ویکی‌وحدت

امر به معروف و نهی از منکر: تفاوت میان نسخه‌ها

صفحه بحث

امر به معروف و نهی از منکر (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۰۵

۹۷۳ بایت حذف‌شده ،  ‏۱ اوت ۲۰۲۳
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'گروهها' به 'گروه‌ها')
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''امر بمعروف و نهی از منکر''' دو فریضه اساسی برای نظارت عمومی در جامعه اسلامی می‌باشد. اهمیت آن در [[اسلام]] به حدی است که تمام احکام دینی در پرتو عمل به آن تحقق می‌یابد.
امر به‌معروف دراصطلاح به‌معنای فرمان دادن به هر کاری است که حُسن آن از نظر عقل و [[شرع]] شناخته شده است و نهی از منکر به معنای باز داشتن از هر کاری است که حُسن آن از منظر عقل و شرع ناشناخته است یا عقل یا شرع به قُبح آن حکم می‌کند.<ref>بصائر ذوی‌التمییز، ج4، ص57، 120؛ التحقیق، ج12، ص 239؛ مصطلحات الفقه، ص 88 ـ 89</ref>


امر بمعروف و نهی از منکر دو فریضه اساسى براى نظارت عمومى در جامعه اسلامی می باشد .اهمیت آن در [[اسلام]] به حدی است که تمام احکام دینی در پرتو عمل به آن تحقق می یابد.
== تعریف ==
در منابع، تعبیراتی گوناگون در تعریف امر به معروف و نهی از منکر شده؛ ولی از مجموع آنها همین معنا قابل استنباط است. <ref>التعریفات، ص 50.</ref>امر به معروف و نهی از منکر دو فرع مهم از فروع دین و از ضروریات [[اسلام]] به شمار می‌رود و با توجه به اینکه احکامی مشترک دارند و غالبا در آیات و روایات در کنار هم آمده‌اند، هر دو موضوع در یک مقاله طرح شده است. این دو واجب مربوط به حوزه عمل و از همین‌رو جایگاه اصلی آن علم فقه است، با این حال برای اولین بار موضوع امر به معروف و نهی از منکر به وسیله معتزله به علم کلام نیز راه یافت. <ref>)فصل الاعتزال، ص 139؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، ص 201 ـ 203.</ref>


طرح این مبحث در کلام [[معتزله]] از آن رو بوده است که اعتقاد به امر به معروف و نهی از منکر همراه با 4 اصل دیگر توحید، عدل، وعد و وعید و منزلت بین المنزلتین «اصول خمسه» معتزله را شکل می‌داده است. از نظر معتزله همه مؤمنان در حد توان خود به اقامه احکام شرع مکلف‌اند و باید در امر به معروف و نهی از منکر شیوه‌های گوناگون اجرای آن را که شامل قیام مسلحانه نیز هست به‌کار گیرند.<ref>فصل الاعتزال، ص 139؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، ص 201 ـ 203.</ref> دیگر متکلمان نیز با پیروی از معتزله امر به معروف و نهی از منکر را در ردیف مباحث کلامی پیگیری کرده‌اند. <ref>کشف المراد، ص 340.</ref>


<div class="wikiInfo">
از مباحثی که مشترکا در منابع کلامی و فقهی دنبال شده، گستره معروف و منکر است. البته در شمول معروف و منکر بر واجب و حرام تردیدی نیست؛ ولی در شمول آن بر مستحب و مکروه اختلاف است؛ بسیاری مانند زمخشری، طوسی و محقق حلی فقط مفهوم معروف را توسعه داده و اشتمال منکر بر مکروه را نپذیرفته‌اند <ref>الکشاف، ج 1، ص 397؛ الاقتصاد، ص 148؛ شرایع‌الاسلام، ج 1، ص 341</ref>
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
و در عین حال برخی این توسعه را در هر دو مفهوم پذیرفته و معروف را شامل واجب و مستحب، و منکر را شامل حرام و مکروه دانسته‌اند. <ref>الجوامع الفقهیه، ص 697؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 363.</ref>
|-
البته در این صورت امر به مستحب و نهی از مکروه، مستحب است.
!عنوان مقاله!! data-type="authorName" |امر بمعروف و نهی از منکر
|-
|زبان مقاله
| data-type="authorfatherName" |فارسی


|-
از تعابیر احادیث و فقها می‌توان استفاده کرد که امر به معروف و نهی از منکر معنایی فراگیر دارد و می‌تواند در قالب موعظه و نصیحت نیز محقق شود، همچنان‌که برخی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر بدون هرگونه گفتاری محقق می‌گردد، بنابراین می‌توان گفت امر به معروف و نهی از منکر در اصطلاح عبارت است از هر اقدامی که به تحقق معروف کمک و از وقوع منکر جلوگیری کند؛ چه با گفتار باشد و چه با کردار و رفتار. <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 381؛ آلاء الرحمن، ج 1، ص 325.</ref>
|}
در عین حال برخی از فقها با الهام از مفهوم کلمه «امر» و «نهی» شرط کرده‌اند که امر به معروف و نهی از منکر از موضع برتر و آمرانه باشد؛ مثلاً باید گفت «نماز بخوان» و «شراب ننوش» و با خواهش و موعظه کردن امر به معروف و نهی از منکر محقق نمی‌شود.<ref>تحریر الوسیله، ج 1، ص 465.</ref>
</div>


تعلیم جاهل نیز هرچند اصطلاحا با امر به معروف و نهی از منکر متفاوت است؛ ولی با همان ملاک واجب شده است، ازاین‌رو در برخی روایات بر آموزش جاهل نیز امر به معروف و نهی از منکر اطلاق شده است:<ref>آذرخشی دیگر، ص 161.</ref> «إِنّما یُؤمَر بالمعروفِ و یُنهی عن‌المنکر مومنٌ فیتعظ أو جاهِلٌ فیتعلَّم».<ref>بحارالانوار، ج 100، ص 71</ref>


در منابع حدیثی شیعه روایاتی که در باب امر به معروف و نهی از منکر گرد آمده، قابل ملاحظه است. از مجموع این روایات می‌توان استفاده کرد که اسلام با نگرشی جامعه گرایانه می‌خواهد همه افراد جامعه اسلامی به‌گونه‌ای تربیت شوند که نسبت به رفتار یکدیگر احساس مسئولیت کنند، زیرا مصالح و سعادت دنیوی و اخروی افراد جامعه به یکدیگر مرتبط است و بر این پایه نقش امر به معروف و نهی از منکر ممتاز و برجسته شده است. بنابر روایات، همه کارهای نیک حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همانند آب دهان در برابر دریای پهناور است؛<ref>نهج‌البلاغه، حکمت 374.</ref> همچنین اقامه واجبات دیگر، امنیت راه‌ها، حلیت داد و ستد، برطرف شدن ظلم، آبادانی زمین، انتقام از دشمنان و سامان یافتن همه کارها در گرو امر به معروف و نهی از منکر است. <ref>وسائل الشیعه، ج 11، ص 395.</ref>


==امربه معروف و نهى ازمنکر==
برخلاف منابع شیعه، روایات این باب در منابع روایی اهل سنت کم شمار است؛ همچنین پیگیری این موضوع در آثار فقهی اهل سنت نشان می‌دهد که میان گرایشات سیاسی مذاهب به حکومت‌ها و محدودسازی امر به معروف و نهی از منکر در حوزه وظایف عمومی ارتباط وجود دارد. جریان محدود سازی امر به معروف و نهی از منکر که به طور مشترک در مذاهب گوناگون اهل سنت از اصحاب رأی و اصحاب حدیث دیده می‌شود در واقع به معنای محدود کردن این دو امر در حوزه وظایف فردی است و در مواردی که از احکام حکومتی سخن به میان آمده، بحث امر به معروف و نهی از منکر نیز به طور گسترده مطرح شده است.<ref>)دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، ص 205.</ref>


==دو فریضه اساسى براى نظارت عمومى در جامعه اسلامى==
== وجوب امر به معروف و نهی از منکر ==
قرآن کریم با تعبیراتی گوناگون به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. در شماری از آیات تعبیر امر به معروف و نهی از منکر در کنار یکدیگر به‌کار رفته است: «والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ» (توبه / 9، 71 و نیز آل‌عمران / 3، 104، 110؛ حجّ / 22، 41؛ لقمان / 31، 17)؛ همچنین تعبیراتی مانند «امر به عُرف» (اعراف / 7، 199)، «امر به عدل» (نحل / 16، 90)، «امر به قسط» (آل‌عمران / 3، 21) و «نهی از سوء» (اعراف / 7، 165)، «نهی از فحشا» (نحل / 16، 90)، «نهی از فساد» (هود / 11، 116) و «نهی از گناه» (مائده / 5، 63) به این دو فریضه اشاره دارد. در برخی آیات، به ویژه در ضمن قصص قرآنی نیز بدون تصریح به واژه معروف یا منکر، مصادیقی از امر به معروف و نهی از منکر آمده است. (مائده / 5، 63؛ فرقان / 25، 72)


محتوای این آیات بر لزوم امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی و نکوهش و هلاکت امت‌های پیشین بر اثر ترک این دو فریضه دلالت دارد. فقیهان برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر به بیشتر این آیات استدلال کرده‌اند.<ref>احکام‌القرآن، جصاص، ج2، ص29؛ مسالک‌الافهام، ج 2، ص 372؛ زبدة البیان، ص 411.</ref>


امر به‌معروف دراصطلاح به‌معناى فرمان دادن به هر کارى است که حُسن آن از نظر عقل و [[شرع]] شناخته شده است و نهى از منکر به معناى باز داشتن از هر کارى است که حُسن آن از منظر عقل و شرع ناشناخته است یا عقل یا شرع به قُبح آن حکم مى‌کند .<ref>بصائر ذوى‌التمییز، ج4، ص57، 120؛ التحقیق، ج12، ص 239؛ مصطلحات الفقه، ص 88 ـ 89</ref>  در منابع، تعبیراتى گوناگون در تعریف امر به معروف و نهى از منکر شده؛ ولى از مجموع آنها همین معنا قابل استنباط است . <ref>التعریفات، ص 50 .</ref>امر به معروف و نهى از منکر دو فرع مهم از فروع دین و از ضروریات [[اسلام]] به شمار مى‌رود و با توجه به اینکه احکامى مشترک دارند و غالبا در آیات و روایات در کنار هم آمده‌اند، هر دو موضوع در یک مقاله طرح شده است. این دو واجب مربوط به حوزه عمل و از همین‌رو جایگاه اصلى آن علم فقه است، با این حال براى اولین بار موضوع امر به معروف و نهى از منکر به وسیله معتزله به علم کلام نیز راه یافت. <ref>)فصل الاعتزال، ص 139؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 10، ص 201 ـ 203.</ref>
برخی نزول آیات قرآن را در تشریع امر به معروف و نهی از منکر دارای سیر تدریجی می‌دانند؛ یعنی در مرحله نخست به تشویق آن پرداخته، سپس سرنوشت شوم ترک این دو کار را یادآور شده، در مرحله بعد آن دو را واجب کرده و در نهایت عمل به آن دو را صفت لازم مؤمنان دانسته است. <ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 27 ـ 28.</ref> شماری از متکلمان و فقیهان افزون بر ادله نقلی (کتاب، سنت، اجماع) برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر به دلیل عقل نیز استدلال کرده و گفته‌اند که امر به معروف و نهی از منکر از بارزترین راه‌های هدایت انسان است و از باب قاعده لطف (نزدیک ساختن بندگان به طاعت و دور ساختن آنان از معصیت از سر لطف) انجام دادن آن بر همه لازم است. <ref>الاقتصاد، ص 147.</ref>


طرح این مبحث در کلام [[معتزله]] از آن رو بوده است که اعتقاد به امر به معروف و نهى از منکر همراه با 4 اصل دیگر توحید، عدل، وعد و وعید و منزلت بین المنزلتین « اصول خمسه » معتزله را شکل مى‌داده است. از نظر معتزله همه مؤمنان در حد توان خود به اقامه احکام شرع مکلف‌اند و باید در امر به معروف و نهى از منکر شیوه‌هاى گوناگون اجراى آن را که شامل قیام مسلحانه نیز هست به‌کار گیرند .<ref>فصل الاعتزال، ص 139؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 10، ص 201 ـ 203.</ref> دیگر متکلمان نیز با پیروى از معتزله امر به معروف و نهى از منکر را در ردیف مباحث کلامى پیگیرى کرده‌اند . <ref>کشف المراد، ص 340.</ref>
فقها درباره اینکه این وجوب عینی است یا کفایی، اختلاف نظر دارند و آن را غالبا در ذیل آیه 104 آل‌عمران / 3 طرح کرده‌اند: «ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ واُولکَ هُمُ المُفلِحون». اکثر مفسران «مِنْ» در «مِنکُم» را تبعیضیه دانسته و وجوب کفایی را نتیجه گرفته‌اند؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر بر همه شما واجب نیست، زیرا همه برای آن شایستگی لازم را ندارند، بلکه باید گروهی از میان شما که با معروف و منکر و شرایط امر به معروف و نهی از منکر آشنا هستند به این مهم مبادرت ورزند؛ <ref>الکشاف، ج 1، ص 396؛ تفسیر بیضاوی، ج 1، ص 278.</ref>


همچنین در وجه کفایی بودن گفته‌اند که با تحقق غرض شارع یعنی تحقق معروف و از میان رفتن منکر، وجوب از دیگران برداشته می‌شود <ref>مختلف‌الشیعه، ج 4، ص 471 ـ 472.</ref>
استفاده وجوب کفایی از آیه قابل خدشه است، زیرا آیه فقط دلالت می‌کند که امر به معروف و نهی از منکر بر همه واجب نیست، چون همه مردم شرایط آن را ندارند و ساقط شدن واجب از غیر واجدان شرایط به معنای وجوب کفایی نیست، چنان‌که ساقط شدن وجوب حجّ از غیر افراد مستطیع دلیل بر کفایی بودن آن نیست.<ref>اربعین، ص 244 ـ 245.</ref>


از مباحثى که مشترکا در منابع کلامى و فقهى دنبال شده، گستره معروف و منکر است. البته در شمول معروف و منکر بر واجب و حرام تردیدى نیست؛ ولى در شمول آن بر مستحب و مکروه اختلاف است؛ بسیارى مانند زمخشرى، طوسى و محقق حلى فقط مفهوم معروف را توسعه داده و اشتمال منکر بر مکروه را نپذیرفته‌اند <ref>الکشاف، ج 1، ص 397؛ الاقتصاد، ص 148؛ شرایع‌الاسلام، ج 1، ص 341</ref>
در برابر، بعضی از فقها مانند شیخ طوسی با تمسک به عموم آیات و روایات به وجوب عینی امر به معروف و نهی از منکر قائل شده‌اند. مستند آنان آیه 110 آل‌عمران / 3 است: «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ»، زیرا خطاب در این آیه به عموم مسلمانان و وظیفه امر به معروف و نهی از منکر بر عهده همه است. اینان «مِنْ» را در آیه 104 آل‌عمران / 3: «و لتَکُن مِنکُم» بیانیّه و به معنای «کونوا امة» و خطاب آیه را عام دانسته‌اند.<ref>)فقه القرآن، ج 1، ص 356؛ الاقتصاد، ص 147؛ النهایه، ص 299.</ref>
و در عین حال برخى این توسعه را در هر دو مفهوم پذیرفته و معروف را شامل واجب و مستحب، و منکر را شامل حرام و مکروه دانسته‌اند  <ref>الجوامع الفقهیه، ص 697 ؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 363.</ref>
البته در این صورت امر به مستحب و نهى از مکروه، مستحب است.


از تعابیر احادیث و فقها مى‌توان استفاده کرد که امر به معروف و نهى از منکر معنایى فراگیر دارد و مى‌تواند در قالب موعظه و نصیحت نیز محقق شود، همچنان‌که برخى از مراتب امر به معروف و نهى از منکر بدون هرگونه گفتارى محقق مى‌گردد، بنابراین مى‌توان گفت امر به معروف و نهى از منکر در اصطلاح عبارت است از هر اقدامى که به تحقق معروف کمک و از وقوع منکر جلوگیرى کند؛ چه با گفتار باشد و چه با کردار و رفتار . <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 381؛ آلاء الرحمن، ج 1، ص 325.</ref>
به نظر می‌رسد برای اثبات وجوب عینی استدلال به شمول خطاب صحیح نباشد، زیرا هم در واجب کفایی و هم در واجب عینی خطاب عام است و تفاوت فقط در این است که در واجب کفایی با تحقق غرض شارع وجوب از دیگران ساقط می‌شود، به علاوه، اصولاً اختلاف در عینی یا کفایی بودن این دو فریضه بی‌ثمر و حداقل کم‌ثمر است،<ref>مسالک الافهام، ج 2، ص 373؛ المیزان، ج 3، ص 373.</ref>
در عین حال برخى از فقها با الهام از مفهوم کلمه « امر » و « نهى » شرط کرده‌اند که امر به معروف و نهى از منکر از موضع برتر و آمرانه باشد؛ مثلاً باید گفت « نماز بخوان » و « شراب ننوش » و با خواهش و موعظه کردن امر به معروف و نهى از منکر محقق نمى‌شود .<ref>تحریر الوسیله، ج 1، ص 465.</ref>


زیرا در صورتی که با امر و نهی غرض (تحقق معروف و مرتفع شدن منکر) محقق شود و نیز در صورتی که به مقدار کافی اقدام به امر و نهی شود، به‌گونه‌ای که قیام دیگران بی‌فایده باشد، همه فقها حتی آنها که وجوب آن را عینی می‌دانند، قائل به سقوط وجوب از دیگران هستند، با وجود این، برخی نتیجه این اختلاف نظر را در قالب مثالی این گونه توضیح داده‌اند: اگر در شهری شخصی نماز نمی‌خواند یا شراب می‌نوشد و در آن شهر فقط 10 نفر واجد شرایط وجود دارند اگر یکی از 10 نفر امر و نهی کرد و تأثیر سخن او در حدّ گمان قوی (ظن) است در صورتی که وجوب را کفایی بدانیم همین اقدام شخص اول قبل از حصول نتیجه، وجوب را از 9 نفر دیگر ساقط می‌کند و اگر وجوب را عینی بدانیم ساقط نمی‌کند. <ref>اربعین، ص 244 ـ 245</ref>.


