Roudbari

== امکان  تفسیر و فهم پذیری قران و ادله قائلین به ان ==                             

== الف  - گفتار مفسران فریقین  و ادله انان در امکان تفسیر و  فهم پذیری قرا ن ==  

ایشان  در تفسیر التبیان  بعد از  بیان  نفی وجود تناقض و تضاد درقران  نتیجه می گیرد با وجود ایاتی نظیر : أفلا يتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها و  " لعلمه الذين يستنبطونه منهم ..."چگونه می توان ادعا نمود قران  مفهوم پذیر نمی باشد .  

انگاه در مقام نتیجه گیری از مطالب مطرح شده  می گوید : تمامی  مطالب ذکر شده بیانگران است که اخباری که دلالت بر فهم ناپذیری قران دارند دلالتشان  تمام نیست : وكل ذلك يدل على أن ظاهر هذه الأخبار متروك .- انتهی –  

ایشان  به رد برداشت های ناصواب از روایات منع تفسیر به رای اشاره کرده و می گوید : این امور و امثال ان دلالت بر ان دارد که معنای صحیح روایات تفسیر به رای این است که تحمیل اراء شخصی به قران بدون شواهدی از قران حتی اگر منطبق با واقعیت باشد امری ناصواب است .  

ایشان  با برغم انکه از او بعنوان یکی از شخصیت های برجسته اخباری یاد می شود در مساله امکان فهم پذیری قران دیدگاهش متفاوت از انان بوده و معتقد است که فهم قران منحصر به معصومین ع نبوده بلکه دیگران نیز به تناسب ظرفیت شان  می تواند از قران بهره گیرند . ایشان  معتقد است عدم جواز تفسیر قران  برای غیر معصومین مستلزم عدم جواز تفسیر کلام معصومین نیز بوده و در نتیجه قران و سنت از دسترس بشر خارج خواهد شد . ایشان در اثبات  جواز و امکان  تفسیر قران برای غیر معصومین به روایاتی نظیر: حدیث ثقلین و حدیث ، فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن ونیز احادیثی که مشتمل بر کلمات : القرآن هدى من الضلالة ، وتبيان من العمى ، واستقالة من العثرة ، ونور من الظلمة ، وضياء من الأجداث ، وعصمة من الهلكة ، ورشد من الغواية ، وبيان من الفتن ، وبلاغ من الدنيا إلى الآخرة ، وفيه كمال دينكم ، و ما عدل أحد من القرآن الا إلى النار می باشد استنادمی کند.  

ایشان در رد سخنان  مذکورمی فرماید :  

بر اساس مفاد ایات و روایات متعدد ، اصل فهم پذیری– اعم ازفهم عمومی و فهم تخصصی ان -  امری ثابت و قطعی بوده بگونه ای که صاحبان اندیشه های متعالی می توانند به ظرائف و لطائف بیشتری از قران نائل گردند بنابر این کسانی که فهم قران را منحصر در فهم ظاهر ان دانسته  و درک معانی عمیق ان را ناممکن می دانند از سطح ناچیز علمی درونشان خبر داده و حکم ناصوابی نسبت به دیگران ابراز داشته اند .

سخن حق ان است که فردی که التزام قلبی به گفتار خداوند و رسول و اهلبیتش داشته وعلاوه بر غور در اثار ائمه ع و ممارست در انها از روح لطیف و قلب مطمئنی برخوردار باشد می تواند لطائف قران بهتر از دیگران درک کند .  

جامع ترین  گفتار در زمینه امکان تفسیر و فهم پذیری قران را می توان در  کلمات علامه طباطبائی مشاهده نمود که از جهات گوناگون به این مساله مهم پرداخته و به شبهات قائلین به منحصر نمودن فهم قران  بوسیله روایات معصومین ، پاسخ گفته است . ایشان در اثبات  فهم پذیر بودن قران تحت عنوان  "القرآن مستقل في دلالته "می نویسد:  

ایشان در ادامه به  رفع شبهه کسانی می پردازد که معتقدند که فهم قران مبتنی بر رجوع به روایات بوده و بدون ان فهم صحیح  و درک مراد واقعی قران ممکن نیست .  

