بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

معنای لغوی واژه قراءات:  

ایشان در مورد قرائات عشر نیز می نویسد : قراء سبعه به ضمیمه أبي جعفر ويعقوب وخلف ، قراء عشره می باشند.   

ایشان در ادامه  به قرائتهای دیگر غیر مشهور و شاذ نیز اشاره می کند..

قرائات  سبعه هر چند در جوامع اسلامی مدتی  بعنوان مبنا و میزان قرائتهای دیگر گردید  اما  بتدریج  از تعداد انها کاسته شد  بگونه ای که  امروزه  تنها قرائت باقی مانده از انها قرائت حفص ازعاصم  است که در تمامی جوامع اسلامی  رائج  می باشد  . فقط در کشور مغرب قرائت نافع به روایت ورش  متداول است . . 

برغم مصونیت قران کریم از تحریف لفظی مواردی در ان وجود دارد که در شیوه قرائت ، کتابت  و اعراب گذاری انها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد . نکته مهم ان است که بدانیم  چگونه برغم  دلائل متقن  در مصونیت قران از خطر تحریف ،  شاهد چنین اختلافاتی هستیم .   

برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرانی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می شوند در حالی هیچیک از محققین ، ادعای مذکور را تایید نمی کنند. .  

ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط  قرائات سبعه با روایات نزول قران به سبعه احرف نقل می کند. . .

نتیجه انکه  ارتباط دادن  مساله قرائات سبع  با  روایاتی که بیانگر نزول قران به سبعه احرف می باشد ناشی از جهل بوده  و تفکیک  بین این  دو  امری  لازم  است  .

تمامی علمای فریقین  در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات  قران بوده و بدون ان نمی توان هیچ ایه و سوره ای را بعنوان قران تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات ان  برمی گردد .بدین معنا که برخی از عالمان  دینی قائل به متواتر بودن این قرائات بوده و در نتیجه همه انها را نازل شده از ناحیه خداوند می دانند در حالی که بیشتر انان  متواتر بودن این قرائات را منکر بوده و معتقدند  قران نازل شده  تنها با یک قرائت بوده و قرائتهای دیگر  را نمی توان بعنوان قران و کلام الهی دانست  .  

اجماع قائم است بر اینکه تواتر شرط قرانی شمردن هر چیزی است که از ناحیه خداوند متعال نازل شده است و محققین اهل سنت معتقدند حتی در کیفیت ترتیب سور و ایات نیز اجماع قائم است  . این شرط – تواتر- مقتضای کتابی است که همانند قران معجزه عظیم پیامبر بوده و اصل دین بران قائم است چون دواعی نقلش – حتی در جزئیات ان - انچنان گسترده است که بدون ان نمی توان قران بودن چیزی راپذیرفت. ولی بسیاری از اصولیین شرط تواتر را فقط در اصل  قران پذیرفته اما در جزئیاتی نظیر ترتیب ، محل و وضع؟ قران این شرط را لازم نمی دانند .  

ایشان دواعی نقل الفاظ قران را بدلیل جایگاه عظیم و محوری ان در  ثبوت دین و نیزاعجاز ان بعنوان کلام الهی دلیل متواتر بودن قران می داند. ..

وسپس به بررسی وضعیت هریک ازانان و راویانشان می پردازد .  

ایشان نیز ضمن  استناد  قول به تواتر قرائات سبع به جمهوراهل سنت  انرا معارض با اقوال برخی دیگر از عالمان اهل سنت  می داند ..

علت اکتفا به قراء سبعه برغم وجود قراء برتر از انان و کثرت راویان ، همت ضعیف صاحبان  این گزینش ها بود . اینان بدنبال افرادی بودند که قرائتشان موافقت با خط مصحف داشته و حفظ و ضبطشان اسانتر باشد از اینرو در هر شهر بدنبال قاریانی بودند که علاوه بر ثقه بودن و امانتداری و ممارست طولانی در امر قرائت از ویژگیهای خاص مذکور در قرائت – مطابقت با خط مصحف ، حفظ و ضبط اسان و...-  نیز برخوردار باشد . .

نتیجه انکه از منظر  مشهور اهل سنت قرائات سبعه متواتر بوده در حالی که از منظر مشهور بلکه جمهور امامیه  و برخی از اهل سنت تواتر این قرائات قابل اثبات نمی باشد .  