تعلیم جاهل نیز هرچند اصطلاحا با امر به معروف و نهى از منکر متفاوت است؛ ولى با همان ملاک واجب شده است، ازاین‌رو در برخى روایات بر آموزش جاهل نیز امر به معروف و نهى از منکر اطلاق شده است :<ref>آذرخشى دیگر، ص 161.</ref> « إِنّما یُؤمَر بالمعروفِ و یُنهى عن‌المنکر مومنٌ فیتعظ أو جاهِلٌ فیتعلَّم ».<ref>بحارالانوار، ج 100، ص 71</ref>
احتمال دیگر این است که مرتبه نخست امر به معروف و نهی از منکر یعنی انکار قلبی واجب عینی باشد؛ اما مرتبه دوم (انکار زبانی) عینی نبوده و مرتبه سوم (انکار عملی) کفایی است. <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 362.</ref>


برخی با تمسک به آیه 105 مائده / 5 گمان برده‌اند که اگر شخصی مراقب خویش بوده و در جهت اصلاح خویش اقدام کند لازم نیست نگران عملکرد دیگر افراد جامعه باشد، زیرا هنگامی که شخص هدایت یافته باشد گمراهی دیگران به او ضرر نمی‌زند: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا عَلَیکُم اَنفُسَکُم لایَضُرُّکُم مَن ضَلَّ اِذَا اهتَدَیتُم اِلَی اللّهِ مَرجِعُکُم». حتی برخی گفته‌اند که ظاهر آیه بر عدم وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد <ref>تفسیر قرطبی، ج 6، ص 223</ref>


در منابع حدیثى شیعه روایاتى که در باب امر به معروف و نهى از منکر گرد آمده، قابل ملاحظه است. از مجموع این روایات مى‌توان استفاده کرد که اسلام با نگرشى جامعه گرایانه مى‌خواهد همه افراد جامعه اسلامى به‌گونه‌اى تربیت شوند که نسبت به رفتار یکدیگر احساس مسئولیت کنند، زیرا مصالح و سعادت دنیوى و اخروى افراد جامعه به یکدیگر مرتبط است و بر این پایه نقش امر به معروف و نهى از منکر ممتاز و برجسته شده است. بنابر روایات، همه کارهاى نیک حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر همانند آب دهان در برابر دریاى پهناور است ؛<ref>نهج البلاغه، حکمت 374.</ref> همچنین اقامه واجبات دیگر، امنیت راهها، حلیت داد و ستد، برطرف شدن ظلم، آبادانى زمین، انتقام از دشمنان و سامان یافتن همه کارها در گرو امر به معروف و نهى از منکر است . <ref>وسائل الشیعه، ج 11، ص 395.</ref>
در حالی که در آیه مزبور سخن از هدایت است و انسان آنگاه هدایت یافته که به وظایف خویش از جمله امر به معروف و نهی از منکر عمل کرده باشد. البته در صورتی که به وظیفه خود عمل کند یا شرایط یا زمینه برای انجام دادن این تکلیف فراهم نباشد، گمراهی دیگران به او زیانی نمی‌زند،


افزون بر این، آیه اصولاً در مقام بیان این واقعیت است که مؤمنان باید در راهشان ثابت قدم باشند و گمراهی دیگران آنان را متزلزل نسازد، زیرا گمراهی آنان به مؤمنان ضرری نمی‌زند؛ <ref>المیزان، ج 6، ص 169.</ref>


برخلاف منابع شیعه، روایات این باب در منابع روایى اهل سنت کم شمار است؛ همچنین پیگیرى این موضوع در آثار فقهى اهل سنت نشان مى‌دهد که میان گرایشات سیاسى مذاهب به حکومتها و محدودسازى امر به معروف و نهى از منکر در حوزه وظایف عمومى ارتباط وجود دارد. جریان محدود سازى امر به معروف و نهى از منکر که به طور مشترک در مذاهب گوناگون اهل سنت از اصحاب رأى و اصحاب حدیث دیده مى‌شود در واقع به معناى محدود کردن این دو امر در حوزه وظایف فردى است و در مواردى که از احکام حکومتى سخن به میان آمده، بحث امر به معروف و نهى از منکر نیز به طور گسترده مطرح شده است .<ref>)دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 10، ص 205.</ref>
به عبارت دیگر، انسان باید در انتخاب مسیر حق * و تفکر صحیح تحت تأثیر جامعه قرار نگیرد؛ حق، حق است، گرچه اکثریت از آن روی برگردانند و باطل، باطل * است، گرچه اکثریت به آن روی آورند، همچنان‌که علی علیه‌السلام می‌فرماید: در مسیر هدایت به سبب اندک بودن رهروانش به وحشت نیفتید؛ <ref>نهج‌البلاغه، خطبه 192.</ref> همچنین این آیه نمی‌تواند ناسخ آیات وجوب امر به معروف و نهی از منکر باشد، زیرا این آیات نسخ را برنمی‌تابد. <ref>المیزان، ج 6، ص 169</ref>


== اهمیت امر به معروف و نهی از منکر ==
امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. گاه از این دو فریضه در کنار ایمان به خدا و آخرت یاد شده: «یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ» (آل‌عمران / 3، 114) و گاه پیش‌تر از برپاداشتن نماز و زکات ویژگی مردان و زنان با ایمان شمرده شده است: «المُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ویُقیمونَ الصَّلوةَ و یُؤتونَ الزَّکوةَ». (توبه / 9، 71) در برابر، از جمله ویژگی‌های منافقان، امر به منکر و نهی از معروف یاد شده است: «المُنـفِقونَ والمُنـفِقـتُ بَعضُهُم مِن بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمُنکَرِ و یَنهَونَ عَنِ المَعروفِ». (توبه / 9، 67)


==وجوب امر به معروف و نهى از منکر==
قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر را سنت خداوند دانسته و براساس روایتی از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمران به معروف و ناهیان از منکر جانشینان خداوند در عمل به این وظیفه‌اند:(1). «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ وایتایءِ ذِی القُربی و یَنهی عَنِ الفَحشاءِ والمُنکَرِ والبَغیِ» (نحل / 16، 90)<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 807</ref> و تورات و انجیل به‌جاآوردن این دو واجب را از اوصاف پیامبر این امت برشمرده است. (2) (اعراف / 7، 157) <ref>همان، ج 4، ص 750.</ref>


عمل کردن به این دو فریضه شاخص امت اسلامی و رمز برتری آنان بر سایر امت‌ها معرفی شده است: «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ‌المُنکَرِ» (آل‌عمران / 3، 110) و مسلمانان مأمور شده‌اند که بدین منظور گروه و تشکیلاتی توانمند فراهم آورند تا به رستگاری نایل آیند: «ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ و اُولکَ هُمُ المُفلِحون» (آل‌عمران / 3، 104) و به هنگام برخورداری از قدرت و حاکمیت از این تفضل الهی در جهت بسط امر به معروف و نهی از منکر بهره گیرند: «اَلَّذینَ اِن مَکَّنّـهُم فِی الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّکوةَ واَمَروا بِالمَعروفِ ونَهَوا عَنِ المُنکَرِ». (حجّ / 22، 41) از آیات قرآن کریم می‌توان استفاده کرد که سرنوشت ترک کنندگان نهی از منکر با سرنوشت مرتکبان منکر گره خورده است و هلاکت و خسران فرجام شوم آنان است. (اعراف / 7، 163 ـ 166)


قرآن کریم با تعبیراتى گوناگون به موضوع امر به معروف و نهى از منکر پرداخته است. در شمارى از آیات تعبیر امر به معروف و نهى از منکر در کنار یکدیگر به‌کار رفته است: « والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ » ( توبه / 9، 71 و نیز آل‌عمران / 3، 104، 110؛ حجّ / 22، 41؛ لقمان / 31، 17 )؛ همچنین تعبیراتى مانند « امر به عُرف » ( اعراف / 7، 199 )، « امر به عدل » ( نحل / 16، 90 )، « امر به قسط » ( آل‌عمران / 3، 21 ) و « نهى از سوء » ( اعراف / 7، 165 )، « نهى از فحشا » ( نحل / 16، 90 )، « نهى از فساد » ( هود / 11، 116 ) و « نهى از گناه » ( مائده / 5، 63 ) به این دو فریضه اشاره دارد. در برخى آیات، به ویژه در ضمن قصص قرآنى نیز بدون تصریح به واژه معروف یا منکر، مصادیقى از امر به معروف و نهى از منکر آمده است. ( مائده / 5، 63؛ فرقان / 25، 72 )
== پیشینه امر به معروف و نهی از منکر در ادیان آسمانی ==
امر به معروف و نهی از منکر در شریعت اسلامی در قیاس با ادیان دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار است و از همین‌رو یکی از اوصاف پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در تورات امر به معروف و نهی از منکر شمرده شده است: «اَلَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِیَّ الاُمِّیَّ الَّذی یَجِدونَهُ مَکتوبـًا عِندَهُم فِی التَّورةِ والاِنجیلِ یَأمُرُهُم بِالمَعروفِ و یَنههُم عَنِ المُنکَرِ». (اعراف / 7، 157) شاید اهمیت فوق‌العاده امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از آن روست که این دین برای همه مردم در تمامی اعصار تشریع شده (سبأ / 34، 28؛ آل‌عمران / 3، 19) و آخرین شریعت الهی است (احزاب / 33، 40)، ازاین‌رو لازم است همه مؤمنان، به ویژه دانشمندان در بسط و حفظ شریعت بکوشند و با عمل به این دو فریضه، جانشین خدا و پیامبران بر روی زمین باشند و اسلام را جاودانه کنند. با این همه، این دو فریضه ویژه اسلام نیست و در شرایع پیشین نیز واجب بوده، گرچه محدوده آن به گستردگی اسلام نبوده است.  


محتواى این آیات بر لزوم امر به معروف و نهى از منکر در جامعه اسلامى و نکوهش و هلاکت امتهاى پیشین بر اثر ترک این دو فریضه دلالت دارد. فقیهان براى وجوب امر به معروف و نهى از منکر به بیشتر این آیات استدلال کرده‌اند .<ref>احکام‌القرآن، جصاص، ج2، ص29؛ مسالک‌الافهام، ج 2، ص 372؛ زبدة البیان، ص 411.</ref>
بر پایه روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مراد از «الَّذیِن یأمُروُنَ بِالقِسْطِ» در آیه 21 آل‌عمران / 3 گروهی از بنی‌اسرائیل‌اند که قاتلان پیامبران را امر به معروف و نهی از منکر کردند و در این راه به شهادت رسیدند:(1) «اِنَّ الَّذینَ یَکفُرونَ بِـ ٔ یـتِ اللّهِ و یَقتُلونَ النَّبِیّینَ بِغَیرِ حَقٍّ ویَقتُلونَ الَّذینَ یَأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَلیم»؛<ref>جامع البیان، مج 3، ج 3، ص 294؛ مجمع البیان، ج 2، ص 720.</ref>


همچنین جمعی از «ربّانیون» [دانشمندان مسیحی] و «احبار» [علمای یهود] که از گفتار گناه‌آلود و حرام خوارگی نهی نمی‌کردند نکوهش شده‌اند: «لَولا یَنههُمُ الرَّبّـنِیّونَ والاَحبارُ عَن قَولِهِمُ الاِثمَ واَکلِهِمُ السُّحتَ لَبِئسَ ما کانوا یَصنَعون». (مائده / 5، 63) شماری از بنی‌اسرائیل بر اثر کفر و ترک نهی از منکر از سوی داود و عیسی علیهماالسلام لعنت شدند: «لُعِنَ الَّذینَ کَفَروا مِن بَنی اِسرءیلَ عَلی لِسانِ داوودَ و عیسَی ابنِ مَریَمَ ذلِکَ بِما عَصَوا وکانوا یَعتَدون * کانوا لا یَتَناهَونَ عَن مُنکَرٍ فَعَلوهُ». (مائده / 5، 78 ـ 79)


برخى نزول آیات قرآن را در تشریع امر به معروف و نهى از منکر داراى سیر تدریجى مى‌دانند؛ یعنى در مرحله نخست به تشویق آن پرداخته، سپس سرنوشت شوم ترک این دو کار را یادآور شده، در مرحله بعد آن دو را واجب کرده و در نهایت عمل به آن دو را صفت لازم مؤمنان دانسته است . <ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 27 ـ 28.</ref> شمارى از متکلمان و فقیهان افزون بر ادله نقلى ( کتاب، سنت، اجماع ) براى وجوب امر به معروف و نهى از منکر به دلیل عقل نیز استدلال کرده و گفته‌اند که امر به معروف و نهى از منکر از بارزترین راههاى هدایت انسان است و از باب قاعده لطف ( نزدیک ساختن بندگان به طاعت و دور ساختن آنان از معصیت از سر لطف ) انجام دادن آن بر همه لازم است . <ref>الاقتصاد، ص 147.</ref>
از گزارش داستان اصحاب * سبت در قرآن کریم بر می‌آید که گروهی از بنی‌اسرائیل که نهی از منکر نمی‌کردند به همراه مرتکبان منکر هلاک شدند و تنها گروهی نجات یافتند که نهی از منکر کردند: «اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ». (اعراف / 7، 165) در آیه 116 هود / 11 بنی‌اسرائیل را عتاب می‌کند که چرا درنسل‌های پیشین شما جز گروهی اندک، خردمندانی نبودند که مردم را از فساد باز دارند: «فَلَولا کَانَ مِنَ القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِی الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم». از نصایح لقمان به فرزندش نیز استفاده می‌شود که امر به معروف در شرایع پیشین واجب بوده است: «یـبُنَیَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلی ما اَصابَکَ». (لقمان / 31، 17)


فقها درباره اینکه این وجوب عینى است یا کفایى، اختلاف نظر دارند و آن را غالبا در ذیل آیه 104 آل‌عمران / 3 طرح کرده‌اند: « ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَى الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ واُولکَ هُمُ المُفلِحون ». اکثر مفسران « مِنْ » در « مِنکُم » را تبعیضیه دانسته و وجوب کفایى را نتیجه گرفته‌اند؛ یعنى امر به معروف و نهى از منکر بر همه شما واجب نیست، زیرا همه براى آن شایستگى لازم را ندارند، بلکه باید گروهى از میان شما که با معروف و منکر و شرایط امر به معروف و نهى از منکر آشنا هستند به این مهم مبادرت ورزند ؛ <ref>الکشاف، ج 1، ص 396؛ تفسیر بیضاوى، ج 1، ص 278.</ref>
== شرایط امر به معروف و نهی از منکر ==
این دو فریضه را موکول به 4 شرط کرده‌اند؛ یعنی باید امر و نهی کننده 1. معروف و منکر را بشناسد. 2. احتمال تأثیر دهد. 3. مخاطب را مصرّ بر گناه بیابد. 4. بر امر و نهی مفسده‌ای همچون ضرر مالی و جانی مترتب نباشد.<ref>شرائع الاسلام، ج 1، ص 342.</ref> در خصوص شرط نخست برخی فقها با تمسک به اطلاق آیات و روایات و نیز تأکید موجود در این ادله گفته‌اند: شناخت معروف و منکر واجب است و کسی که بر اثر عدم آگاهی از معروف و منکر نمی‌تواند امر به معروف و نهی از منکر کند گناهکار است. <ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 127 ـ 128.</ref> این گروه از فقها اصطلاحا شناخت معروف و منکر را شرط واجب دانسته‌اند (مانند شرط طهارت برای نماز)؛ ولی بیشتر فقها آن را شرط وجوب دانسته و کسب آن را واجب نمی‌دانند <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 366.</ref>(مانند شرط استطاعت برای حجّ). بنا به نظر اخیر تنها عالم به معروف و منکر وظیفه امر و نهی را بر عهده دارد.