== گفتار برخی از اعلام اهل سنت در زمینه فهم پذیری قران: ==

أحدها : قوله تعالى : * ( أفلا يتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها ) * ( محمد : 24 ) أمرهم بالتدبر في القرآن ، ولو كان غير مفهوم فكيف يأمرهم بالتدبر فيه

وثانيها : قوله : * ( أفلا يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً ) * ( النساء : 82 ) فكيف يأمرهم بالتدبر فيه لمعرفة نفي الناقص والاختلاف مع أنه غير مفهوم للخلق ؟

وثالثها : قوله : * ( وأنه لتنزيل رب العالمين نزل به الروح الأمين على قلبك لتكون من المنذرين بلسان عربي مبين ) * ( الشعراء : 192 - 195 ) فلو لم يكن مفهوماً بطل كون الرسول صلى الله عليه وسلم منذراً به ، وأيضاً قوله : * ( بلسان عربي مبين ) * يدل على أنه نازل بلغة العرب ، وإذا كان الأمر كذلك وجب أن يكون مفهوماً .

الثالث عشر : * ( إن هذا القرآن يهدي للتي هي أقوم ) * ( الإسراء : 9 ) فكيف يكون هادياً مع أنه غير معلوم ؟

مفاد گفتار فوق این است که اوصافی که در روایات مذکور برای قران ذکر شده است بیانگر ان است که ادعای فهم ناپذیری قران امری ناصواب می باشد .  

== ب  - ادله نقلی تفسیر و فهم پذیری قران  : ==

=== 1 –  قران  : ===

2- مخاطبین  ایه مذکور ، کفار بوده  که با لحن توبیخ امیز خطاب به انان میفرماید :    چرا  بدون تدبر در قران  نسبت به ان اظهار نظر نموده  و وحیانی بودن انرا انکار می کنند؟

بنابر این وقتی کفار اینچنین نسبت به تدبر در قران مورد خطاب قرار می گیرند بطریق اولی می توان فهمید که قران کریم  کتابی است که برای همگان فهم پذیر بوده  و عقول  بشری قابلیت درک محتوای انرا خواهند داشت  .   

=== 2- روایات ===

: 1 -عن أبي هُريرة ، عن النبي (ص) ، أنّه قال : ( سيَأتِيكم عنِّي أحاديث مُخْتلِفةٌ ، فما جاءَكم موافِقاً لكتابِ اللهِ وسُنّتي فهوَ مِنِّي ، وما جاءَكم مُخالِفاً لكتابِ اللهِ وسُنَّتِي فليسَ مِنِّي )  

3 –طَبراني در  المعجم الكبير ، نقل می کند که پیامبر ص فرمود  : ( سُئلَتْ اليهود عن موسى ، فأكثروا فيه وزَادوا ونَقصوا ، حتّى كفروا به ، وإنّه سَتُفْشو عنّي أحاديث ، فما أتاكُم من حَديثِي فاقرؤوا كتابَ الله فاعْتبروه ، فما وَافقَ كتابَ الله فأنا قُلتُه ، وما لم يُوافِق كتاب الله فلَم أقُله ) .  

نکته مهم در روایات مذکور ان است که  مخاطبین ان قشر خاصی از مردم  – مثلا علما و دانشمندان – نبوده بلک  عموم مردم – در همه سطوح – مخاطبین ان  می باشند و از انها خواسته شده با بررسی و تدبر در روایات میزان  انطباق یا عدم انطباق روایات را با قران بسنجند.  

تبیین : بر اساس حدیث مذکور مرجعیت قران  و پناه بردن  به ان  تنها راه  خروج  از فتنه هائی است که در جوامع بشری اتفاق می افتد بنابر این اگر  فهم  محتوای قران  برای انسانها ناممکن باشد امکان خروج از فتنه های زمان خویش را نخواهند داشت .

=== 3- دلیل عقلی فهم پذیری قران  : ===  

تقریر دوم : هدف از تکلم تفهیم مطلب به دیگران است بنابر این اگر مخاطبه با دیگران بگونه ای باشد که مخاطب از محتوای تکلم نااگاه باشد چنین تخاطبی امری لغو و عبث خواهد بود که از ساحت فرد حکیم بدور می باشد .  

== مراتب فهم پذیری قران ==  

بعد از اثبات  اصل فهم پذیری قران از منظر قران و سنت و نیز اتفاق و اشتراک  دیدگاه فریقین  در این زمینه ، اینک به مراتب فهم پذیری قران می پردازیم :

کتاب خدا در چهار مرتبه است: عبارت، اشارت، لطایف و حقایق اما عبارت آن برای عوام است و اشارات آن برای خواص و لطایف آن برای اولیاء و حقایق آن برای انبیا است.