شکی نیست که به اجماع مسلمین  و عالمان فریقین – جز عده قلیلی از انان - همه سور و ایات قرانی از طریق تواتر ثابت شده است بنابر این تواتر یا عدم تواتر قرائات که به کیفیت  اداء قاریان و کتابت کاتبان بر می گردد به تواتر اصل قران خدشه ای وارد نخواهد کرد چنانچه ادله نفی تواتر قرائات خدشه ای به تواتر قران وارد نمی کند   

از امور مسلم و قطعی ان است که تواتر قران ، مستلزم ثبوت تواتر قرائات نمی باشد . زرقانی به نکته مذکور اعتراف نموده و می گوید : برخی نسبت به قرائات سبع مسیر افراط را پیموده و حکم به کفر منکرین تواتر این قرائات نموده اند چون از منظر اینان عدم تواتر قرائات ، مستلزم عدم تواتر قران خواهد بود در حالی که این مبنا ناصحیح بوده و بین ایندو هیچگونه ملازمه ای وجود ندارد .  

مراد از تواتر این قرائات  - در نزد قائلین به ان - تواتر از ناحیه پیامبر ص می باشد . بدیهی است این معنا با  تواترقرائات از قراء سبع متفاوت خواهد بود چون تنها  تواتر قرائات  از پیامبر ص  است که اثار شرعی بر ان مترتب خواهد بود .  

ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه :  

در برخی از منابع اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه  ادعای اجماع یا شهرت شده است که بعنوان نمونه  دو مورد  از انها را بیان  می کنیم :  

از منظر ایشان  قرائات سبعه در نزد جمهور متواتر بلکه مشهور بوده  و انکار اقلیتی نظیر مبرد و فاقد اعتبار است .  

سیوطی نیز  بعد از استناد قول تواتر قرائات به جمهور  در رد ان  می نویسد  :

ایه الله خوئی نیز ادعای اجماع تواتر قرائات را مخدوش دانسته و معتقد است با اتفاق پیروان مذهب واحد، اجماع قابل تحقق نیست .                                نتیجه انکه  با توجه به نکاتی که ذکر گردید اجماع ادعاشده بر تواتر قرائات سبعه  قابل اثبات نیست .  

ایشان در ادامه  با  بیان اینکه حصر قرائات به هفت نفر در قرن  سوم  صورت گرفته است می فرماید: قبل از قرن سوم اثری از قرائات سبع در تاریخ دیده نمی شود بنابر این لازمه چنین امری ان است که یا تواتر همه قرائات را بپذیریم یا اینکه در موارد اختلاف هیچ قرائتی را متواتر ندانیم . بدیهی است دیدگاه اول باطل و دیدگاه دوم متعین خواهد بود ..

اولا  تواتر قران مستلزم تواتر قرائات نیست بجهت انکه اختلاف در کیفیت قرائت کلمه ، سبب اختلاف در اصل وجود ان کلمه نخواهد بود نظیر اختلاف راویان در تاریخ هجرت پیامبر ص که منافات با اتفاق انان در اصل هجرت ان حضرت نخواهد داشت . .

ثانیا : ان چیزی که از طریق قراء مختلف به ما رسیده است نحوه قرائت است اما اصل قران از طریق تواتر بما رسیده است و قراء در این جهت نقشی نداشتند حتی اگر این قراء وجود نداشتند باز هم تواتر قران ثابت بود.    

ثانیا اختلاف قرائت سبب  اختلاف در اصل قران و مواداصلی کلمات نخواهد بود بلکه فقط سبب اختلاف در هیئت و اعراب می گردد..

تحقیق و استقراء حال روایان از قراء سبعه بیانگر ان است که قرائات قراء سبعه از طریق اخبار احاد بدست ما رسیده است بنابر این ادعای قطع به تواتر قرائات ناصحیح خواهد بود مضافا به اینکه برخی از روایان از قراء سبعه وثاقتشان ثابت نشده است . . 

.تحقیق در طرق  راویان از قراء نیز مقتضی ان است که قرائات مذکور-قراء سبعه -  از طریق خبر واحد به انان منتقل شده است در این صورت  اطمینان راویان به تواتر قرائات قراء سبعه ناممکن  خواهد بود .   

اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می کنند بیانگر ان است  که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت  تواتر "قرائات عن النبی ص" می باشد که منشا اثار شرعی خواهد بود .   