قائلان به این نظر به ادله‌ای از جمله روایتی از امام صادق علیه‌السلام استناد کرده‌اند. در این روایت، امام علیه‌السلام وجوب امر به معروف و نهی از منکر را مشروط به قدرت و علم کرده است و آنگاه در تأیید این نظر به آیات «و لتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَر» (آل‌عمران / 3، 104) و نیز «و مِن قَومِ موسی اُمَّةٌ یَهدونَ بِالحَقِّ وبِهِ یَعدِلون» (اعراف / 7، 159) استناد فرموده، با این استدلال که در این دو آیه خداوند وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را تنها بر عهده گروهی خاص: «اُمَّةٌ» نهاده و بر همگان واجب نکرده است.<ref>وسائل الشیعه، ج 6، ص 126.</ref>


همچنین در وجه کفایى بودن گفته‌اند که با تحقق غرض شارع یعنى تحقق معروف و از میان رفتن منکر، وجوب از دیگران برداشته مى‌شود <ref>مختلف‌الشیعه، ج 4، ص 471 ـ 472.</ref>
درباره شرط دوم، فقیهان این نکته را یادآور شده‌اند که ممکن است در مواردی امر به معروف و نهی از منکر بر مخاطب تأثیر نداشته باشد؛ ولی آثار جانبی دیگری همچون آشکار شدن بدعت‌ها و پیشگیری از مشتبه شدن معروف و منکر داشته باشد که در این صورت نیز باید حقیقت را آشکار کرد و سکوت و کتمان جایز نیست:<ref>تحریرالوسیله، ج 1، ص 456.</ref>
استفاده وجوب کفایى از آیه قابل خدشه است، زیرا آیه فقط دلالت مى‌کند که امر به معروف و نهى از منکر بر همه واجب نیست، چون همه مردم شرایط آن را ندارند و ساقط شدن واجب از غیر واجدان شرایط به معناى وجوب کفایى نیست، چنان‌که ساقط شدن وجوب حجّ از غیر افراد مستطیع دلیل بر کفایى بودن آن نیست .<ref>اربعین، ص 244 ـ 245.</ref>
«اِنَّ الَّذینَ یَکتُمونَ ما اَنزَلنا مِنَ البَیِّنـتِ والهُدی مِن بَعدِ ما بَیَّنّـهُ لِلنّاسِ فِی الکِتـبِ اُولکَ یَلعَنُهُمُ اللّهُ ویَلعَنُهُمُ اللّـعِنون». (بقره / 2، 159، 173)


برخی از فقیهان اهل سنت نیز با استناد به آیه «و ذَکِّر فَاِنَّ الذِّکری تَنفَعُ المُؤمِنین» (اعلی / 87، 9) و نیز برخی روایات، امر به معروف و نهی از منکر را در هر صورت بر مکلف واجب می‌دانند؛ چه تأثیر داشته باشد یا نداشته باشد.<ref>اعانة الطالبین، ج 4، ص 184؛ مغنی المحتاج، ج 4، ص 211</ref>


درباره شرط چهارم، نظر مشهور فقیهان این است که در صورت ترس از زیان مالی و جانی بر خود یا دیگران، وجوب ساقط می‌گردد <ref>شرایع الاسلام، ج 1، ص 342؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 371؛ اعانة الطالبین، ج 4، ص 184.</ref>


در برابر، بعضى از فقها مانند شیخ طوسى با تمسک به عموم آیات و روایات به وجوب عینى امر به معروف و نهى از منکر قائل شده‌اند. مستند آنان آیه 110 آل‌عمران / 3 است: « کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ »، زیرا خطاب در این آیه به عموم مسلمانان و وظیفه امر به معروف و نهى از منکر بر عهده همه است. اینان « مِنْ » را در آیه 104 آل‌عمران / 3: « و لتَکُن مِنکُم » بیانیّه و به معناى « کونوا امة » و خطاب آیه را عام دانسته‌اند .<ref>)فقه القرآن، ج 1، ص 356؛ الاقتصاد، ص 147؛ النهایه، ص 299.</ref>
برخی برای اثبات این حکم به آیه 150 اعراف / 7 استناد کرده‌اند که به موجب آن هارون برای حفظ جان خویش از تداوم نهی از منکر امتناع کرد:<ref>تفسیر قرطبی، ج 7، ص 184.</ref> «اِنَّ القَومَ استَضعَفونی و کادوا یَقتُلونَنی». برخی نیز آیه 195 بقره / 2 را که از افکندن خود در هلاکت به دست خویش منع کرده است: «و لا تُلقوا بِاَیدیکُم اِلَی التَّهلُکَةِ» دلیل بر این امر دانسته‌اند؛<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 516 </ref>


به نظر مى‌رسد براى اثبات وجوب عینى استدلال به شمول خطاب صحیح نباشد، زیرا هم در واجب کفایى و هم در واجب عینى خطاب عام است و تفاوت فقط در این است که در واجب کفایى با تحقق غرض شارع وجوب از دیگران ساقط مى‌شود، به علاوه، اصولاً اختلاف در عینى یا کفایى بودن این دو فریضه بى‌ثمر و حداقل کم‌ثمر است ،<ref>مسالک الافهام، ج 2، ص 373؛ المیزان، ج 3، ص 373.</ref>
امّا بسیاری از فقها در این مسئله تفصیل داده و آن را در موردی پذیرفته‌اند که مفسده مترتب بر امر و نهی بیش از مفسده مترتب بر ترک معروف و ارتکاب منکر باشد؛ ولی اگر معروف و منکر از اموری است که از نظر شارع مقدس اهمیت فراوانی دارد، مانند حفظ اسلام و عقاید و نوامیس قرآن و احکام ضروری باید با مقایسه اهم و مهمّ، مهم‌تر را در نظر گرفت و با مجرد ضرر و حَرَج وجوب امر به معروف و نهی از منکر برداشته نمی‌شود. چه بسا برای حفظ این‌گونه امور باید جان یا جان‌هایی فدا شود و در این صورت تحمل ضررهای غیر جانی یا مشقتها به طریق اولی واجب است. <ref>الکاشف، ج2، ص124؛ تحریرالوسیله، ج1، ص465.</ref>


از نظر اینان میان قاعده لاضرر و لاحَرَج که مستند عمده شرط چهارم است و ادله امر به معروف و نهی از منکر تزاحم وجود دارد و براساس قاعده تزاحم باید به آن‌که ملاک قوی‌تر و اهمیت بیشتری دارد عمل کرد.<ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 200.</ref>


زیرا در صورتى که با امر و نهى غرض ( تحقق معروف و مرتفع شدن منکر ) محقق شود و نیز در صورتى که به مقدار کافى اقدام به امر و نهى شود، به‌گونه‌اى که قیام دیگران بى‌فایده باشد، همه فقها حتى آنها که وجوب آن را عینى مى‌دانند، قائل به سقوط وجوب از دیگران هستند، با وجود این، برخى نتیجه این اختلاف نظر را در قالب مثالى این گونه توضیح داده‌اند: اگر در شهرى شخصى نماز نمى‌خواند یا شراب مى‌نوشد و در آن شهر فقط 10 نفر واجد شرایط وجود دارند اگر یکى از 10 نفر امر و نهى کرد و تأثیر سخن او در حدّ گمان قوى ( ظن ) است در صورتى که وجوب را کفایى بدانیم همین اقدام شخص اول قبل از حصول نتیجه، وجوب را از 9 نفر دیگر ساقط مى‌کند و اگر وجوب را عینى بدانیم ساقط نمى‌کند . <ref>اربعین، ص 244 ـ 245</ref>.
از آیات قرآن نیز می‌توان شواهدی در تأیید این نظر ارائه کرد؛ آیه 21 آل‌عمران / 3 از کشته شدن شماری از پیامبران و نیز کشته شدن امر کنندگان به معروف به دست گروهی از بنی‌اسرائیل خبر می‌دهد:  


«اِنَّ الَّذینَ یَکفُرونَ بِـ ٔ یـتِ اللّهِ و یَقتُلونَ النَّبِیّینَ بِغَیرِ حَقٍّ ویَقتُلونَ الَّذینَ یَأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَلیم». براساس روایتی در ذیل آیه، پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در پاسخ این پرسش که عذاب چه کسی از همه سخت‌تر است فرمود: عذاب شخصی که پیامبری یا آمر به معروف و ناهی از منکری را بکشد، آنگاه آیه فوق را تلاوت کرده و فرمود: بنی‌اسرائیل در آغاز روز 43 پیامبر را کشتند. 112 مرد صالح از میان آنان برخاستند و قاتلان را امر به معروف و نهی از منکر کردند. بنی‌اسرائیل همه آنان را نیز در غروب همان روز کشتند.<ref>جامع‌البیان، مج3، ج3، ص 294؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 720.</ref>


احتمال دیگر این است که مرتبه نخست امر به معروف و نهى از منکر یعنى انکار قلبى واجب عینى باشد؛ اما مرتبه دوم ( انکار زبانى ) عینى نبوده و مرتبه سوم ( انکار عملى ) کفایى است . <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 362.</ref>
براساس نقل دیگری آن حضرت در ذیل این آیه فرمود: بهترین جهاد سخنی است که برای دفاع از حق در پیش روی سلطان ستمگر گفته و شخص مجاهد در این راه کشته می‌شود ؛(<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 423.</ref>


همچنین بر پایه روایتی حضرت علی علیه‌السلام مراد آیه «و مِنَ النّاسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ» (بقره / 2، 207) را مردی دانسته که بر اثر امر به معروف و نهی از منکر کشته می‌شود <ref>همان، ص 535</ref>


و درباره آیه «یـبُنَیَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأمُر بِالمَعروفِ وانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلی ما اَصابَکَ» (لقمان / 31، 17) فرمود که مراد از صبر، استقامت در برابر دشواریها و رنجهایی است که در راه امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد. (<ref>الصافی، ج4، ص145؛ تفسیر قرطبی، ج 14، ص 47؛ احکام القرآن، جصاص، ج 3، ص 515.</ref>


برخى با تمسک به آیه 105 مائده / 5 گمان برده‌اند که اگر شخصى مراقب خویش بوده و در جهت اصلاح خویش اقدام کند لازم نیست نگران عملکرد دیگر افراد جامعه باشد، زیرا هنگامى که شخص هدایت یافته باشد گمراهى دیگران به او ضرر نمى‌زند: « یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا عَلَیکُم اَنفُسَکُم لایَضُرُّکُم مَن ضَلَّ اِذَا اهتَدَیتُم اِلَى اللّهِ مَرجِعُکُم ». حتى برخى گفته‌اند که ظاهر آیه بر عدم وجوب امر به معروف و نهى از منکر دلالت دارد <ref>تفسیر قرطبى، ج 6 ، ص 223</ref>
آیات 13 ـ 27 یس / 36 نیز به ماجرای مردی فداکار پرداخته که به سبب امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از پیامبران الهی سرانجام به شهادت رسید.<ref>مجمع، البیان، ج 8، ص 658</ref>  


در حالى که در آیه مزبور سخن از هدایت است و انسان آنگاه هدایت یافته که به وظایف خویش از جمله امر به معروف و نهى از منکر عمل کرده باشد. البته در صورتى که به وظیفه خود عمل کند یا شرایط یا زمینه براى انجام دادن این تکلیف فراهم نباشد، گمراهى دیگران به او زیانى نمى‌زند،
شهید می‌گوید: اگر امر به معروف و نهی از منکر به صورت جهاد * باشد مسلم است که می‌توان تا سرحد کشته شدن پیش رفت. او در ادامه می‌گوید: بسیاری از عامه امر به معروف و نهی از منکر را اگرچه به کشته شدن آمر و ناهی بینجامد جایز شمرده و به آیه «و کَاَیِّن مِن نَبِیٍّ قـتَلَ مَعَهُ رِبِّیّونَ کَثیرٌ» استدلال کرده‌اند، زیرا خدا آنان را از آن رو که به سبب امر به معروف و نهی از منکر کشته شده‌اند ستوده است. (<ref>القواعد والفوائد، ص206؛ تفسیر قرطبی، ج4، ص31.</ref>


افزون بر آیات، احادیثی که امر به معروف و نهی از منکر را از شاخه‌های جهاد برشمرده <ref>نهج‌البلاغه، حکمت 375؛ الکافی، ج 5، ص 52.</ref>


افزون بر این، آیه اصولاً در مقام بیان این واقعیت است که مؤمنان باید در راهشان ثابت قدم باشند و گمراهى دیگران آنان را متزلزل نسازد، زیرا گمراهى آنان به مؤمنان ضررى نمى‌زند ؛ <ref>المیزان، ج 6 ، ص 169.</ref>
و نیز سیره بسیاری از اولیای الهی که در راستای امر به معروف و نهی از منکر تا سر حد شهادت پیش رفتند مؤید همین نظر است که در امور مهم و اساسی دشواریها نمی‌تواند مانع امر به معروف و نهی از منکر باشد، <ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 192 ـ 193.</ref>
بنابراین استناد به آیه «ولا تُلقوا بِاَیدیکُم اِلَی التَّهلُکَةِ» (بقره / 2، 195) برای عدم وجوب امر به معروف و نهی از منکر در همه موارد ضرر <ref>مجمع البیان، ج 2، ص 538.</ref> صحیح نیست.


برخی بر شرطهای چهارگانه فوق شرط عدالت را نیز افزوده‌اند؛ یعنی امر و نهی کننده خود نیز باید واجبات را انجام دهد و از محرمات بپرهیزد. آنان برای لزوم این شرط افزون بر روایات، به شماری از آیات نیز استدلال کرده‌اند؛ <ref>مستدرک الوسائل، ج 12، ص 203؛ تفسیر قرطبی، ج 4، ص 31.</ref>


به عبارت دیگر، انسان باید در انتخاب مسیر حق * و تفکر صحیح تحت تأثیر جامعه قرار نگیرد؛ حق، حق است، گرچه اکثریت از آن روى برگردانند و باطل، باطل * است، گرچه اکثریت به آن روى آورند، همچنان‌که على علیه‌السلام مى‌فرماید: در مسیر هدایت به سبب اندک بودن رهروانش به وحشت نیفتید ؛ <ref>نهج البلاغه، خطبه 192.</ref> همچنین این آیه نمى‌تواند ناسخ آیات وجوب امر به معروف و نهى از منکر باشد، زیرا این آیات نسخ را برنمى‌تابد . <ref>المیزان، ج 6 ، ص 169</ref>
از جمله آیاتی که به نکوهش کسانی پرداخته که دیگران را به نیکی فرا می‌خوانند؛ ولی خویشتن را فراموش کرده و به گفته خود عمل نمی‌کنند: «اَتَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ وتَنسَونَ اَنفُسَکُم» (بقره / 2، 44)، «لِمَ تَقولونَما لا تَفعَلون» (صفّ / 61، 2)، «کَبُرَ مَقتـًا عِندَ اللّهِ اَن تَقولوا ما لا تَفعَلون» (صفّ / 61، 3)؛ ولی فقها و مفسران این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند که سرزنش در این آیات بر اثر امر به نیکیها نیست، بلکه به سبب ترک واجب و ارتکاب منکر است و در آیه 2 صفّ / 61 شاید نکوهش از این جهت است که آنان برخلاف ادعای خود برخی کارها را انجام نمی‌دادند،<ref>احکام‌القرآن، ابن‌عربی، ج1، ص266؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 373؛ تفسیر قرطبی، ج 6، ص 164.</ref>


بنابراین بر مرتکب منکر نیز واجب است که از منکر نهی کند، زیرا بر عهده او دو واجب است: یکی ترک ارتکاب حرام و دیگری نهی از منکر و با ترک یک واجب، واجب دیگر از او برداشته نمی‌شود. <ref>الکشاف، ج 1، ص 398.</ref>البته تردیدی نیست که پذیرش نهی کسی که خود به منکر آلوده است، دشوار است.<ref>احکام القرآن، ابن عربی، ص 266.</ref>


== مراتب امر به معروف و نهی از منکر ==
این دو فریضه دارای مراتب سه گانه قلبی، زبانی و عملی است. از این مراحل به «انکار قلبی» «انکار زبانی» و «انکار با دست» تعبیر می‌شود.<ref>)شرائع الاسلام، ج 1، ص 343.</ref> همین مراحل در برخی روایات نیز آمده است. بر پایه روایتی امام باقر علیه‌السلام فرمود: با دلهای خود منکر را ناخوش دارید و با زبان‌های خود از آن باز دارید و با دست خود بر پیشانی کسانی که مرتکب آن می‌شوند بکوبید و در راه خدا از سرزنش هیچ‌کس بیم نداشته باشید. <ref>وسائل الشیعه، ج 11، ص 403.</ref>
دانشوران در تفسیرِ انکار قلبی بر یک نظر نیستند. تفاسیر مختلف را می‌توان در سه نظر جمع‌بندی کرد: 1. اعتقاد به وجوب واجبات و حرمت محرمات. <ref>النهایه، ص 300-299</ref> ـ 2. راضی نبودن به گناه.<ref>کفایه‌الاحکام، ج 1، ص 405</ref>
3. اظهار کراهت قلبی از گناه.<ref>منتهی المطلب، ج 2، ص 993.</ref>


==اهمیت امر به معروف و نهى از منکر==
به نظر می‌رسد دو تفسیر نخست نمی‌تواند از مصادیق حقیقی امر و نهی به شمار آید، بلکه هر دو از امور قلبی و در جای خود لازم است (و حتی می‌توان به وجوب عینی آن قائل شد)؛ ولی در آن هیچ‌گونه اظهار نارضایتی نیست، برخلافِ تفسیر سوم که کراهت قلبی به‌گونه‌ای ابراز می‌شود و می‌توان گفت که طلبی محقق شده و از مراتب امر به معروف و نهی از منکر به شمار می‌رود.<ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 286.</ref>


امر به معروف و نهى از منکر در قرآن کریم از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است. گاه از این دو فریضه در کنار ایمان به خدا و آخرت یاد شده: « یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ » ( آل‌عمران / 3، 114 ) و گاه پیش‌تر از برپاداشتن نماز و زکات ویژگى مردان و زنان با ایمان شمرده شده است: « المُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ویُقیمونَ الصَّلوةَ و یُؤتونَ الزَّکوةَ ». ( توبه / 9، 71 ) در برابر، از جمله ویژگیهاى منافقان، امر به منکر و نهى از معروف یاد شده است: « المُنـفِقونَ والمُنـفِقـتُ بَعضُهُم مِن بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمُنکَرِ و یَنهَونَ عَنِ المَعروفِ ». ( توبه / 9، 67 )
با حاصل شدن مقصود از هر مرتبه، عمل به مرتبه بعدی جایز نیست. البته هریک از این مراتب نیز دارای درجاتی است؛ مثلاً می‌توان مرحله نخست را با نگاه، اشاره، درهم‌کشیدن چهره، رویگردانی و دوری ادا کرد و همین‌طور مراتب دیگر.<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378.</ref>