سئوال : چگونه ممکن است قران برای همه اعصار و همه اقشار انسانها در طول زمان  قابل بهره برداری باشد ؟  

== بحثی در معانی ظاهری و باطنی قران در روایات – روایات بطون - ==  

=== روایات بطون معانی قران ===

از فضيل بن يسار نقل شده است که از امام باقر علیه السلام در تفسیر روایت  "ما من القرآن آية ، إلا ولها ظهر وبطن " ان حضرت در پاسخ فرمود :  

باید گفت  قول به  اشتمال  قران بر معانی باطنی از اموری است که اغلب مفسران و عالمان علوم قرانی فریقین بدان اذعان داشته و اختصاص به مذهب خاص ندارد . اینان معتقدند  دلیل این امر ایات و روایات و نیز برخی براهین عقلی است که در اثبات ان  بیان گردیده است . در اینجا گفتار برخی از اندیشمندان فریقین  را  در تبیین مطلب  مذکور بیان می کنیم :  

كتاب الله بحره عميق ، وفهمه دقيق ، لا يصل إلى فهمة إلا من تبحر في العلوم ،وعامل الله بتقواه في السر والعلانية ، وأجله عند مواقف الشبهات . واللطائف والحقائق لا يفهمها فيه إلا من القى السمع وهو شهيد ، فالعبارات للعموم وهي للسمع ، والإشارات للخصوص وهي للعقل ، وللطائف للأولياء وهي المشاهد ، والحقائق للأنبياء ،وهي الاستسلام .

ایشان در تایید این وجه به روایتی از ابن عباس استشهاد می کند:  

إن القرآن ذو شجون وفنون وظهور وبطون .... وظهر وبطن فظهره التلاوة وبطنه التأويل فجالسوا به العلماء وجانبوا به السفهاء –-

=== دیدگاه اعلام شیعه در مفهوم روایات بطون ===  

وجه چهارم : مقصود از ظاهر و باطن‌ این‌ است‌ که‌ شما هرگاه‌ از باطن‌ آیه‌ جست‌وجو، و آن‌ را برظاهر آیه‌ قیاس‌ کنید، بر معنای‌ صحیح‌ آیه‌ وقوف‌ خواهی یافت .  

ایشان در ادامه ضمن بیان اینکه ائمه علیهم السلام به مقدار عقول مردم سخن می گفتند به یکی از برداشتهای عمیق امام صادق ع از قران کریم اشاره کرده می نویسد :  

ایشان در تحقیقی جامع  به معانی ظاهر و باطنی قران  پرداخته و مطالب ارزشمندی را در حکمت بکارگیری چنین شیوه ای در قران بیان نموده است .  

ایشان معتقد است درک معانی طولی ایات تنها در پرتو تدبر بدست می اید و این امر در سراسر  قران جاری است .

ایشان بعد از بیان نکته مذکور به روایات بطون اشاره کرده و معتقد است این روایات بیانگر وجود معانی عمیق قران در قران است که با تدبر بدست می اید :   

از انجا که تعالیم عالی قران ناظر به مقام والای انسانیت بوده و او را قابل سیر در مدارج کمال می داند  و از طرفی استعداد انسانها در فهم امور معنوی با یکدیگر متفاوت بوده و نمی توان مسائل عالی را در یک سطح ارائه داد به همین دلیل قران کریم مسائل را بصورت ساده در اختیار بشریت گذاشته اما در باطن این معانی بظاهر ساده معارف عمیقی نهاده است که تنها اهل معرفت قادر به درک انها می باشند .

ایشان تحت عنوان : في بيان "أنّ للقرآن ظهرا وبطنا والمراد منهما " بعد از نقل دو روایت : "ان للقرآن ظهرا وبطنا ولبطنه بطنا إلى سبعة أبطن"  و  روایت : "ما من آية إلا ولها ، ظهر وبطن ، ولكل حرف حد ، ولكلّ حد مطلع "می نویسد :  

ایشان در ادامه می نویسد :  

امام‌ خمینی بر «ظاهر» و «باطن» قرآن‌ تأکید ‌ورزیده  و بسنده‌ کردن‌ به‌ ظاهر و بازماندن‌ از مغز و ژرفای‌ آن‌ را مرگ‌ و نابودی‌ آدمی‌ می‌داند. وی‌ براین‌ باور است‌ که‌ همة‌ نادانی‌ها و انکار نبوت‌ها و ولایت‌ها، در عدم‌ درک‌ و راه‌ نیافتن‌ به‌ ژرفای‌ قرآن‌ ریشه‌ دارد .  