قول حق ان است که این قرائات بدلیل عدم وجود دلیل ، فاقد حجیت می باشد بجهت انکه هریک از قراءسبعه در قرائتشان احتمال اشتباه داده و از ناحیه عقل یا شرع دلیلی بر لزوم تبعیت از قارئ مخصوص هم نرسیده است . از طرفی عقل و شرع ما را به عدم تبعیت از غیر علم فرامی خواند .   

ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد : جمهوراعلام فریقین بجواز قرائات سبع در نماز فتوا داده بلکه عده ای از انان ادعای اجماع نموده اند حتی برخی از انان فتوا به جواز قرائات عشره داده و برخی دیگر نیز به جواز هر قرائتی که مطابق اصول ادبیات عربی یا مطابق یکی از مصاحف عثمانی – حتی بنحو احتمال البته بشرط صحت سند  -  باشد قائل شده اند   

ایشان درادامه می نویسد :  بر اساس قاعده عقلی "اشتغال یقینی مستدعی برائت و فراغ یقینی است" اکتفا نمودن به هریک از قرائت مالک و ملک – سوره حمد - در نمازجائز نمی باشد .

نکته پایانی انکه  از منظر ایشان در صورتی که مشروعیت قرائتی خاص از ناحیه معصومین ثابت گردد و یا در عصر انان متعارف بین مسلمین باشد در اینصورت اکتفا به ان - بدلیل عدم ردع انان از قرائت خاص و نیز از باب" إقرأ كما يقرأ الناس " إقرؤا كما علمتم "  -  قطعا صحیح بوده و فقط قرائات شاذ فاقد اعتبار خواهد بود  .:.

7- بررسی روایات نزول قران  به سبعه احرف و نسبت ان با قرائات قراء سبعه   

اخرین مبحث فصل دهم ، بررسی روایاتی است که در زمینه "نزول قران بر سبعه احرف" در منابع روائی فریقین ذکر شده است . در این مرحله نخست روایات مذکور را بیان نموده و انگاه دیدگاه عالمان فریقین را نسبت به ان بیان می کنیم :

الف - روایات “نزول قران به سبعه احرف” در منابع اهل سنت  :

2 –ابی بن کعب می گوید : درمسجد مردی را دیدم که قرائت نمازش را بشکل خاصی می خواند . من به شیوه قرائتش اعتراض کردم. سپس فرد دیگری را دیدم که قرائتش با نفر نخست مخالف بود . همگی بر پیامبر ص وارد شده و ماجرا را برای حضرت نقل کردم . حضرت قرائت هر دو را برغم مخالفتشان با یکدیگر تاییدکرد و چون حال مرا مشاهده کرد دستی بر سینه ام نهاد و فرمود:  قران نخست بر یک حرف بر من نازل شد   از خداوند درخواست کردم که بر امت من قرائت قران بر یک حرف دشواراست از اینرو  - بتدریج و درطی سه مرحله درخواست  - در مرحله سوم قران بر من به هفت قرائت نازل گردید .  "  .

3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می کند که ان حضرت فرمود : قران بر هفت حرف نازل شده است پس انرا بهمین صورت قرائت کنید . فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید . .

نظیر روایات فوق در منابع مختلف روائی اهل سنت ذکر شده است ..

ب- روایات "نزول قران علی سبعه احرف" در منابع شیعی  

در روایتی دیگر از امام باقر ع نقل شده است که : تفسیر قران بر هفت حرف می باشد که برخی از انها مربوط به گذشته و برخی از انها مربوط به اینده است که علم ان نزد ائمه ع می باشد .   

ایشان در ادامه 14قول را در معنای سبعه احرف بیان نموده و ضعیف ترین انرا قول دوم – که دران سبعه احرف بمعنی سبعه قرائت تفسیر شده است -  می داند .  

جمع بین روایات مذکور ان است که ایات قران مشتمل بر هفت قسم و هر یک از ایات قران مشتمل بر هفت بطن می باشد ضمن انکه قران بر هفت لغت نازل شده است .  

کسانی که سبعه احرف در روایات را به سبعه قرائات حمل کرده اند قطع نظر از تکلفی که در تعیین این قرائات مرتکب شده اند دیدگاهشان با روایات دیگر که نزول قران را به حرف واحد دانسته و منشا اختلاف قرائات را اختلاف روات می داند منافات دارد.  