برخی از فقیهان و مفسران رعایت این مراتب را از مقدم شدن اصلاح بر قتال در آیه «واِن طَـافَتانِ مِنَ‌المُؤمِنینَ اقتَتَلوا فَاَصلِحوا بَینَهُما فَاِن بَغَت اِحدهُما عَلَی الاُخری فَقـتِلوا الَّتیتَبغی حَتّی تَفیءَ اِلی اَمرِ اللّهِ» (حجرات / 49، 9) استفاده کرده‌اند،<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378؛ التفسیر الکبیر، ج 3، ص 316.</ref> چنان‌که عده‌ای از پیش افتادن «فَعِظُوهنَّ» (موعظه کردن) بر «واهجُروُهنَّ» (دوری کردن) و «واهجُروهُنَّ» بر «واضرِبوهُنَّ» (زدن) در آیه «فَعِظوهُنَّ واهجُروهُنَّ فِی‌المَضاجِعِ واضرِبوهُنَّ» (نساء / 4، 34) نیز همین نتیجه را گرفته‌اند.<ref>التفسیرالکبیر، ج 3، ص 316.</ref>


قرآن کریم امر به معروف و نهى از منکر را سنت خداوند دانسته و براساس روایتى از پیغمبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله آمران به معروف و ناهیان از منکر جانشینان خداوند در عمل به این وظیفه‌اند :(1) . « اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ وایتاىءِ ذِى القُربى و یَنهى عَنِ الفَحشاءِ والمُنکَرِ والبَغىِ » ( نحل / 16، 90 )<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 807</ref> و تورات و انجیل به‌جاآوردن این دو واجب را از اوصاف پیامبر این امت برشمرده است .(2) ( اعراف / 7، 157 ) <ref>همان، ج 4، ص 750.</ref>
برخی فقها رعایت ترتیب را مقتضای جمع بین ادله امر به معروف و نهی از منکر و ادله حرمت زیان رساندن به مؤمنان دانسته‌اند که اطلاقات ادله مذکور را مقیّد می‌سازد.<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378</ref>


عمل کردن به این دو فریضه شاخص امت اسلامى و رمز برترى آنان بر سایر امتها معرفى شده است: « کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ‌المُنکَرِ » ( آل‌عمران / 3، 110 ) و مسلمانان مأمور شده‌اند که بدین منظور گروه و تشکیلاتى توانمند فراهم آورند تا به رستگارى نایل آیند: « ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَى الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ و اُولکَ هُمُ المُفلِحون » ( آل‌عمران / 3، 104 ) و به هنگام برخوردارى از قدرت و حاکمیت از این تفضل الهى در جهت بسط امر به معروف و نهى از منکر بهره گیرند: « اَلَّذینَ اِن مَکَّنّـهُم فِى الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّکوةَ واَمَروا بِالمَعروفِ ونَهَوا عَنِ المُنکَرِ ». ( حجّ / 22، 41 ) از آیات قرآن کریم مى‌توان استفاده کرد که سرنوشت ترک کنندگان نهى از منکر با سرنوشت مرتکبان منکر گره خورده است و هلاکت و خسران فرجام شوم آنان است. ( اعراف / 7، 163 ـ 166 )
مفسران در خصوص انکار قلبی تأکید کرده‌اند که اگر کسی راضی به عمل ناپسند گناهکار باشد خود از جمله گناهکاران به شمار می‌رود. این مطلب را برخی در ذیل آیه 91 بقره / 2: «قُل فَلِمَ تَقتُلونَ اَنبِیاءَ اللّهِ مِن قَبلُ اِن کُنتُم مُؤمِنِین» و بعضی در ذیل آیه 183 آل‌عمران / 3 مطرح کرده‌اند: «قُل قَد جاءَکُم رُسُلٌ مِن قَبلی بِالبَیِّنـتِ و بِالَّذی قُلتُم فَلِمَ قَتَلتُموهُم اِن کُنتُم صـدِقین». خداوند در این دو آیه قتل پیامبران را به یهود * دوران پیامبر نسبت می‌دهد، با اینکه این عمل را بنی‌اسرائیل در گذشته انجام داده بودند. این نسبت از آن روی بود که این یهودیان به عمل پیشینیان خود راضی بودند.<ref>)مجمع‌البیان، ج 1، ص 316؛ تفسیر قرطبی، ج 2، ص 22.</ref>


برخی مفسران نیز این موضوع را در ذیل آیه 140 نساء / 4 بیان کرده‌اند. <ref>مجمع البیان، ج 3، ص 195؛ تفسیر قرطبی، ج 5، ص 268.</ref>
این آیه مؤمنان را مخاطب ساخته و از آنان می‌خواهد که هرگاه شنیدند آیات خدا مورد انکار و استهزا قرار می‌گیرد با کافران همنشینی نکنند وگرنه درصورت همنشینی، مانند کافران خواهند بود: «وقَد نَزَّلَ عَلَیکُم فِی الکِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءایـتِ اللّهِ یُکفَرُ بِها و یُستَهزَاُ بِها فَلا تَقعُدوا مَعَهُم حَتّی یَخوضوا فی حَدیثٍ غَیرِهِ اِنَّکُم اِذًا مِثلُهُم». شایان ذکر است که برخی، از این آیه نتیجه گرفته‌اند که در مجلس گناه، کسی که قدرت جلوگیری از وقوع گناه را ندارد باید آن را ترک کند و گرنه در گناه گناهکاران شریک خواهد بود. (<ref>تفسیر قرطبی، ج 5، ص 268.</ref>


==پیشینه امر به معروف و نهى از منکر در ادیان آسمانى==
به گفته طبرسی این آیه دلالت بر حرمت همنشینی با فاسقان و بدعتگزاران دارد. جمعی از مفسران گفته‌اند: به همین دلیل، اگر شخصی دروغ بگوید و همنشینان او بخندند خداوند بر آنان غضب می‌کند.<ref>مجمع البیان، ج 3، ص 195.</ref>


امر به معروف و نهى از منکر در شریعت اسلامى در قیاس با ادیان دیگر از اهمیت بیشترى برخوردار است و از همین‌رو یکى از اوصاف پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله در تورات امر به معروف و نهى از منکر شمرده شده است: « اَلَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِىَّ الاُمِّىَّ الَّذى یَجِدونَهُ مَکتوبـًا عِندَهُم فِى التَّورةِ والاِنجیلِ یَأمُرُهُم بِالمَعروفِ و یَنههُم عَنِ المُنکَرِ ». ( اعراف / 7، 157 ) شاید اهمیت فوق العاده امر به معروف و نهى از منکر در اسلام از آن روست که این دین براى همه مردم در تمامى اعصار تشریع شده ( سبأ / 34، 28؛ آل‌عمران / 3، 19 ) و آخرین شریعت الهى است ( احزاب / 33، 40 )، ازاین‌رو لازم است همه مؤمنان، به ویژه دانشمندان در بسط و حفظ شریعت بکوشند و با عمل به این دو فریضه، جانشین خدا و پیامبران بر روى زمین باشند و اسلام را جاودانه کنند. با این همه، این دو فریضه ویژه اسلام نیست و در شرایع پیشین نیز واجب بوده، گرچه محدوده آن به گستردگى اسلام نبوده است.  
به نظر می‌رسد ترک مجلس گناه یکی از درجات مرتبه قلبی و نوعی ابراز کراهت قلبی است.


بر پایه روایتى از پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله مراد از « الَّذیِن یأمُروُنَ بِالقِسْطِ » در آیه 21 آل‌عمران / 3 گروهى از بنى‌اسرائیل‌اند که قاتلان پیامبران را امر به معروف و نهى از منکر کردند و در این راه به شهادت رسیدند :(1) « اِنَّ الَّذینَ یَکفُرونَ بِـ ٔ یـتِ اللّهِ و یَقتُلونَ النَّبِیّینَ بِغَیرِ حَقٍّ ویَقتُلونَ الَّذینَ یَأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَلیم »؛<ref>جامع البیان، مج 3، ج 3، ص 294؛ مجمع البیان، ج 2، ص 720.</ref>
== مسؤولیت حکومت اسلامی ==
بدون تردید در کنار وظیفه عمومی مردم در انجام دادن این دو فریضه مهم جامه عمل پوشاندن به مرتبه سوم امر به معروف و برخی از درجات این مرتبه، نیازمند قدرت، تشکیلات و حکومت است، زیرا اگر همه آحاد جامعه بدون اذن حاکم اسلامی به این مرحله عمل کنند برخوردهای اجتماعی موجب هرج و مرج شده و نظم و امنیت جامعه اسلامی خدشه‌دار می‌شود، بنابراین، جامعه نیازمند تشکیلاتی مقتدر است که صلاحیت قصاص و اجرای حدود و تعزیرات را داشته باشد. البته همچنان‌که آحاد جامعه وظیفه دارند به دو مرحله نخست (انکار قلبی و زبانی) قیام کنند نسبت به ایجاد چنین تشکیلات قدرتمندی نیز وظیفه دارند.


همچنین جمعى از « ربّانیون » [ دانشمندان مسیحى ] و « احبار » [ علماى یهود ] که از گفتار گناه‌آلود و حرام خوارگى نهى نمى‌کردند نکوهش شده‌اند: « لَولا یَنههُمُ الرَّبّـنِیّونَ والاَحبارُ عَن قَولِهِمُ الاِثمَ واَکلِهِمُ السُّحتَ لَبِئسَ ما کانوا یَصنَعون ». ( مائده / 5، 63 ) شمارى از بنى‌اسرائیل بر اثر کفر و ترک نهى از منکر از سوى داود و عیسى علیهماالسلام لعنت شدند: « لُعِنَ الَّذینَ کَفَروا مِن بَنى اِسرءیلَ عَلى لِسانِ داوودَ و عیسَى ابنِ مَریَمَ ذلِکَ بِما عَصَوا وکانوا یَعتَدون * کانوا لا یَتَناهَونَ عَن مُنکَرٍ فَعَلوهُ ». ( مائده / 5، 78 ـ 79 )
از برخی آیات قرآنی نیز استفاده می‌شود که برخی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر بر عهده گروهی خاص است؛ از جمله: 1. «ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ.» (آل‌عمران / 3، 104) وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در این آیه بر عهده جمعیتی ویژه (اُمَّةٌ) نهاده شده است، با این حال خطاب در آیه متوجه همه مسلمانان است و همه وظیفه دارند در تشکیل چنین جمعیتی بکوشند. <ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>


از گزارش داستان اصحاب * سبت در قرآن کریم بر مى‌آید که گروهى از بنى‌اسرائیل که نهى از منکر نمى‌کردند به همراه مرتکبان منکر هلاک شدند و تنها گروهى نجات یافتند که نهى از منکر کردند: « اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ ». ( اعراف / 7، 165 ) در آیه 116 هود / 11 بنى‌اسرائیل را عتاب مى‌کند که چرا در نسلهاى پیشین شما جز گروهى اندک، خردمندانى نبودند که مردم را از فساد باز دارند: « فَلَولا کَانَ مِنَ القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِى الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم ». از نصایح لقمان به فرزندش نیز استفاده مى‌شود که امر به معروف در شرایع پیشین واجب بوده است: « یـبُنَىَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلى ما اَصابَکَ ». ( لقمان / 31، 17 )
برخی فقها با تمسک به این آیه تشکیل دادن حکومت * اسلامی را بر آحاد مردم واجب دانسته‌اند؛ حکومتی که یکی از شئون آن اجرای برخی مراتب امر به معروف و نهی از منکر است. <ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>


برخی به قرینه واژه «اُمَّةٌ» در این آیه، مراد از امت را در چند آیه بعد: «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ و تَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ» (آل‌عمران / 3، 110) نیز همین معنا دانسته‌اند؛ <ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>


==شرایط امر به معروف و نهى از منکر==
به بیان دیگر، در این آیه هم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر بر عهده همه مردم نهاده نشده، بلکه بر عهده گروهی خاص است. روایاتی که امّت در آیه 110 آل‌عمران / 3 را بر ائمه علیه‌السلام تطبیق کرده است مؤیّد همین معناست.<ref>الدرالمنثور، ج 2، ص 294.</ref>


این دو فریضه را موکول به 4 شرط کرده‌اند؛ یعنى باید امر و نهى کننده 1. معروف و منکر را بشناسد. 2. احتمال تأثیر دهد. 3. مخاطب را مصرّ بر گناه بیابد. 4. بر امر و نهى مفسده‌اى همچون ضرر مالى و جانى مترتب نباشد .<ref>شرائع الاسلام، ج 1، ص 342.</ref> در خصوص شرط نخست برخى فقها با تمسک به اطلاق آیات و روایات و نیز تأکید موجود در این ادله گفته‌اند: شناخت معروف و منکر واجب است و کسى که بر اثر عدم آگاهى از معروف و منکر نمى‌تواند امر به معروف و نهى از منکر کند گناهکار است . <ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 127 ـ 128.</ref> این گروه از فقها اصطلاحا شناخت معروف و منکر را شرط واجب دانسته‌اند ( مانند شرط طهارت براى نماز )؛ ولى بیشتر فقها آن را شرط وجوب دانسته و کسب آن را واجب نمى‌دانند <ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 366.</ref>( مانند شرط استطاعت براى حجّ ). بنا به نظر اخیر تنها عالم به معروف و منکر وظیفه امر و نهى را بر عهده دارد.
2. «اَلَّذینَ اِن مَکَّنّـهُم فِی الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّکوةَ واَمَروا بِالمَعروفِ ونَهَوا عَنِ المُنکَرِ ولِلّهِ عـقِبَةُ الاُمور.» (حجّ / 22، 41) امر به معروف و نهی از منکری که آیه از آن سخن گفته برخی مراتبی است که موکول به داشتن قدرت و حاکمیت است، همچنان‌که مقصود از اقامه نماز و پرداخت زکات صرفا انجام دادن این دو فریضه به گونه فردی نیست، بلکه مقصود، اشاعه و ترویج این دو فریضه در جامعه است. وقوع این آیه پس از آیات جنگ گواه این مطلب است.


قرطبی با استدلال به همین آیه مراتبی از امر و نهی را که متوقف بر حبس، تعزیر و زندان و تبعید باشد بر عهده سلطان یا جانشین او دانسته است.<ref>تفسیر قرطبی، ج 4، ص 31.</ref>


قائلان به این نظر به ادله‌اى از جمله روایتى از امام صادق علیه‌السلام استناد کرده‌اند. در این روایت، امام علیه‌السلام وجوب امر به معروف و نهى از منکر را مشروط به قدرت و علم کرده است و آنگاه در تأیید این نظر به آیات « و لتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَى الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَر » ( آل‌عمران / 3، 104 ) و نیز « و مِن قَومِ موسى اُمَّةٌ یَهدونَ بِالحَقِّ وبِهِ یَعدِلون » ( اعراف / 7، 159 ) استناد فرموده، با این استدلال که در این دو آیه خداوند وظیفه امر به معروف و نهى از منکر را تنها بر عهده گروهى خاص: « اُمَّةٌ » نهاده و بر همگان واجب نکرده است .<ref>وسائل الشیعه، ج 6 ، ص 126.</ref>
3. «اَلَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِیَّ الاُمِّیَّ الَّذی یَجِدونَهُ مَکتوبـًا عِندَهُم فِی التَّورةِ والاِنجیلِ یَأمُرُهُم بِالمَعروفِ ویَنههُم عَنِ المُنکَرِ ویُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبـتِ و یُحَرِّمُ عَلَیهِمُالخَبثَ....» (اعراف / 7، 157) با توجه به اینکه امر به معروف و نهی از منکر در این آیه در ردیف امور دیگری قرار گرفته که از شئون حاکم است می‌توان استفاده کرد که این آیه نیز نظر به شأن حکومتی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله دارد.