محمدهادی‌ معرفت‌  :  

از انجا که حالات و استعداد مردم متفاوت است بنابر این بر حکیم لازم است که در تنزیلش مراعات همگان را بنماید بهمین دلیل قران مشتمل بر معانی باطنی می باشد مضافا به اینکه معانی باطنی نیز بدلیل اختلاف اهل معرفت در ظرفیتهای فکری و قلبی شان دارای مراتبی می باشد .  

بنظر می رسد بین گفتاری که از متصوفه بیان گردید ونقدهائی که از جانب مغنیه بر ان وارد شد بتوان جمع نمود از این جهت که مفاد گفتاری که از  متصوفه بیان شد ان است که قران  علاوه بر دارا بودن معانی ظاهری از معانی باطنی هم برخوردار است  دلیل این امر هم  تعدد مراتب فهم و ظرفیت انسانهاست که حکمت الهی مقتضی ان است که هر یک به تناسب ظرفیتشان بتوانند از معارف و لطائف قران بهره گیرند گردد  . بدیهی است  نکته مذکور امری است که بوضوح  مشهود بوده و صحت ان مورد تایید اغلب اندیشمندان قرانی است  اما ایراد مغنیه اشاره به برداشتهای ناصوابی است که برخی از متصوفه از معانی باطنی قران نموده و معتقدند که تکالیف الهی از انان بدلیل وصولشان به روح عبادت  ساقط می گردد؛ بدیهی است چنین برداشتی نوعی تفسیربه رای بوده و مخالف مفاد بسیاری از ایات است که امر به عبودیت  الهی نموده و هیچگاه کسی را معاف از ان نمی داند  .   

بدیهی است مفاد ایات مذکور ان است که در جنب معانی  ظاهری قران ، معانی وجود دارد که جز با تفکر و تدبر نمی توان به انها دست یافت.

با توجه به نکات مذکور می گوئیم :  

درروایتی از پیامبر ص نقل شده است که در ان مراد از معانی بطون بیان شده است . متن روایت بشرح ذیل می باشد :  

حضرت فرمود : اقرأ أتدبره واعمل بما فيه وتقرؤونه أنتم هكذا وأشار بيده فأمرها  

باید گفت : از دلائل بطلان این تفکر ، مخالفت ان با مضامین بسیاری از ایات قرانی است که همه بشریت  را  دعوت به تفکر در محتوای این کتاب اسمانی نموده و حتی با اظهار تحدی  از مخالفانش می خواهد اگر در اعجاز ان تردید دارند سوره ای همانند ان  ارائه دهند . از طرفی بر اساس روایات لزوم عرض احادیث به قران  و عدم مخالفت ان  با قران  ،  برداشت مذکور از روایات بطون – که مستلزم  عدم دسترسی  بشر به  قران است - مقبول نخواهد بود .

در پاسخ سئوال مذکور باید گفت :  

2- فهم عمیق محتوای  هر نوع اثر – مکتوب و غیر مکتوب -  ،  مستلزم  داشتن  دانش مربوط  به ان امر خواهد بود؛ بنابر این درک  و اگاهی از محتوای قران کریم نیز همانند سائر کتب و علوم  بشری نیازمند مقدمات لازم در ان دانش می باشد . درنتیجه تنها  کسانی که واجد چنین مقدماتی باشند حق ورود در حوزه قران کریم را خواهد داشت . برخی از این مقدمات بشرح ذیل می باشد :

4- در منابع روائی فریقین نیز روایاتی وجود دارد که بیانگر ان است که قران علاوه بر معانی ظاهری  مشتمل بر معانی باطنی نیز می باشد  بر این اساس مفسران و عالمان علوم قرانی فریقین ، قائل  به مراتب متنوع  معانی قران  بوده  و معتقدند هر قدر سطح اندیشه انسانها  وظرفیت  علمی  و معنوی شان  عمیق تر باشد بهمان نسبت از درک بیشتری  در قران کریم برخوردار خواهند بود .