علاوه بر تعارض روایات سبعه احرف با روایات صحیحه دیگر در متن روایات مذکور نیز تناقض دیده می شود بدین معنا که از برخی روایات بدست می اید که نزول قران به سبعه احرف بعد از استزاده پیامبرص  و بتدریج صورت گرفته است در حالی که از برخی دیگر بدست می اید این امر- نزول قران به سبعه احرف- در مرتبه سوم استزاده پیامبرص ، یکباره  بوده است و در برخی دیگر نیز  امده است که این امر یکباره و در مرتبه چهارم درخواست پیامبرص صورت گرفته است .  

ایشان  درادامه نمونه های دیگری از تناقض  را در روایات مذکور بیان  می کند..  

4- عدم معنای معقول  برای روایات  سبعه احرف  :  

ایشان در ادامه  وجوه مختلفی را در معنای روایات مذکور بیان  نموده و همه انها را مورد نقد قرار می دهد .

وجوه مختلف در معنای احادیث نزول قران به سبعه احرف  

ایشان موافقین دیدگاه مذکور را طبری ، قرطبی و بسیاری از اهل علم  می داند. .

ایشان دلیل قائلین به احتمال مذکور را برخی از روایات می داند؛ از جمله انکه در ذیل ایه" إنما يعلمه بشر 16 : 103 "  امده است پیامبرص توسط فردی که وحی را  می نگاشت مفتون گردید . بدینگونه که پیامبرص وقتی  کلماتی نظیر : سميع عليم ، أو عزيز حكيم ، که در  اواخر ایات قرار گرفته است  به کاتب  املا می نمود ،  ان شخص  از پیامبرص – در حالی که ان حضرت در حال دریافت ادامه وحی بود- .  درزمینه جزئیات مطالب وحی شده می پرسید که ایا اخر ایات نازل شده ،  عزيز حكيم است یا  سميع عليم ،یا عزيز عليم " ؟ پیامبر ص فرمود هرکدام را که بنویسی کافی است . کاتب گفت پیامبرص کیفیت نوشتن اخر ایات را بمن واگذار کرده است پس من هر چه را که بخواهم بنویسم .  

مفاد روایت مذکورتوسعه مردم در امر قرائت قران است مادامی که رحمت را به عذاب و عذاب را به رحمت تغییر ندهند .   

هر گاه براساس این روایات مردم را در قرائت قران مجاز بدانیم که الفاظ قران را به کلماتی مشابه ان تغییر دهند قطعا  این امر بتدریج سبب هدم قران می گردد . بعنوان نمونه : ایا هیچ عاقلی خود را مجاز می داند سوره یس را بدینگونه قرائت کند : يس ، والذكر العظيم ، إنك لمن الأنبياء ، على طريق سوي ، إنزال الحميد الكريم ، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون " در حالی که پیامبرص  بر اساس ایه" قل ما يكون لي أن أبدله من تلقاء نفسي إن أتبع إلا ما يوحى إلي 10 : 15 " حق تبدیل کلمات قران را ندارد پس چگونه دیگران حق چنین تغییری را خواهند داشت .از طرفی در برخی از روایات امده است که پیامبر ص حتی از تغییر در کلمات دعا به کلمات مشابه نهی می نمود پس چگونه تغییر و تبدیل کلمات قران را تجویز می کرد.      

هر گاه مراد از وجه نخست – المعانی المتقاربه – این است که پیامبر ص قران را به حروف هفتگانه قرائت می نمود در اینصورت بر گوینده این سخن لازم است بر اثبات گفتارش دلیل  اورد بجهت انکه خداوند بر اساس ایه حفظ وعده به محافظت از قران را داده است .  

بر اساس روایات سبعه احرف حکمت نزول قران بر این اساس بجهت توسعه بر امت بوده است در حالی که اختلاف قرائات سبب منازعات گسترده در جوامع اسلامی گردید بگونه ای که برخی دیگران را تکفیر می کردند . شدت این اختلافات بگونه ای بود که در عهد عثمان مصاحف مختلف جمع اوری  و همه انان بجز مصحف واحد – که مردم  مامور به استفاده از ان گردیدند – سوزانده شدند .  .

ایشان در پایان نقد احتمال نخست می فرماید : سستی وجه نخست بحدی است که متاخرین از اهل سنت بطور کلی انرا مردود می دانند و برخی بهمین جهت روایات سبعه احرف را از جمله روایات مشکل و متشابه می دانند .  