درباره شرط دوم، فقیهان این نکته را یادآور شده‌اند که ممکن است در مواردى امر به معروف و نهى از منکر بر مخاطب تأثیر نداشته باشد؛ ولى آثار جانبى دیگرى همچون آشکار شدن بدعتها و پیشگیرى از مشتبه شدن معروف و منکر داشته باشد که در این صورت نیز باید حقیقت را آشکار کرد و سکوت و کتمان جایز نیست :<ref>تحریرالوسیله، ج 1، ص 456.</ref>
در احادیث بسیاری نیز امر به معروف و نهی از منکر مشروط به داشتن قدرت شده است.<ref>الکافی، ج5، ص59؛ وسائل‌الشیعه، ج11، ص400.</ref>
« اِنَّ الَّذینَ یَکتُمونَ ما اَنزَلنا مِنَ البَیِّنـتِ والهُدى مِن بَعدِ ما بَیَّنّـهُ لِلنّاسِ فِى الکِتـبِ اُولکَ یَلعَنُهُمُ اللّهُ ویَلعَنُهُمُ اللّـعِنون ». ( بقره / 2، 159، 173 )


در اجرای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، از سوی حاکمان مسلمان در برخی از کشورهای اسلامی تشکیلاتی با عنوان «اداره حِسْبه» تأسیس کرده‌اند. این تشکیلات، نظارت و بازرسی و ارشاد و هدایت مردم در جامعه اسلامی را بر عهده داشته و آنها را در امور اجتماعی به رعایت موازین اسلامی و عدل و انصاف دعوت کرده و از منکر و حرام و ستم به دیگران باز می‌داشته است.<ref>معالم القربه، ص 23، 61 </ref>


برخى از فقیهان اهل سنت نیز با استناد به آیه « و ذَکِّر فَاِنَّ الذِّکرى تَنفَعُ المُؤمِنین » ( اعلى / 87، 9 ) و نیز برخى روایات، امر به معروف و نهى از منکر را در هر صورت بر مکلف واجب مى‌دانند؛ چه تأثیر داشته باشد یا نداشته باشد .<ref>اعانة الطالبین، ج 4، ص 184؛ مغنى المحتاج، ج 4، ص 211</ref>
در صدر اسلام این وظیفه را خلفا شخصا بر عهده داشتند،<ref>التراتیب الاداریه، ج 1، ص 286</ref>.
چنان‌که بر پایه روایتی علی علیه‌السلام هر بامداد از دارالحکومه بیرون می‌آمد و در بازارهای کوفه بازرگانان و فروشندگان را به بردباری، گشاده‌رویی و انصاف فرا می‌خواند و آنان را از سوگند، دروغ، ستم و کم‌فروشی باز می‌داشت.<ref>الکافی، ج 5، ص 151؛ النهایه، ص 371.</ref>


== ولایت در امر به معروف و نهی از منکر ==
از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر جنبه فردی ندارد و وظیفه‌ای اجتماعی است و در روابط انسان با دیگران معنا می‌یابد، به‌گونه‌ای دخالت در امور دیگران (امر و نهی شونده) به حساب می‌آید، ازاین‌رو عمل کردن به این دو فریضه نیاز به سلطه و ولایت دارد و خداوند که بر همه موجودات ولایت دارد برای مؤمنان نسبت به یکدیگر این ولایت و حق قانونی را قرار داده است: «والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ‌المُنکَر». (توبه / 9، 71) از ادله وجوب امر به معروف و نهی از منکر برمی‌آید که امر و نهی در اینجا مولوی است <ref>تحریرالوسیله، ج 1، ص 465</ref>. و ازاین‌رو نیازمند جعل ولایت از سوی خداست.


درباره شرط چهارم، نظر مشهور فقیهان این است که در صورت ترس از زیان مالى و جانى بر خود یا دیگران، وجوب ساقط مى‌گردد <ref>شرایع الاسلام، ج 1، ص 342؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 371؛ اعانة الطالبین، ج 4، ص 184.</ref>
اینکه آمر به واجبات امر و ناهی از محرمات نهی می‌کند دلیل ارشادی بودن آن نیست، چنان‌که امر و نهی پدر و مادر به تکالیف الهی می‌تواند مولوی باشد، بنابراین، در صورت عمل نکردن امر و نهی شونده به مقتضای امر و نهی، بعید نیست که وی دو معصیت کرده باشد، زیرا هم به تکلیف خویش عمل نکرده و هم فرمان ولایی آمر یا ناهی را اطاعت نکرده‌است.<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج 2، ص 225.</ref>
 
برخى براى اثبات این حکم به آیه 150 اعراف / 7 استناد کرده‌اند که به موجب آن هارون براى حفظ جان خویش از تداوم نهى از منکر امتناع کرد :<ref>تفسیر قرطبى، ج 7، ص 184.</ref> « اِنَّ القَومَ استَضعَفونى و کادوا یَقتُلونَنى ». برخى نیز آیه 195 بقره / 2 را که از افکندن خود در هلاکت به دست خویش منع کرده است: « و لا تُلقوا بِاَیدیکُم اِلَى التَّهلُکَةِ » دلیل بر این امر دانسته‌اند ؛<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 516 </ref>
 
 
امّا بسیارى از فقها در این مسئله تفصیل داده و آن را در موردى پذیرفته‌اند که مفسده مترتب بر امر و نهى بیش از مفسده مترتب بر ترک معروف و ارتکاب منکر باشد؛ ولى اگر معروف و منکر از امورى است که از نظر شارع مقدس اهمیت فراوانى دارد، مانند حفظ اسلام و عقاید و نوامیس قرآن و احکام ضرورى باید با مقایسه اهم و مهمّ، مهم‌تر را در نظر گرفت و با مجرد ضرر و حَرَج وجوب امر به معروف و نهى از منکر برداشته نمى‌شود. چه بسا براى حفظ این‌گونه امور باید جان یا جانهایى فدا شود و در این صورت تحمل ضررهاى غیر جانى یا مشقتها به طریق اولى واجب است . <ref>الکاشف، ج2، ص124؛ تحریرالوسیله، ج1، ص465.</ref>
 
 
از نظر اینان میان قاعده لاضرر و لاحَرَج که مستند عمده شرط چهارم است و ادله امر به معروف و نهى از منکر تزاحم وجود دارد و براساس قاعده تزاحم باید به آن‌که ملاک قوى‌تر و اهمیت بیشترى دارد عمل کرد .<ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 200.</ref>
 
 
 
از آیات قرآن نیز مى‌توان شواهدى در تأیید این نظر ارائه کرد؛ آیه 21 آل‌عمران / 3 از کشته شدن شمارى از پیامبران و نیز کشته شدن امر کنندگان به معروف به دست گروهى از بنى‌اسرائیل خبر مى‌دهد:
 
« اِنَّ الَّذینَ یَکفُرونَ بِـ ٔ یـتِ اللّهِ و یَقتُلونَ النَّبِیّینَ بِغَیرِ حَقٍّ ویَقتُلونَ الَّذینَ یَأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَلیم ». براساس روایتى در ذیل آیه، پیغمبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله در پاسخ این پرسش که عذاب چه کسى از همه سخت‌تر است فرمود: عذاب شخصى که پیامبرى یا آمر به معروف و ناهى از منکرى را بکشد، آنگاه آیه فوق را تلاوت کرده و فرمود: بنى‌اسرائیل در آغاز روز 43 پیامبر را کشتند. 112 مرد صالح از میان آنان برخاستند و قاتلان را امر به معروف و نهى از منکر کردند. بنى‌اسرائیل همه آنان را نیز در غروب همان روز کشتند .<ref>جامع‌البیان، مج3، ج3، ص 294؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 720.</ref>
 
براساس نقل دیگرى آن حضرت در ذیل این آیه فرمود: بهترین جهاد سخنى است که براى دفاع از حق در پیش روى سلطان ستمگر گفته و شخص مجاهد در این راه کشته مى‌شود ؛(<ref>مجمع البیان، ج 2، ص 423.</ref>
 
 
همچنین بر پایه روایتى حضرت على علیه‌السلام مراد آیه « و مِنَ النّاسِ مَن یَشرى نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ » ( بقره / 2، 207 ) را مردى دانسته که بر اثر امر به معروف و نهى از منکر کشته مى‌شود <ref>همان، ص 535</ref>
 
و درباره آیه « یـبُنَىَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأمُر بِالمَعروفِ وانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلى ما اَصابَکَ » ( لقمان / 31، 17 ) فرمود که مراد از صبر، استقامت در برابر دشواریها و رنجهایى است که در راه امر به معروف و نهى از منکر وجود دارد .(<ref>الصافى، ج4، ص145؛ تفسیر قرطبى، ج 14، ص 47؛ احکام القرآن، جصاص، ج 3، ص 515 .</ref>
 
آیات 13 ـ 27 یس / 36 نیز به ماجراى مردى فداکار پرداخته که به سبب امر به معروف و نهى از منکر و دفاع از پیامبران الهى سرانجام به شهادت رسید .<ref>مجمع،البیان، ج 8 ، ص 658</ref>
 
شهید مى‌گوید: اگر امر به معروف و نهى از منکر به صورت جهاد * باشد مسلم است که مى‌توان تا سرحد کشته شدن پیش رفت. او در ادامه مى‌گوید: بسیارى از عامه امر به معروف و نهى از منکر را اگرچه به کشته شدن آمر و ناهى بینجامد جایز شمرده و به آیه « و کَاَیِّن مِن نَبِىٍّ قـتَلَ مَعَهُ رِبِّیّونَ کَثیرٌ » استدلال کرده‌اند، زیرا خدا آنان را از آن رو که به سبب امر به معروف و نهى از منکر کشته شده‌اند ستوده است .(<ref>القواعد والفوائد، ص206؛ تفسیر قرطبى، ج4، ص31.</ref>
 
 
افزون بر آیات، احادیثى که امر به معروف و نهى از منکر را از شاخه‌هاى جهاد برشمرده  <ref>نهج البلاغه، حکمت 375؛ الکافى، ج 5 ، ص 52 .</ref>
 
 
و نیز سیره بسیارى از اولیاى الهى که در راستاى امر به معروف و نهى از منکر تا سر حد شهادت پیش رفتند مؤید همین نظر است که در امور مهم و اساسى دشواریها نمى‌تواند مانع امر به معروف و نهى از منکر باشد ، <ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 192 ـ 193.</ref>
بنابراین استناد به آیه « ولا تُلقوا بِاَیدیکُم اِلَى التَّهلُکَةِ » ( بقره / 2، 195 ) براى عدم وجوب امر به معروف و نهى از منکر در همه موارد ضرر <ref>مجمع البیان، ج 2، ص 538 .</ref> صحیح نیست.
 
 
برخى بر شرطهاى چهارگانه فوق شرط عدالت را نیز افزوده‌اند؛ یعنى امر و نهى کننده خود نیز باید واجبات را انجام دهد و از محرمات بپرهیزد. آنان براى لزوم این شرط افزون بر روایات، به شمارى از آیات نیز استدلال کرده‌اند ؛ <ref>مستدرک الوسائل، ج 12، ص 203؛ تفسیر قرطبى، ج 4، ص 31.</ref>
 
 
 
از جمله آیاتى که به نکوهش کسانى پرداخته که دیگران را به نیکى فرا مى‌خوانند؛ ولى خویشتن را فراموش کرده و به گفته خود عمل نمى‌کنند: « اَتَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ وتَنسَونَ اَنفُسَکُم » ( بقره / 2، 44 )، « لِمَ تَقولونَما لا تَفعَلون » ( صفّ / 61، 2 )، « کَبُرَ مَقتـًا عِندَ اللّهِ اَن تَقولوا ما لا تَفعَلون » ( صفّ / 61، 3 )؛ ولى فقها و مفسران این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند که سرزنش در این آیات بر اثر امر به نیکیها نیست، بلکه به سبب ترک واجب و ارتکاب منکر است و در آیه 2 صفّ / 61 شاید نکوهش از این جهت است که آنان برخلاف ادعاى خود برخى کارها را انجام نمى‌دادند ،<ref>احکام‌القرآن، ابن‌عربى، ج1، ص266؛ جواهرالکلام، ج 21، ص 373؛ تفسیر قرطبى، ج 6 ، ص 164.</ref>
 
 
بنابراین بر مرتکب منکر نیز واجب است که از منکر نهى کند، زیرا بر عهده او دو واجب است: یکى ترک ارتکاب حرام و دیگرى نهى از منکر و با ترک یک واجب، واجب دیگر از او برداشته نمى‌شود . <ref>الکشاف، ج 1، ص 398.</ref>البته تردیدى نیست که پذیرش نهى کسى که خود به منکر آلوده است، دشوار است .<ref>احکام القرآن، ابن عربى، ص 266.</ref>
 
 
 
==مراتب امر به معروف و نهى از منکر==
 
این دو فریضه داراى مراتب سه گانه قلبى، زبانى و عملى است. از این مراحل به « انکار قلبى » « انکار زبانى » و « انکار با دست » تعبیر مى‌شود .<ref>)شرائع الاسلام، ج 1، ص 343.</ref> همین مراحل در برخى روایات نیز آمده است. بر پایه روایتى امام باقر علیه‌السلام فرمود: با دلهاى خود منکر را ناخوش دارید و با زبانهاى خود از آن باز دارید و با دست خود بر پیشانى کسانى که مرتکب آن مى‌شوند بکوبید و در راه خدا از سرزنش هیچ‌کس بیم نداشته باشید . <ref>وسائل الشیعه، ج 11، ص 403.</ref>
دانشوران در تفسیرِ انکار قلبى بر یک نظر نیستند. تفاسیر مختلف را مى‌توان در سه نظر جمع‌بندى کرد: 1. اعتقاد به وجوب واجبات و حرمت محرمات . <ref>النهایه، ص 300-299</ref> ـ 2. راضى نبودن به گناه .<ref>کفایه‌الاحکام، ج 1، ص 405</ref>
3. اظهار کراهت قلبى از گناه .<ref>منتهى المطلب، ج 2، ص 993.</ref>
 
 
به نظر مى‌رسد دو تفسیر نخست نمى‌تواند از مصادیق حقیقى امر و نهى به شمار آید، بلکه هر دو از امور قلبى و در جاى خود لازم است ( و حتى مى‌توان به وجوب عینى آن قائل شد )؛ ولى در آن هیچ‌گونه اظهار نارضایتى نیست، برخلافِ تفسیر سوم که کراهت قلبى به‌گونه‌اى ابراز مى‌شود و مى‌توان گفت که طلبى محقق شده و از مراتب امر به معروف و نهى از منکر به شمار مى‌رود .<ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 286.</ref>
 
 
با حاصل شدن مقصود از هر مرتبه، عمل به مرتبه بعدى جایز نیست. البته هریک از این مراتب نیز داراى درجاتى است؛ مثلاً مى‌توان مرحله نخست را با نگاه، اشاره، درهم‌کشیدن چهره، رویگردانى و دورى ادا کرد و همین‌طور مراتب دیگر .<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378.</ref>
 
 
 
برخى از فقیهان و مفسران رعایت این مراتب را از مقدم شدن اصلاح بر قتال در آیه « واِن طَـافَتانِ مِنَ‌المُؤمِنینَ اقتَتَلوا فَاَصلِحوا بَینَهُما فَاِن بَغَت اِحدهُما عَلَى الاُخرى فَقـتِلوا الَّتىتَبغى حَتّى تَفىءَ اِلى اَمرِ اللّهِ » ( حجرات / 49، 9 ) استفاده کرده‌اند ،<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378؛ التفسیر الکبیر، ج 3، ص 316.</ref> چنان‌که عده‌اى از پیش افتادن « فَعِظُوهنَّ » ( موعظه کردن ) بر « واهجُروُهنَّ » ( دورى کردن ) و « واهجُروهُنَّ » بر « واضرِبوهُنَّ » ( زدن ) در آیه « فَعِظوهُنَّ واهجُروهُنَّ فِى‌المَضاجِعِ واضرِبوهُنَّ » ( نساء / 4، 34 ) نیز همین نتیجه را گرفته‌اند .<ref>التفسیرالکبیر، ج 3، ص 316.</ref>
 
برخى فقها رعایت ترتیب را مقتضاى جمع بین ادله امر به معروف و نهى از منکر و ادله حرمت زیان رساندن به مؤمنان دانسته‌اند که اطلاقات ادله مذکور را مقیّد مى‌سازد .<ref>جواهرالکلام، ج 21، ص 378</ref>
 
 
مفسران در خصوص انکار قلبى تأکید کرده‌اند که اگر کسى راضى به عمل ناپسند گناهکار باشد خود از جمله گناهکاران به شمار مى‌رود. این مطلب را برخى در ذیل آیه 91 بقره / 2: « قُل فَلِمَ تَقتُلونَ اَنبِیاءَ اللّهِ مِن قَبلُ اِن کُنتُم مُؤمِنِین » و بعضى در ذیل آیه 183 آل‌عمران / 3 مطرح کرده‌اند: « قُل قَد جاءَکُم رُسُلٌ مِن قَبلى بِالبَیِّنـتِ و بِالَّذى قُلتُم فَلِمَ قَتَلتُموهُم اِن کُنتُم صـدِقین ». خداوند در این دو آیه قتل پیامبران را به یهود * دوران پیامبر نسبت مى‌دهد، با اینکه این عمل را بنى‌اسرائیل در گذشته انجام داده بودند. این نسبت از آن روى بود که این یهودیان به عمل پیشینیان خود راضى بودند .<ref>)مجمع‌البیان، ج 1، ص 316؛ تفسیر قرطبى، ج 2، ص 22.</ref>
 
 
 
برخى مفسران نیز این موضوع را در ذیل آیه 140 نساء / 4 بیان کرده‌اند . <ref>مجمع البیان، ج 3، ص 195؛ تفسیر قرطبى، ج 5 ، ص 268.</ref>
این آیه مؤمنان را مخاطب ساخته و از آنان مى‌خواهد که هرگاه شنیدند آیات خدا مورد انکار و استهزا قرار مى‌گیرد با کافران همنشینى نکنند وگرنه درصورت همنشینى، مانند کافران خواهند بود: « وقَد نَزَّلَ عَلَیکُم فِى الکِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءایـتِ اللّهِ یُکفَرُ بِها و یُستَهزَاُ بِها فَلا تَقعُدوا مَعَهُم حَتّى یَخوضوا فى حَدیثٍ غَیرِهِ اِنَّکُم اِذًا مِثلُهُم ». شایان ذکر است که برخى، از این آیه نتیجه گرفته‌اند که در مجلس گناه، کسى که قدرت جلوگیرى از وقوع گناه را ندارد باید آن را ترک کند و گرنه در گناه گناهکاران شریک خواهد بود .(<ref>تفسیر قرطبى، ج 5 ، ص 268.</ref>
 
به گفته طبرسى این آیه دلالت بر حرمت همنشینى با فاسقان و بدعتگزاران دارد. جمعى از مفسران گفته‌اند: به همین دلیل، اگر شخصى دروغ بگوید و همنشینان او بخندند خداوند بر آنان غضب مى‌کند .<ref>مجمع البیان، ج 3، ص 195.</ref>
 
به نظر مى‌رسد ترک مجلس گناه یکى از درجات مرتبه قلبى و نوعى ابراز کراهت قلبى است.
 
