تاریخ وجوب نمازهای یومیه در اسلام (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

=واژگان کلیدى:=

=مقدمه=

از آن جا که در برخى آیات مکىِ قرآن نکته هایى در باب تشریع نماز و دیگر مباحث مرتبط با آن مطرح شده و در روایات معصومان و گزارش هاى تاریخى نیز بدان اشارت رفته است، نگاهى قرآنى ـ تاریخى مى تواند در روشن شدن پاسخ برخى از پرسش ها در این باب سودمند افتد. گرچه این بحث با مباحث کلامى نیز مرتبط است و به همین دلیل برخى از متکلمان مسلمان به آن اشارتى کرده اند، ولى پژوهش حاضر نگاهى کلامى به مسئله ندارد و فقط بر محور آیات و روایات و گزارش هاى تاریخى به بررسى موضوع مى پردازد.

در منابع روایى و تاریخى مسلمانان گزارش هاى متعددى در باب اولین نماز یومیّه پیامبر(صلى الله علیه وآله) و کمیت و کیفیت آن مطرح شده است. این گزارش ها با یکدیگر همسو نیست و نیازمند بحث و بررسى است.

==مستندات دیدگاه نخست==

برخى روایات، اولین نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نماز در جریان معراج دانسته است. یکى از آن ها روایتى است که برقى در محاسن بدین گونه نقل نموده است:

احمد بن محمد بن خالد برقى از پدرش، از فضاله و از حسین بن ابى العلاء نقل کرده که وى مى گوید: به امام صادق(علیه السلام)عرض کردم: دهریان مى گویند چرا نماز در هر رکعت دو سجده دارد و دو رکعت با دو سجده نیست؟ حضرت فرمود: آن گاه که سؤال کردى قلبت را براى فهم آن آزاد (و آماده) کن. مردم گمان مى برند که اولین نمازى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) برگزار کردند در زمین بود و جبرئیل براى ایشان آورد، و دروغ مى گویند. همانا نخستین نمازى که ایشان گزارد در آسمان، در پیشگاه خداى تعالى و در مقابل عرش او جلّ و علا بود. به ایشان وحى کرد و فرمان داد که به چشمه صاد نزدیک شو و وضو بگیر و وضویت را کامل کن و مواضع سجده هایت را پاک کن و براى خداوندگارت نماز بگذار... .

امام صادق(علیه السلام) در ادامه سخن خود به بیان نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) و محتواى قرائت و کیفیت رکوع ایشان پرداخته و افزودند:

خداوند به پیامبر(صلى الله علیه وآله) وحى کرد که براى خداوندگارت سجده کن. ایشان به سجده افتاد. خداوند وحى کرد که بنشین اى محمد! ایشان نشستند. هنگامى که سر از سجده نخستین برداشت، خداوند بر او تجلى کرد و ایشان از پیش خود به سجده افتاد، نه آن که خداوند ایشان را امر کرده باشد، و این سجده دوم به عنوان فضل الهى و سنت پیامبر جارى (و مقرر) شد.3

برخى روایات نیز به صراحت نماز به شکل کنونى را به حادثه معراج مرتبط دانسته اند. امام باقر(علیه السلام) در این باره فرمودند:

هنگامى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) را به معراج بردند و خداى سبحان اذان و اقامه و نماز را به او یاد داد، وقتى به نماز ایستاد خداوند به او فرمان داد که در رکعت اول حمد و توحید بخواند و فرمود: یا محمد! این (بیان گر منزلت و) وصف من است، و در رکعت دوم حمد و سوره قدر بخواند و فرمود: یا محمد این (بیان گر منزلت و) وصف تو و اهل بیت تو تا روز قیامت است.4

از این روایت به خوبى برمى آید که نماز به صورت کنونى، پیش از معراج وجود نداشته و نخستین بار در واقعه معراج بر پیامبر(صلى الله علیه وآله)واجب و ایشان در این سفر با آن آشنا شده و یاد گرفته است. البته در عین حال نمى توان با استناد به آن، وجود نمازهایى را به شکلى ساده تر که نمادى از پرستش خداوند بوده، نفى کرد. شواهد برگزارى این نمازها توسط پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)حتى سال ها پیش از بعثت فراوان است که به آن ها اشاره خواهیم کرد، اما محور بحث ما نماز واجب به شکل کنونى است.

از برخى روایات دیگر نیز بر مى آید که وجوب نماز در شب معراج بوده است. روایات زیر از آن جمله است:

1. روایتى که بیان گر تخفیف گرفتن پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)در باب نمازهاى واجب یومیه است. طبق این روایت، شبان گاه معراج پس از آن که پنجاه نماز بر پیامبر(صلى الله علیه وآله)واجب شد، ایشان (در بازگشت) از کنار حضرت موسى(علیه السلام) گذشتند و از ایشان پرسید: چند نماز بر امتت واجب شد؟ پاسخ فرمودند: پنجاه نماز. موسى گفت: به سوى خداوندگارت بازگرد و از او بخواه که به امت تو تخفیف دهد. پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)رفت و پس از باز آمدن به موسى(علیه السلام) برخورد. وى گفت: چند نماز بر امتت واجب شد؟ محمد(صلى الله علیه وآله)فرمود: فلان مقدار. موسى گفت: امت تو ضعیف ترین امت هاست به سوى خدا بازگرد و از او بخواه که به امتت تخفیف دهد، زیرا من در میان بنى اسرائیل بودم، آنان جز به کمتر از این مقدار قدرتى نداشتند. پس از آن پیامبر(صلى الله علیه وآله)هماره از خداوند درخواست تخفیف مى نمود تا آن که پنج نماز مقرر شد. این بار نیز در برخورد با موسى(علیه السلام) همان سؤال تکرار شد و حضرت در پاسخ فرمودند: پنج نماز. موسى(علیه السلام)گفت: به سوى خداوندگارت بازگرد و از او براى امتت تخفیف بخواه. پیامبر فرمود: از خداوندگارم حیا مى کنم از این که در این باب به او مراجعه کنم.5

در روایت دیگرى امام صادق(علیه السلام) در ادامه نقل این مطلب فرمود: «خداوند از طرف ما به موسى جزاى خیر دهد.»6

مفاد این روایت در منابع روایى شیعه و اهل سنت آمده و بعضى از عالمان، آن را در حد روایت متواتر مى دانند.7 در برخى روایات نیز از مفاد آن دفاع شده و راز تخفیف گرفتن در شمارگان نمازهاى واجب، تبیین شده است.8 این روایت و روایات هم سو با آن، مؤید آن است که تا زمان معراج، نمازى بر پیامبر و مسلمانان واجب نبوده است، چنان که روایتى از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است:

«هنگامى که رسول خدا را به معراج بردند، نماز را ده رکعت فرود آورد، دو رکعت دو رکعت... .9 یاد کرد این نکته بایسته است که رکعت هاى سوم و چهارم نماز بعدها در مدینه واجب شد، اما درباره مسافر همان حالت نخست (دو رکعت) باقى ماند.

2. روایاتى که اولین نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نماز ظهر معرفى کرده و همان را نماز وسطاى سفارش شده در قرآن مى داند.10 در برخى از این روایات، به جاى نماز ظهر، نماز جمعه (که به جاى نماز ظهر در روز جمعه به جماعت اقامه مى شود) آمده است. این روایات هم پرشمارند و هم در برخى موارد معتبرند.11