فتح الشام و سپس به تحریرالشام تلاش کرد تا نشان دهد که مسیری متفاوت از القاعده می‌‌رود و رویه علمگرایانه دارد.

تشکیل این گروه در سوریه در واقع به اختلافاتی باز می‌‌‌گردد که بر سر ماجرای فک ارتباط النصرة از القاعده شکل گرفت. از نگاه القاعده، این رویکرد النصرة ماهیتی عملگرایانه داشت و در تضاد با رویه‌‌ی ایدئولوژیک سلفی جهادی بوده است. این قضیه موجب شد تا رهبران القاعده تصمیم به تشکیل گروه جدیدی در سوریه بگیرند که بتواند ادامه‌‌‌دهنده مسیر آن باشد. موسسه رسانه‌‌ای السحاب از گروه «حراس الدین» نام می‌‌برد که ادامه دهنده‌‌‌ی [[مسیر بن لادن]] و [[ایمن الظواهری]] خواهد بود.گزارش‌ها حاکی از آن است که گروه‌‌های جداشده از تحریرالشام به این گروه پیوستند که عمدتا در لاذقية، جسر الشغور و ريف شرقی ادلب حضور دارند.