 
 
==مسؤولیت حکومت اسلامى==
 
بدون تردید در کنار وظیفه عمومى مردم در انجام دادن این دو فریضه مهم جامه عمل پوشاندن به مرتبه سوم امر به معروف و برخى از درجات این مرتبه، نیازمند قدرت، تشکیلات و حکومت است، زیرا اگر همه آحاد جامعه بدون اذن حاکم اسلامى به این مرحله عمل کنند برخوردهاى اجتماعى موجب هرج و مرج شده و نظم و امنیت جامعه اسلامى خدشه‌دار مى‌شود، بنابراین، جامعه نیازمند تشکیلاتى مقتدر است که صلاحیت قصاص و اجراى حدود و تعزیرات را داشته باشد. البته همچنان‌که آحاد جامعه وظیفه دارند به دو مرحله نخست ( انکار قلبى و زبانى ) قیام کنند نسبت به ایجاد چنین تشکیلات قدرتمندى نیز وظیفه دارند.
 
از برخى آیات قرآنى نیز استفاده مى‌شود که برخى از مراتب امر به معروف و نهى از منکر بر عهده گروهى خاص است؛ از جمله: 1. « ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَى الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ .» ( آل‌عمران / 3، 104 ) وظیفه امر به معروف و نهى از منکر در این آیه بر عهده جمعیتى ویژه ( اُمَّةٌ ) نهاده شده است، با این حال خطاب در آیه متوجه همه مسلمانان است و همه وظیفه دارند در تشکیل چنین جمعیتى بکوشند. <ref>دراسات فى ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>
 
برخى فقها با تمسک به این آیه تشکیل دادن حکومت * اسلامى را بر آحاد مردم واجب دانسته‌اند؛ حکومتى که یکى از شئون آن اجراى برخى مراتب امر به معروف و نهى از منکر است. <ref>دراسات فى ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>
 
 
برخى به قرینه واژه « اُمَّةٌ » در این آیه، مراد از امت را در چند آیه بعد: « کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ و تَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ » ( آل‌عمران / 3، 110 ) نیز همین معنا دانسته‌اند ؛ <ref>دراسات فى ولایة الفقیه، ج 2، ص 227.</ref>
 
 
به بیان دیگر، در این آیه هم وظیفه امر به معروف و نهى از منکر بر عهده همه مردم نهاده نشده، بلکه بر عهده گروهى خاص است. روایاتى که امّت در آیه 110 آل‌عمران / 3 را بر ائمه علیه‌السلام تطبیق کرده است مؤیّد همین معناست .<ref>الدرالمنثور، ج 2، ص 294.</ref>
 
 
2. « اَلَّذینَ اِن مَکَّنّـهُم فِى الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّکوةَ واَمَروا بِالمَعروفِ ونَهَوا عَنِ المُنکَرِ ولِلّهِ عـقِبَةُ الاُمور .» ( حجّ / 22، 41 ) امر به معروف و نهى از منکرى که آیه از آن سخن گفته برخى مراتبى است که موکول به داشتن قدرت و حاکمیت است، همچنان‌که مقصود از اقامه نماز و پرداخت زکات صرفا انجام دادن این دو فریضه به گونه فردى نیست، بلکه مقصود، اشاعه و ترویج این دو فریضه در جامعه است. وقوع این آیه پس از آیات جنگ گواه این مطلب است.
 
قرطبى با استدلال به همین آیه مراتبى از امر و نهى را که متوقف بر حبس، تعزیر و زندان و تبعید باشد بر عهده سلطان یا جانشین او دانسته است .<ref>تفسیر قرطبى، ج 4، ص 31.</ref>
 
 
3. « اَلَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِىَّ الاُمِّىَّ الَّذى یَجِدونَهُ مَکتوبـًا عِندَهُم فِى التَّورةِ والاِنجیلِ یَأمُرُهُم بِالمَعروفِ ویَنههُم عَنِ المُنکَرِ ویُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبـتِ و یُحَرِّمُ عَلَیهِمُالخَبثَ ... .» ( اعراف / 7، 157 ) با توجه به اینکه امر به معروف و نهى از منکر در این آیه در ردیف امور دیگرى قرار گرفته که از شئون حاکم است مى‌توان استفاده کرد که این آیه نیز نظر به شأن حکومتى پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله دارد.
 
 
در احادیث بسیارى نیز امر به معروف و نهى از منکر مشروط به داشتن قدرت شده است .<ref>الکافى، ج5 ، ص59 ؛ وسائل‌الشیعه، ج11، ص400.</ref>
 
 
در اجراى وظیفه امر به معروف و نهى از منکر، از سوى حاکمان مسلمان در برخى از کشورهاى اسلامى تشکیلاتى با عنوان « اداره حِسْبه » تأسیس کرده‌اند. این تشکیلات، نظارت و بازرسى و ارشاد و هدایت مردم در جامعه اسلامى را بر عهده داشته و آنها را در امور اجتماعى به رعایت موازین اسلامى و عدل و انصاف دعوت کرده و از منکر و حرام و ستم به دیگران باز مى‌داشته است .<ref>معالم القربه، ص 23 ، 61 </ref>
 
در صدر اسلام این وظیفه را خلفا شخصا بر عهده داشتند ،<ref>التراتیب الاداریه، ج 1، ص 286</ref>.
چنان‌که بر پایه روایتى على علیه‌السلام هر بامداد از دارالحکومه بیرون مى‌آمد و در بازارهاى کوفه بازرگانان و فروشندگان را به بردبارى، گشاده‌رویى و انصاف فرا مى‌خواند و آنان را از سوگند، دروغ، ستم و کم‌فروشى باز مى‌داشت .<ref>الکافى، ج 5 ، ص 151؛ النهایه، ص 371.</ref>
 
==ولایت در امر به معروف و نهى از منکر==
 
 
از آنجا که امر به معروف و نهى از منکر جنبه فردى ندارد و وظیفه‌اى اجتماعى است و در روابط انسان با دیگران معنا مى‌یابد، به‌گونه‌اى دخالت در امور دیگران ( امر و نهى شونده ) به حساب مى‌آید، ازاین‌رو عمل کردن به این دو فریضه نیاز به سلطه و ولایت دارد و خداوند که بر همه موجودات ولایت دارد براى مؤمنان نسبت به یکدیگر این ولایت و حق قانونى را قرار داده است: « والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ‌المُنکَر ». ( توبه / 9، 71 ) از ادله وجوب امر به معروف و نهى از منکر برمى‌آید که امر و نهى در اینجا مولوى است <ref>تحریرالوسیله، ج 1، ص 465</ref>. و ازاین‌رو نیازمند جعل ولایت از سوى خداست.
 
اینکه آمر به واجبات امر و ناهى از محرمات نهى مى‌کند دلیل ارشادى بودن آن نیست، چنان‌که امر و نهى پدر و مادر به تکالیف الهى مى‌تواند مولوى باشد، بنابراین، در صورت عمل نکردن امر و نهى شونده به مقتضاى امر و نهى، بعید نیست که وى دو معصیت کرده باشد، زیرا هم به تکلیف خویش عمل نکرده و هم فرمان ولایى آمر یا ناهى را اطاعت نکرده‌است .<ref>دراسات فى ولایة الفقیه، ج 2، ص 225.</ref>
 
 
== آثار امر به معروف و نهى ازمنکر ==
 
1. فلاح و رستگارى
آیه 104 آل‌عمران / 3 آمران به معروف و ناهیان از منکر را اهل فلاح و رستگارى * دانسته است؛ به بیان دیگر، در این آیه فلاح و رستگارى مؤمنان متوقف بر امر به معروف و نهى از منکر شده است .<ref>مجمع البیان، ج2 ، ص 807</ref>  


== آثار امر به معروف و نهی ازمنکر ==
1. فلاح و رستگاری
آیه 104 آل‌عمران / 3 آمران به معروف و ناهیان از منکر را اهل فلاح و رستگاری * دانسته است؛ به بیان دیگر، در این آیه فلاح و رستگاری مؤمنان متوقف بر امر به معروف و نهی از منکر شده است.<ref>مجمع البیان، ج2، ص 807</ref>


2. بهترین امت بودن
2. بهترین امت بودن
کسب عنوان بهترین بودن براى امت اسلامى در گرو امر به معروف و نهى از منکر است :<ref>همان، ص 811</ref> . « کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ المُنکَر » ( آل‌عمران / 3، 110 )، از همین‌رو از بعضى صحابه نقل شده است که هرکس مى‌خواهد بهترین این امت باشد به شرط خدا که ایمان و امر به معروف و نهى از منکر است وفا کند .<ref>همان، ص 811</ref>  
کسب عنوان بهترین بودن برای امت اسلامی در گرو امر به معروف و نهی از منکر است:<ref>همان، ص 811</ref>. «کُنتُم خَیرَ اُمَّةٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ المُنکَر» (آل‌عمران / 3، 110)، از همین‌رو از بعضی صحابه نقل شده است که هرکس می‌خواهد بهترین این امت باشد به شرط خدا که ایمان و امر به معروف و نهی از منکر است وفا کند.<ref>همان، ص 811</ref>  
 


3. نجات از عذاب
3. نجات از عذاب
از آیه 165 اعراف / 7 که به داستان اصحاب سبت پرداخته برمی‌آید که در مواجهه با منکر کسانی از عذاب نجات می‌یابند که امر به معروف و نهی از منکر کنند: «فَلَمّا نَسوا ما ذُکِّروا بِهِ اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ بِما کانوا یَفسُقون». آیه 116 هود / 11 نیز بنی‌اسرائیل * را نکوهش کرده که چرا درنسل‌های پیشین شما خردمندانی نبودند که مردم را از فساد باز دارند و سپس از نجات یافتن گروه اندکی از بنی‌اسرائیل که نهی از منکر می‌کردند خبر داده است: «فَلَولا کَانَ مِنَ‌القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِی الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم».


4. پاداش اخروی
خداوند آمران به معروف و ناهیان از منکر را به دریافت اجر عظیم وعده داده است: «اِلاّ مَن اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَو مَعروفٍ اَو اِصلـحٍ بَینَ النّاسِ ومَن یَفعَل ذلِکَ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ فَسَوفَ نُؤتیهِ اَجرًا عَظیمـا» (نساء / 4، 114)؛ همچنین خدا مؤمنان را به برخورداری از رحمت الهی و باغهای بهشت بشارت داده است: «یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ... اُولکَ سَیَرحَمُهُمُ اللّهُ... وعَدَ اللّهُ المُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ جَنّـتٍ تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ خــلِدینَ فیها و مَسـکِنَ طَیِّبَةً فی جَنّـتِ عَدنٍ ورِضونٌ مِنَ اللّهِ اَکبَرُ ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیم». (توبه / 9، 71 ـ 72)


از آیه 165 اعراف / 7 که به داستان اصحاب سبت پرداخته برمى‌آید که در مواجهه با منکر کسانى از عذاب نجات مى‌یابند که امر به معروف و نهى از منکر کنند: « فَلَمّا نَسوا ما ذُکِّروا بِهِ اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ بِما کانوا یَفسُقون ». آیه 116 هود / 11 نیز بنى‌اسرائیل * را نکوهش کرده که چرا در نسلهاى پیشین شما خردمندانى نبودند که مردم را از فساد باز دارند و سپس از نجات یافتن گروه اندکى از بنى‌اسرائیل که نهى از منکر مى‌کردند خبر داده است: « فَلَولا کَانَ مِنَ‌القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِى الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم ».
== آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر ==
 
1. دوری از رحمت خدا
 
گروهی از بنی‌اسرائیل بر اثر نافرمانی و تجاوز از حق و ترک نهی از منکر، به زبان داود و عیسی بن مریم لعنت شدند: «لُعِنَ الَّذینَ کَفَروا مِن بَنی اِسرءیلَ عَلی لِسانِ داوودَ وعیسَی ابنِ مَریَمَ... کانوا لایَتَناهَونَ عَن مُنکَرٍ فَعَلوهُ لَبِئسَ ما کانوا یَفعَلون». (مائده / 5، 78 ـ 79) به فرموده حضرت علی علیه‌السلام خداوند امم پیشین را جز به سبب ترک امر به معروف و نهی از منکر لعن نکرد و از رحمت خود دور نساخت. خداوند سفیهانشان را به واسطه گناهان و دانشمندانشان را بر اثر ترک نهی از منکر لعن کرد.<ref>نهج‌البلاغه، خطبه 192.</ref>
4. پاداش اخروى
 
 
خداوند آمران به معروف و ناهیان از منکر را به دریافت اجر عظیم وعده داده است: « اِلاّ مَن اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَو مَعروفٍ اَو اِصلـحٍ بَینَ النّاسِ ومَن یَفعَل ذلِکَ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ فَسَوفَ نُؤتیهِ اَجرًا عَظیمـا » ( نساء / 4، 114 )؛ همچنین خدا مؤمنان را به برخوردارى از رحمت الهى و باغهاى بهشت بشارت داده است: « یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ... اُولکَ سَیَرحَمُهُمُ اللّهُ ... وعَدَ اللّهُ المُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ جَنّـتٍ تَجرى مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ خــلِدینَ فیها و مَسـکِنَ طَیِّبَةً فى جَنّـتِ عَدنٍ ورِضونٌ مِنَ اللّهِ اَکبَرُ ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیم ». ( توبه / 9، 71 ـ 72 )
 
 
==آثار ترک امر به معروف و نهى از منکر==
 
1. دورى از رحمت خدا
گروهى از بنى‌اسرائیل بر اثر نافرمانى و تجاوز از حق و ترک نهى از منکر، به زبان داود و عیسى بن مریم لعنت شدند: « لُعِنَ الَّذینَ کَفَروا مِن بَنى اِسرءیلَ عَلى لِسانِ داوودَ وعیسَى ابنِ مَریَمَ ... کانوا لایَتَناهَونَ عَن مُنکَرٍ فَعَلوهُ لَبِئسَ ما کانوا یَفعَلون ». ( مائده / 5، 78 ـ 79 ) به فرموده حضرت على علیه‌السلام خداوند امم پیشین را جز به سبب ترک امر به معروف و نهى از منکر لعن نکرد و از رحمت خود دور نساخت. خداوند سفیهانشان را به واسطه گناهان و دانشمندانشان را بر اثر ترک نهى از منکر لعن کرد .<ref>نهج‌البلاغه، خطبه 192.</ref>
 


2. عذاب فراگیر
2. عذاب فراگیر
از دیگر پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر عذابی است که افزون بر گناهکاران شامل تارکان امر به معروف و نهی از منکر نیز می‌شود: «واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب». (انفال / 8، 25) به گفته ابن عباس در تفسیر این آیه، عذاب خدا که بیاید ستمکار را از غیر ستمکار جدا نمی‌سازد؛ نیز گفته‌اند که ظالمان به سبب ظلمشان عذاب می‌شوند و غیر ظالمان بر اثر ترک امر به معروف و نهی از منکر.<ref>روض الجنان، ج 9، ص 94.</ref> داستان اصحاب سبت که در سوره اعراف / 7 به تفصیل به آن پرداخته شده، نمونه روشنی به شمار می‌رود.


براساس این آیات، شماری از بنی‌اسرائیل که در ساحل دریا زندگی می‌کردند فرمان خداوند را مبنی بر حرمت کار در روز شنبه زیر پا گذاشتند و با احداث کانال، ماهیان فراوانی را که روز شنبه به ساحل نزدیک می‌شدند به دام انداخته و روز یکشنبه به صید آنها می‌پرداختند. در مقابل این جمع گروهی نهی از منکر کرده و آنان را از نافرمانی خدا بازمی‌داشتند و گروهی دیگر در برابر این نافرمانی سکوت کرده و حتی به ناهیان از منکر اعتراض می‌کردند که چرا تبهکاران را پند می‌دهید. قرآن، تنها نجات کسانی را گزارش کرده است که نهی از منکر کردند: «فَلَمّا نَسوا ما ذُکِّروا بِهِ اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ بِما کانوا یَفسُقون». (اعراف / 7، 165)


از دیگر پیامدهاى ترک امر به معروف و نهى از منکر عذابى است که افزون بر گناهکاران شامل تارکان امر به معروف و نهى از منکر نیز مى‌شود: « واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب ». ( انفال / 8، 25 ) به گفته ابن عباس در تفسیر این آیه، عذاب خدا که بیاید ستمکار را از غیر ستمکار جدا نمى‌سازد؛ نیز گفته‌اند که ظالمان به سبب ظلمشان عذاب مى‌شوند و غیر ظالمان بر اثر ترک امر به معروف و نهى از منکر .<ref>روض الجنان، ج 9، ص 94.</ref> داستان اصحاب سبت که در سوره اعراف / 7 به تفصیل به آن پرداخته شده، نمونه روشنى به شمار مى‌رود.
مفسران از این آیه استفاده کرده‌اند که خداوند دو گروه تجاوزگران و بی‌تفاوتان را به عذابی سخت گرفتار کرد.<ref>المیزان، ج 8، ص 310</ref>.