ایشان مستند روائی این وجه را اینچنین  بیان می کند که پیامبر ص فرمود: نخستین کتاب الهی از باب واحد و بر حرف واحدی نازل گردید اما قران از  هفت باب  و بر هفت حرف نازل گردید که عبارتند از : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ،ومحكم ، ومتشابه ، وأمثال ؛ پس حلال قران را حلال و حرامش را حرام بدانید؛ اوامر انرا بجا اورده و از نواهی اش اجتناب نمائید ؛از امثال ان عبرت گرفته به محکماتش عمل و به متشابهاش ایمان بیاورید و بگوئید  به همه انچه  از ناحیه خداوند است ایمان داریم ." .

ایشان در این زمینه می نویسد : وجه دوم با فلسفه نزول قران به  سبعه احرف که تسهیل امر بر امت بود منافات خواهد داشت بجهت انکه ارتباطی بین وجه دوم – ابواب سبعه – با تسهیل امر بر امت نخواهد بود .     

ایشان در این زمینه می نویسد : در برخی از روایات سبعه احرف امده است که مراد از ان حروفی است که بین قراء در قرائتشان نسبت به انها اختلاف است .بدیهی است این معنا ارتباطی با سبعه ابواب نخواهد داشت- .  

مراد از سبعه احرف ، لغات فصیح اعراب است که در قران ذکر شده است که برخی بلغة قريش ، برخی به لغة هذيل ، وبرخی  به لغة هوازن ، برخی به لغة يمن ، برخی  به لغة كنانة ، برخی به لغة تميم ، وبعضی دیگر  به لغة ثقيف می باشد.  . .

ایراد  نخست  ایشان به وجه چهارم این است که  : در روایات سبعه احرف ، مراد از ان بیان گردیده است بنابر این حمل ان به معنای دیگر خلاف ظاهر خواهد بود .

این وجه با مفاد برخی روایات که نزول قران را به لغات دیگر می داند مخالف است مضافا به اینکه حمل حروف سبعه به لغات هفتگانه قول بدون دلیل است.     

هر گاه مراد قائلین به این وجه ان است که قران مشتمل بر لغات دیگری است که لغت قریش در بین انها نیست در اینصورت با فلسفه نزول قران بر سبعه احرف که تسهیل بر امت بود منافات خواهد داشت بعلاوه انکه با واقعیت امر نیز منافات دارد چون لغت قریش فصیحترین لغت در بین لغات عصر نزول بود..  و اگر مراد قائلین این است که سبعه احرف مشتمل بر لغات دیگر نیز می باشد لکن با لغت قریش هماهنگ نیست در اینصورت حصرش به هفت لغت بدون وجه خواهد بود ..  

ایشان در نقد این وجه می فرماید : تمام نقدهای وجه چهارم به این وجه نیز وارد است ..

ایراد اول : عدم دلیل بر ادعای مذکور – ادعای بی دلیل –  

رابعا نص روایات مذکور ان است که قران بر حرف واحد نازل  شده است و از طرفی شکی نیست که مراد از حرف واحد ، یکی از موارد اختلافات هفتگانه ای که ذکر شد نیست .  

اختلاف لغات " اللهجات "نظیر : فتح ، وإمالة ، وترقيق ، وتفخيم ، واظهار ، وادغام ،  

6- اختلاف به زيادة ونقصان   

و اگر مراد غیر ان باشد باید گفت تعداد قرائات بیش از هفت قرائت بوده و منحصر نمودن ان به سبع قرائات بدون وجه خواهد بود . .

این قول که مختار رافعی است بیانگر ان است که اقوام مختلف عرب از لهجه های گوناگونی برخورد بوده و برخی از انها در تلفظ حروف خاص با یکدیگر اختلاف دارند از اینرو جهت تسهیل بر امت لهجه های گوناگون بر اساس روایات مذکور مشروعیت داشته و ایرادی به ان وارد نیست .  

از منظر ایشان هیچیک از وجوه دهگانه ای که در توجیه روایات نزول قران بر سبعه احرف بیان گردید تمام نمی باشد بویژه انکه در روایات وارد شده از اهلبیت ع مفاد روایات سبعه احرف تکذیب شده است ..

== نتائج  : ==

3-پدیده اختلاف قرائات  بجهت تنوع زبان و لهجه  اختصاص به قران نداشته بگونه ای که می توان  ان را در تمام  مکتوبات  بشری سرایت داد .