از آیه 116 هود / 11 نیز برمی‌آید که تنها نهی کنندگان از فساد از عذاب نجات می‌یابند: «فَلَولا کَانَ مِنَ القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِی الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم واتَّبَعَ الَّذینَ ظَـلَموا ما اُترِفوا فیهِ و کانوا مُجرِمین» برپایه روایتی از امام باقر علیه‌السلام در ذیل آیات 78 ـ 79 مائده / 5 آنان که مورد لعن داود بودند تبدیل به میمون شدند و آنان که مورد لعن عیسی علیه‌السلام قرار گرفتند خوک گشتند. <ref>المیزان، ج 8، ص 310.</ref>


براساس این آیات، شمارى از بنى‌اسرائیل که در ساحل دریا زندگى مى‌کردند فرمان خداوند را مبنى بر حرمت کار در روز شنبه زیر پا گذاشتند و با احداث کانال، ماهیان فراوانى را که روز شنبه به ساحل نزدیک مى‌شدند به دام انداخته و روز یکشنبه به صید آنها مى‌پرداختند. در مقابل این جمع گروهى نهى از منکر کرده و آنان را از نافرمانى خدا بازمى‌داشتند و گروهى دیگر در برابر این نافرمانى سکوت کرده و حتى به ناهیان از منکر اعتراض مى‌کردند که چرا تبهکاران را پند مى‌دهید. قرآن، تنها نجات کسانى را گزارش کرده است که نهى از منکر کردند: « فَلَمّا نَسوا ما ذُکِّروا بِهِ اَنجَینا الَّذینَ یَنهَونَ عَنِ السّوءِ واَخَذنَا الَّذینَ ظَـلَموا بِعَذابٍ بَـ ٔ سٍ بِما کانوا یَفسُقون ». ( اعراف / 7، 165 )
از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در ذیل این آیه نقل شده است که امر به معروف و نهی از منکر کنید. دست نادان را بگیرید و او را به راه حق بیاورید و گرنه خدا دلهای شما را مانند یکدیگر و همه شما را لعنت می‌کند، همچنان‌که آنان را لعنت کرد.<ref>مجمع‌البیان، ج 3، ص 289.</ref>
 
مفسران از این آیه استفاده کرده‌اند که خداوند دو گروه تجاوزگران و بى‌تفاوتان را به عذابى سخت گرفتار کرد .<ref>المیزان، ج 8 ، ص 310</ref>.
 
از آیه 116 هود / 11 نیز برمى‌آید که تنها نهى کنندگان از فساد از عذاب نجات مى‌یابند: « فَلَولا کَانَ مِنَ القُرونِ مِن قَبلِکُم اولوا بَقِیَّةٍ یَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِى الاَرضِ اِلاّ قَلِیلاً مِمَّن اَنجَینا مِنهُم واتَّبَعَ الَّذینَ ظَـلَموا ما اُترِفوا فیهِ و کانوا مُجرِمین » برپایه روایتى از امام باقر علیه‌السلام در ذیل آیات 78 ـ 79 مائده / 5 آنان که مورد لعن داود بودند تبدیل به میمون شدند و آنان که مورد لعن عیسى علیه‌السلام قرار گرفتند خوک گشتند. <ref>المیزان، ج 8 ، ص 310.</ref>
 
از پیغمبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله در ذیل این آیه نقل شده است که امر به معروف و نهى از منکر کنید. دست نادان را بگیرید و او را به راه حق بیاورید و گرنه خدا دلهاى شما را مانند یکدیگر و همه شما را لعنت مى‌کند، همچنان‌که آنان را لعنت کرد .<ref>مجمع‌البیان، ج 3، ص 289.</ref>
 
بر پایه نقل دیگرى از امام صادق علیه‌السلام آنان که این آیات در نکوهش آنان نازل شده با اینکه خود اهل معصیت نبوده و در مجالس گناهکاران شرکت نمى‌کردند، لعنت شده‌اند و جرم آنان این بود که به معصیت کاران لبخند مى‌زدند و با ایشان انس داشتند .<ref>الصافى، ج 2، ص 75</ref>. روایتى نیز از امام باقر علیه‌السلام دراین باره نقل شده است .<ref>الکافى، ج 5 ، ص 56</ref>
 


بر پایه نقل دیگری از امام صادق علیه‌السلام آنان که این آیات در نکوهش آنان نازل شده با اینکه خود اهل معصیت نبوده و در مجالس گناهکاران شرکت نمی‌کردند، لعنت شده‌اند و جرم آنان این بود که به معصیت کاران لبخند می‌زدند و با ایشان انس داشتند.<ref>الصافی، ج 2، ص 75</ref>. روایتی نیز از امام باقر علیه‌السلام دراین باره نقل شده است.<ref>الکافی، ج 5، ص 56</ref>


3. شریک شدن در گناه
3. شریک شدن در گناه
کسانی که در برابر انجام منکر هیچ‌گونه واکنشی نشان ندهند مانند گناهکاران و در گناه آنها شریک‌اند، از همین‌رو از مؤمنان خواسته شده که هرگاه تمسخر آیات قرآن را شنیدند با کافران همنشین نشوند. در غیر این صورت در گناه همانند آنها خواهند بود: «و قَد نَزَّلَ عَلَیکُم فِی الکِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءایـتِ اللّهِ یُکفَرُ بِها و یُستَهزَاُ بِها فَلا تَقعُدوا مَعَهُم حَتّی یَخوضوا فی حَدیثٍ غَیرِهِ اِنَّکُم اِذًا مِثلُهُم...». (نساء / 4، 140) مفسران از این آیه استفاده کرده‌اند که سکوت و همنشینی با فاسقان موجب شریک شدن در گناه آنان می‌شود؛<ref>جامع‌البیان، مج 4، ج 5، ص 443</ref>.همچنین در ذیل آیه 63 مائده / 5 گفته‌اند که ترک کننده نهی از منکر مانند کسی است که مرتکب منکر شود.<ref>تفسیر قرطبی، ج 6، ص 153.</ref>


 
== آداب امر به معروف و نهی از منکر ==
کسانى که در برابر انجام منکر هیچ‌گونه واکنشى نشان ندهند مانند گناهکاران و در گناه آنها شریک‌اند، از همین‌رو از مؤمنان خواسته شده که هرگاه تمسخر آیات قرآن را شنیدند با کافران همنشین نشوند. در غیر این صورت در گناه همانند آنها خواهند بود: « و قَد نَزَّلَ عَلَیکُم فِى الکِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءایـتِ اللّهِ یُکفَرُ بِها و یُستَهزَاُ بِها فَلا تَقعُدوا مَعَهُم حَتّى یَخوضوا فى حَدیثٍ غَیرِهِ اِنَّکُم اِذًا مِثلُهُم ...». ( نساء / 4، 140 ) مفسران از این آیه استفاده کرده‌اند که سکوت و همنشینى با فاسقان موجب شریک شدن در گناه آنان مى‌شود ؛<ref>جامع‌البیان، مج 4، ج 5 ، ص 443</ref>.همچنین در ذیل آیه 63 مائده / 5 گفته‌اند که ترک کننده نهى از منکر مانند کسى است که مرتکب منکر شود .<ref>تفسیر قرطبى، ج 6 ، ص 153.</ref>
 
 
== آداب امر به معروف و نهى از منکر ==
 
1. شروع از خویشتن
1. شروع از خویشتن
 
هرچند امر به معروف و نهی از منکر مشروط به عدالت نیست؛ ولی چون در امر به معروف و نهی از منکر نوعی برتری لازم است، اگر آمر به معروف و ناهی از منکر خود ساخته نباشد، از نظر اخلاقی صلاحیت انجام دادن چنین کاری را ندارد و امر و نهی او صوری و بدون تأثیر جدی خواهد بود. از آیه «ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیر...» نیز شاید بتوان استفاده کرد که باید گروه‌هایی مهذّب و خود ساخته به این مهم اقدام کنند، چنان‌که از آیه 6 تحریم / 66: «قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا» شروع از خویشتن استفاده می‌شود. شاید بتوان از آیه 44 بقره / 2 استفاده کرد که التزام به اوامر و نواهی پیش از امر و نهی دیگران شرط عقلی است: «اَتَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ و تَنسَونَ اَنفُسَکُم واَنتُم تَتلونَ الکِتـبَ اَفَلا تَعقِلون». برخی روایات نیز بر همین نکته تأکید کرده که شما باید ابتدا به خویشتن بپردازید، آنگاه دیگران را از گناه باز دارید.<ref>نهج‌البلاغه، خطبه 129؛ نورالثقلین، ج 1، ص 75</ref> البته این‌گونه اوامر حمل بر استحباب شده است، زیرا وجوب امر به معروف و نهی از منکر و التزام به معروف و ترک منکر دو واجب مستقل است.
هرچند امر به معروف و نهى از منکر مشروط به عدالت نیست؛ ولى چون در امر به معروف و نهى از منکر نوعى برترى لازم است، اگر آمر به معروف و ناهى از منکر خود ساخته نباشد، از نظر اخلاقى صلاحیت انجام دادن چنین کارى را ندارد و امر و نهى او صورى و بدون تأثیر جدى خواهد بود. از آیه « ولتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَى الخَیر ...» نیز شاید بتوان استفاده کرد که باید گروه‌هایى مهذّب و خود ساخته به این مهم اقدام کنند، چنان‌که از آیه 6 تحریم / 66: « قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا » شروع از خویشتن استفاده مى‌شود. شاید بتوان از آیه 44 بقره / 2 استفاده کرد که التزام به اوامر و نواهى پیش از امر و نهى دیگران شرط عقلى است: « اَتَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ و تَنسَونَ اَنفُسَکُم واَنتُم تَتلونَ الکِتـبَ اَفَلا تَعقِلون ». برخى روایات نیز بر همین نکته تأکید کرده که شما باید ابتدا به خویشتن بپردازید، آنگاه دیگران را از گناه باز دارید .<ref>نهج البلاغه، خطبه 129؛ نورالثقلین، ج 1، ص 75</ref> البته این‌گونه اوامر حمل بر استحباب شده است، زیرا وجوب امر به معروف و نهى از منکر و التزام به معروف و ترک منکر دو واجب مستقل است.
 


2. مقدم داشتن خویشان
2. مقدم داشتن خویشان
« یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ ». ( تحریم / 66، 6 )  
«یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ». (تحریم / 66، 6)  


برخى، از این آیه استفاده کرده‌اند که سزاوار است در امر به معروف و نهى از منکر از خانواده آغاز شود .<ref>مسالک الافهام، ج 2، ص 381</ref>. شاید بتوان اولویت شروع از خانواده را از آیات « وکانَ یَأمُرُ اَهلَهُ بِالصَّلوةِ والزَّکوة » ( مریم / 19، 55 ) و « یـاَیُّهَا النَّبىُّ قُل لاَِزوجِکَ وبَناتِکَ ونِساءِ المُؤمِنین » ( احزاب / 33، 59 ) استفاده کرد و پس از خانواده، نوبت به اقوام دورتر مى‌رسد: « واَنذِر عَشیرَتَکَ الاَقرَبین ». ( شعراء / 26، 214 )
برخی، از این آیه استفاده کرده‌اند که سزاوار است در امر به معروف و نهی از منکر از خانواده آغاز شود.<ref>مسالک الافهام، ج 2، ص 381</ref>. شاید بتوان اولویت شروع از خانواده را از آیات «وکانَ یَأمُرُ اَهلَهُ بِالصَّلوةِ والزَّکوة» (مریم / 19، 55) و «یـاَیُّهَا النَّبیُّ قُل لاَِزوجِکَ وبَناتِکَ ونِساءِ المُؤمِنین» (احزاب / 33، 59) استفاده کرد و پس از خانواده، نوبت به اقوام دورتر می‌رسد: «واَنذِر عَشیرَتَکَ الاَقرَبین». (شعراء / 26، 214)


1. مسالک الافهام، ج 2، ص 381.
1. مسالک الافهام، ج 2، ص 381.


3. شکیبایى
3. شکیبایی
لقمان در نصایح خود به فرزندش او را به برپا داشتن نماز و امر به معروف و نهی از منکر و شکیبایی در برابر مشکلات فرا می‌خواند: «یـبُنَیَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلی ما اَصابَکَ...». (لقمان / 31، 17 <ref>)مجمع البیان، ج 8، ص 500؛ احکام القرآن، جصاص، ج 3، ص 515.</ref>


لقمان در نصایح خود به فرزندش او را به برپا داشتن نماز و امر به معروف و نهى از منکر و شکیبایى در برابر مشکلات فرا مى‌خواند: « یـبُنَىَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهَ عَنِ المُنکَرِ واصبِر عَلى ما اَصابَکَ ...». ( لقمان / 31، 17 <ref>)مجمع البیان، ج 8 ، ص 500 ؛ احکام القرآن، جصاص، ج 3، ص 515 .</ref>
بر پایه روایتی از علی علیه‌السلام مقصود صبر * بر مشقت و مشکلاتی است که از امر به معروف و نهی از منکر ناشی می‌شود، (1) زیرا ممکن است همان تهمتهایی که به پیامبران زدند، مانند جنون (حجر / 15، 6)، سحر (مدثّر / 74، 24)، سفاهت (اعراف / 7، 66) و ضلالت (اعراف / 7، 61) به امر و نهی‌کنندگان نیز بزنند. به گفته برخی مفسران سفارش به حق و صبر در آیه 3 عصر / 103 به امر به معروف و نهی از منکر اشاره دارد:<ref>مجمع‌البیان، ج 10، ص 815؛ المیزان، ج 20، ص 357</ref>«والعَصر * اِنَّ الاِنسـنَ لَفی خُسر * اِلاَّ الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلُوا الصّــلِحـتِ وتَواصَوا بِالحَقِّ وتَواصَوا بِالصَّبر».


4. شفقت و مهربانی
هرگاه امر به معروف و نهی از منکر همراه با شفقت و از سر خیرخواهی باشد اثر بیشتری دارد، چنان‌که لقمان فرزندش را با تعبیر «یا بنیّ» که حکایت از مهربانی دارد مخاطب می‌سازد (1) <ref>مجمع البیان، ج 8، ص 499</ref> و مؤمن آل‌فرعون هنگامی که موسی را امر به معروف (خروج از شهر) می‌کند می‌گوید: «... اِنّی لَکَ مِنَ النّـصِحین». (قصص / 28، 20)


بر پایه روایتى از على علیه‌السلام مقصود صبر * بر مشقت و مشکلاتى است که از امر به معروف و نهى از منکر ناشى مى‌شود ،(1) زیرا ممکن است همان تهمتهایى که به پیامبران زدند، مانند جنون ( حجر / 15، 6 )، سحر ( مدثّر / 74، 24 )، سفاهت ( اعراف / 7، 66 ) و ضلالت ( اعراف / 7، 61 ) به امر و نهى‌کنندگان نیز بزنند. به گفته برخى مفسران سفارش به حق و صبر در آیه 3 عصر / 103 به امر به معروف و نهى از منکر اشاره دارد :<ref>مجمع‌البیان، ج 10، ص 815 ؛ المیزان، ج 20، ص 357</ref>« والعَصر * اِنَّ الاِنسـنَ لَفى خُسر * اِلاَّ الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلُوا الصّــلِحـتِ وتَواصَوا بِالحَقِّ وتَواصَوا بِالصَّبر ».
5. پیشنهاد جایگزین منکر
در مواردی که نیازی انسان را به سوی منکر سوق داده وقتی از منکر نهی می‌شود مناسب است کار مباحی که می‌تواند نیاز او را برطرف سازد، به عنوان جایگزین منکر، معرفی شود، از همین‌رو هنگامی که حضرت لوط علیه‌السلام قوم خود را از کار ناشایست آنان نهی کرد، به آنان پیشنهاد داد تا با دختران او ازدواج کنند: «قالَ یـقَومِ هـؤُلاءِ بَناتی هُنَّ اَطهَرُ لَکُم فاتَّقُوا اللّهَ ولا تُخزونِ فی ضَیفی». (هود / 11، 78)


6. گفتار نیکو و نرم
شایسته است که امر به معروف و نهی از منکر با سخن نیکو باشد:<ref>روح المعانی، مج 1، ج 1، ص 488</ref> «و قولوا لِلنّاسِ حُسنـًا» (بقره / 2، 83)؛ همچنین از آیه 44 طه: «فَقولا لَهُ قَولاً لَیِّنـًا» لزوم ملایمت و نرمی در گفتار به هنگام امر به معروف و نهی از منکر استفاده شده است.<ref>)مجمع البیان، ج 7، ص 20؛ تفسیر قرطبی، ج 11، ص 134.</ref>


4. شفقت و مهربانى
<ref>امر به منکر و نهی از معروف</ref>
هرگاه امر به معروف و نهى از منکر همراه با شفقت و از سر خیرخواهى باشد اثر بیشترى دارد، چنان‌که لقمان فرزندش را با تعبیر « یا بنىّ » که حکایت از مهربانى دارد مخاطب مى‌سازد (1) <ref>مجمع البیان، ج 8 ، ص 499</ref> و مؤمن آل‌فرعون هنگامى که موسى را امر به معروف ( خروج از شهر ) مى‌کند مى‌گوید: «... اِنّى لَکَ مِنَ النّـصِحین ». ( قصص / 28، 20 )


قرآن کریم به جامعه اسلامی هشدار داده است که دو گروه، اشاعه معروف و برچیده شدن منکر در اجتماع را تهدید می‌کنند:


5 . پیشنهاد جایگزین منکر
دسته نخست ابلیس و سایر شیاطین‌اند که جامعه را به زشتی و گناه سوق می‌دهند: «اِنَّما یَأ مُرُکُم بِالسُّوءِ والفَحشاءِ واَن تَقولوا عَلَی اللّهِ ما لاتَعلَمون» (بقره / 2، 169)، «الشَّیطـنُ یَعِدُکُمُ الفَقرَ ویَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ واللّهُ یَعِدُکُم مَغفِرَةً مِنهُ و فَضلاً واللّهُ وسِعٌ عَلیم»(بقره / 2، 268)؛ همچنین به مؤمنان هشدار داده است که پای بر جای گامهای شیطان ننهید که او به فحشا و منکر فرمان می‌دهد: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطـنِ ومَن یَتَّبِع خُطُوتِ الشَّیطـنِ فَاِنَّهُ یَأمُرُ بِالفَحشاءِ و المُنکَر». (نور / 24، 21)  
در مواردى که نیازى انسان را به سوى منکر سوق داده وقتى از منکر نهى مى‌شود مناسب است کار مباحى که مى‌تواند نیاز او را برطرف سازد، به عنوان جایگزین منکر، معرفى شود، از همین‌رو هنگامى که حضرت لوط علیه‌السلام قوم خود را از کار ناشایست آنان نهى کرد، به آنان پیشنهاد داد تا با دختران او ازدواج کنند: « قالَ یـقَومِ هـؤُلاءِ بَناتى هُنَّ اَطهَرُ لَکُم فاتَّقُوا اللّهَ ولا تُخزونِ فى ضَیفى ». ( هود / 11، 78 )


6 . گفتار نیکو و نرم
دسته دوم منافقان‌اند که در جامعه اسلامی زندگی می‌کنند و متظاهر به ایمان‌اند و جامعه اسلامی آنان را به عنوان مؤمنانی پایبند به ارزش‌ها می‌شناسد، در حالی که آنان در باطن کفر می‌ورزند: «المُنـفِقونَ والمُنـفِقـتُ بَعضُهُم مِن بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمُنکَرِ ویَنهَونَ عَنِ المَعروفِ». (توبه / 9، 67) روشن است که مقصود آیه این نیست که منافقان به مردم بگویند: کار بد بکنید و کار خوب نکنید، زیرا چنین امر و نهیی هیچ‌گونه اثری ندارد، بلکه مقصود این است که به مصادیق منکر امر می‌کنند؛ یعنی مردم را به‌کارهایی فرا می‌خوانند که درواقع منکر است؛ ولی آنها را به عنوان معروف و کارهای خوب معرفی می‌کنند، همچنان‌که شیطان نیز کردار زشت مردم را زیبا جلوه می‌دهد: «و اِذ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطـنُ اَعمــلَهُم» (انفال / 8، 48)، «اَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سوءُ عَمَلِهِ فَرَءاهُ حَسَنـًا». (فاطر / 35، 8)
شایسته است که امر به معروف و نهى از منکر با سخن نیکو باشد :<ref>روح المعانى، مج 1، ج 1، ص 488</ref> « و قولوا لِلنّاسِ حُسنـًا » ( بقره / 2، 83 )؛ همچنین از آیه 44 طه: « فَقولا لَهُ قَولاً لَیِّنـًا » لزوم ملایمت و نرمى در گفتار به هنگام امر به معروف و نهى از منکر استفاده شده است .<ref>)مجمع البیان، ج 7، ص 20؛ تفسیر قرطبى، ج 11، ص 134.</ref>


== مصادیق قرآنی معروف و منکر ==
با توجه به گستره معنایی «معروف» و «منکر» هر یک از این دو مصادیق فراوانی در قرآن کریم دارد. مؤلفان به برخی از مصادیق این دو اشاره کرده‌اند.<ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 83 ـ 84؛ منهاج‌الصالحین، ج 1، ص 420.</ref>


<ref>امر به منکر و نهى از معروف</ref>
برخی از امور «معروف» در قرآن چنین است: 1. ایمان. 2. تلاوت قرآن. 3. امر به معروف و نهی از منکر. 4. تفکّر. 5. توکّل. 6. صبر. 7. تقوا. 8. پیروی از خدا و رسول. 9. پیشی گرفتن برای تحصیل کارهای نیک. 10. انفاق. 11. فرو بردن خشم. 12. عفو. 13. احسان. 14. اطمینان به وعده‌های خدا. 15. توبه. 16. سیر در زمین و پند گرفتن از سرگذشت امت‌های پیشین. 17. جهاد. 18. شهادت در راه خدا. 19. عدالت. 20. شکر خدا. 21. دعا. 22. اخلاق نیک. 23. مشورت. 24. آموزش و فراگیری قرآن و دانش. 25. صراحت در بیان حق. 26. تحمل آسیبها و گرفتاریها در راه خدا. 28. هجرت برای تقویت و حفظ دین. 29. خوف از خدا. 30. استقامت در راه حق. 31. مرابطه و حفظ مرزهای اسلامی از تهاجم دشمنان. 32. صدق. 33. استغفار. 34. تقیّه. 35. دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان خدا. 36. وفای به عهد. 37. تسبیح و یاد خدا در شب و روز. 38. اتحاد و دوستی و برادری. 39. دعوت مردم به سعادت و به سوی خدا. 40. صداقت. 41. پیروی از حق. 42. یاری از (دین) خدا. 43. ایمان به آنچه خداوند نازل کرده براساس تحقیق و بررسی. 44. آمادگی کامل و فراهم کردن مداوم اسباب کار برای جبهه‌گیری در برابر دشمن.<ref>امر به معروف و نهی از منکر، ص 86</ref>  


قرآن کریم به جامعه اسلامى هشدار داده است که دو گروه، اشاعه معروف و برچیده شدن منکر در اجتماع را تهدید مى‌کنند:
برخی از امور «منکر» در قرآن عبارت است از: 1. کفر. 2. کشتن پیامبران و عدالتخواهان و مخالفت با راهنمایان دین. 3. محرم اسرار قرار دادن کافران. 4. جهل و نادانی. 5. نفاق. 6. دوستی با کافران. 7. ضعف در اراده و تصمیم در راه هدف. 8. اصرار بر گناه. 9. سستی. 10. تأسّف و اندوه بیجا. 11. ظلم. 12. ارتجاع و عقب گرد. 13. کرنش در برابر دشمن. 14. ضعف نشان دادن در برابر دشمن. 15. اطاعت از کافران. 16. کشمکش و نزاع. 17. فرار از جهاد. 18. پندار سپری شدن زمان دین. 19. توجه به تبلیغات باطل. 20. خیانت نسبت به بیت‌المال. 21. بخل. 22. رضایت به ظلم و گناه. 23. کتمان حق. 24. فروختن دین و حق به دنیا. 25. انکار وجود روح و جهان آخرت. 26. ترسیدن از دوستان شیطان. 27. گمان بر اینکه شکست ظاهری، با حق ناسازگار است. 28. انفاق در راه باطل و تقویت باطل. 29. تمایل دلها از حق به سوی باطل. 30. فتنه‌جویی و بدعتگذاری. 31. حسد و ریاست‌طلبی. 32. نقشه‌های باطل برای مبارزه با حق. 33. پوشاندن حق به وسیله باطل. 34. بازیچه قرار دادن دین. 35. باز داشتن مردم از راه خدا. 36. تبهکاری. 37. دروغگویی. 38. خیانت. 39. ایجاد اختلاف. 40. پیروی از باطل. 41. بیماری قلب (روح). 42. ترسو بودن. 43. فساد حاکمان و زمامداران خودسر. 44. قطع پیوند خویشاوندی. 45. عدم تدبر در قرآن. 46. مخالفت با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله. باطل کردن عمل نیک. 48. پشت کردن به‌دین.<ref>همان، ص 89</ref>  
 
دسته نخست ابلیس و سایر شیاطین‌اند که جامعه را به زشتى و گناه سوق مى‌دهند: « اِنَّما یَأ مُرُکُم بِالسُّوءِ والفَحشاءِ واَن تَقولوا عَلَى اللّهِ ما لاتَعلَمون » ( بقره / 2، 169 )، « الشَّیطـنُ یَعِدُکُمُ الفَقرَ ویَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ واللّهُ یَعِدُکُم مَغفِرَةً مِنهُ و فَضلاً واللّهُ وسِعٌ عَلیم »( بقره / 2، 268 )؛ همچنین به مؤمنان هشدار داده است که پاى بر جاى گامهاى شیطان ننهید که او به فحشا و منکر فرمان مى‌دهد: « یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطـنِ ومَن یَتَّبِع خُطُوتِ الشَّیطـنِ فَاِنَّهُ یَأمُرُ بِالفَحشاءِ و المُنکَر ». ( نور / 24، 21 )
 
 
دسته دوم منافقان‌اند که در جامعه اسلامى زندگى مى‌کنند و متظاهر به ایمان‌اند و جامعه اسلامى آنان را به عنوان مؤمنانى پایبند به ارزشها مى‌شناسد، در حالى که آنان در باطن کفر مى‌ورزند: « المُنـفِقونَ والمُنـفِقـتُ بَعضُهُم مِن بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمُنکَرِ ویَنهَونَ عَنِ المَعروفِ ». ( توبه / 9، 67 ) روشن است که مقصود آیه این نیست که منافقان به مردم بگویند: کار بد بکنید و کار خوب نکنید، زیرا چنین امر و نهیى هیچ‌گونه اثرى ندارد، بلکه مقصود این است که به مصادیق منکر امر مى‌کنند؛ یعنى مردم را به‌کارهایى فرا مى‌خوانند که درواقع منکر است؛ ولى آنها را به عنوان معروف و کارهاى خوب معرفى مى‌کنند، همچنان‌که شیطان نیز کردار زشت مردم را زیبا جلوه مى‌دهد: « و اِذ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطـنُ اَعمــلَهُم » ( انفال / 8، 48 )، « اَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سوءُ عَمَلِهِ فَرَءاهُ حَسَنـًا ». ( فاطر / 35، 8 )
 
 
==مصادیق قرآنى معروف و منکر==
 
 
با توجه به گستره معنایى « معروف » و « منکر » هر یک از این دو مصادیق فراوانى در قرآن کریم دارد. مؤلفان به برخى از مصادیق این دو اشاره کرده‌اند .<ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 83 ـ 84 ؛ منهاج‌الصالحین، ج 1، ص 420.</ref>
 
 
 
برخى از امور « معروف » در قرآن چنین است: 1. ایمان. 2. تلاوت قرآن. 3. امر به معروف و نهى از منکر. 4. تفکّر. 5. توکّل. 6. صبر. 7. تقوا. 8. پیروى از خدا و رسول. 9. پیشى گرفتن براى تحصیل کارهاى نیک. 10. انفاق. 11. فرو بردن خشم. 12. عفو. 13. احسان. 14. اطمینان به وعده‌هاى خدا. 15. توبه. 16. سیر در زمین و پند گرفتن از سرگذشت امتهاى پیشین. 17. جهاد. 18. شهادت در راه خدا. 19. عدالت. 20. شکر خدا. 21. دعا. 22. اخلاق نیک. 23. مشورت. 24. آموزش و فراگیرى قرآن و دانش. 25. صراحت در بیان حق. 26. تحمل آسیبها و گرفتاریها در راه خدا. 28. هجرت براى تقویت و حفظ دین. 29. خوف از خدا. 30. استقامت در راه حق. 31. مرابطه و حفظ مرزهاى اسلامى از تهاجم دشمنان. 32. صدق. 33. استغفار. 34. تقیّه. 35. دوستى با دوستان و دشمنى با دشمنان خدا. 36. وفاى به عهد. 37. تسبیح و یاد خدا در شب و روز. 38. اتحاد و دوستى و برادرى. 39. دعوت مردم به سعادت و به سوى خدا. 40. صداقت. 41. پیروى از حق. 42. یارى از ( دین ) خدا. 43. ایمان به آنچه خداوند نازل کرده براساس تحقیق و بررسى. 44. آمادگى کامل و فراهم کردن مداوم اسباب کار براى جبهه‌گیرى در برابر دشمن .<ref>امر به معروف و نهى از منکر، ص 86</ref>
 
 
برخى از امور « منکر » در قرآن عبارت است از: 1. کفر. 2. کشتن پیامبران و عدالتخواهان و مخالفت با راهنمایان دین. 3. محرم اسرار قرار دادن کافران. 4. جهل و نادانى. 5. نفاق. 6. دوستى با کافران. 7. ضعف در اراده و تصمیم در راه هدف. 8. اصرار بر گناه. 9. سستى. 10. تأسّف و اندوه بیجا. 11. ظلم. 12. ارتجاع و عقب گرد. 13. کرنش در برابر دشمن. 14. ضعف نشان دادن در برابر دشمن. 15. اطاعت از کافران. 16. کشمکش و نزاع. 17. فرار از جهاد. 18. پندار سپرى شدن زمان دین. 19. توجه به تبلیغات باطل. 20. خیانت نسبت به بیت المال. 21. بخل. 22. رضایت به ظلم و گناه. 23. کتمان حق. 24. فروختن دین و حق به دنیا. 25. انکار وجود روح و جهان آخرت. 26. ترسیدن از دوستان شیطان. 27. گمان بر اینکه شکست ظاهرى، با حق ناسازگار است. 28. انفاق در راه باطل و تقویت باطل. 29. تمایل دلها از حق به سوى باطل. 30. فتنه‌جویى و بدعتگذارى. 31. حسد و ریاست‌طلبى. 32. نقشه‌هاى باطل براى مبارزه با حق. 33. پوشاندن حق به وسیله باطل. 34. بازیچه قرار دادن دین. 35. باز داشتن مردم از راه خدا. 36. تبهکارى. 37. دروغگویى. 38. خیانت. 39. ایجاد اختلاف. 40. پیروى از باطل. 41. بیمارى قلب ( روح ). 42. ترسو بودن. 43. فساد حاکمان و زمامداران خودسر. 44. قطع پیوند خویشاوندى. 45. عدم تدبر در قرآن. 46. مخالفت با پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله. باطل کردن عمل نیک. 48. پشت کردن به‌دین .<ref>همان، ص 89</ref>  
 
 
 
== پانویس ==
 
==منابع==
 
آذرخشى دیگر از آسمان کربلا؛
 
 
آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن؛
 
 
احکام القرآن، ابن العربى؛


== منابع ==


آذرخشی دیگر از آسمان کربلا؛
آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛
احکام القرآن، ابن العربی؛
احکام القرآن، جصاص؛ اربعین؛  
احکام القرآن، جصاص؛ اربعین؛  
 
اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین؛  
 
امر به معروف و نهی از منکر؛
اعانة الطالبین على حل الفاظ فتح المعین؛  
انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی
 
 
امر به معروف و نهى از منکر؛
 
 
انوارالتنزیل و اسرار التأویل،  
 
بیضاوى
 
 
بحارالانوار؛  
بحارالانوار؛  
 
بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛
 
بصائر ذوى التمییز فى لطائف الکتاب العزیز
 
؛
تحریرالوسیله؛  
تحریرالوسیله؛  
 
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛  
 
التحقیق فى کلمات القرآن الکریم؛  
 
 
التراتیب الاداریه (نظام الحکومة النبویه)؛
التراتیب الاداریه (نظام الحکومة النبویه)؛
التعریفات؛
التعریفات؛
 
تفسیر الصافی؛
تفسیر الصافى؛
 
التفسیر الکاشف؛
التفسیر الکاشف؛
التفسیر الکبیر؛  
التفسیر الکبیر؛  
تفسیر نورالثقلین؛
تفسیر نورالثقلین؛
 
جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛
جامع البیان عن تأویل آى القرآن؛
الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛
 
الجامع لاحکام القرآن، قرطبى؛
 
الجوامع الفقهیه؛
الجوامع الفقهیه؛
 
جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛
جواهرالکلام فى شرح شرایع الاسلام؛
دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه؛
 
دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛
دراسات فى ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه؛
الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛
 
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛
دائرة المعارف بزرگ اسلامى؛
روض الجنان و روح‌الجنان؛
 
زبده‌البیان فی براهین احکام القرآن؛  
الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛
شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال والحرام؛
 
روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم؛
 
روض الجنان و روح‌الجنان
 
؛
زبده‌البیان فى براهین احکام القرآن؛  
 
شرایع‌الاسلام فى مسائل الحلال والحرام؛
 
فضل الاعتزال و طبقات المعتزله؛
فضل الاعتزال و طبقات المعتزله؛
 
فقه القرآن، راوندی؛
فقه القرآن، راوندى؛
 
القواعد و الفوائد؛
القواعد و الفوائد؛
 
الکشاف؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛
الکشاف؛ کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد؛
 
کفایة الاحکام
کفایة الاحکام
(کفایة الفقه)؛
(کفایة الفقه)؛
 
مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛
مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛
مختلف الشیعة فی احکام الشریعه؛
 
مسالک الافهام الی آیات الاحکام؛  
مختلف الشیعة فى احکام الشریعه؛
 
مسالک الافهام الى آیات الاحکام؛  
 
مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛  
مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛  
 
معالم القربه فی احکام الحسبه؛
معالم القربه فى احکام الحسبه؛
مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج؛  
 
منتهی المطلب؛  
مغنى المحتاج الى معرفة معانى الفاظ المنهاج؛  
منهاج الصالحین، سیستانی؛
 
المیزان فی تفسیر القرآن؛  
منتهى المطلب؛  
النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی؛
 
منهاج الصالحین، سیستانى؛
 
المیزان فى تفسیر القرآن؛  
 
النهایة فى مجردالفقه و الفتاوى؛
 
نهج‌البلاغه،
نهج‌البلاغه،
وسائل الشیعه.
وسائل الشیعه.


پدیدآور:علی خراسانی


پدیدآور
== پانویس ==
{{پانویس}}


على خراسانى
== منبع: دائره المعارف قرآن کریم ==
=پانویس=
{{پانویس|2}}
==منبع : دائره المعارف قرآن کریم==
[[رده:عقاید اسلامی]]


[[رده:فروع دین اسلام]]
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
Hadifazl
Writers، confirmed، مدیران
۸۸٬۱۲۶

ویرایش

برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/wiki/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/56593...166648»