المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

از سوی دیگر [[مبشران مسیحی]] که از اقدامات خود در [[مسیحی]] کردن مسلمانان ناامید شده و آن را کم نتیجه دیده بودند، فعالیت خود را بر متزلزل ساختن عقاید مسلمانان متمرکز نمودند، تا به بنیادی ترین پایه مقاومت آنها خلل وارد آوردند. در این جا است که مستشرقان به کمک این مبشران شتافتند و با تردیدها درباره [[قرآن]] و یا شخصیت [[پیامبر]] و ترجمه این آثار زمینه طرح شبهات فراهم می ساختند. حضور علامه در پاسخ به شبهات ماتریالیسم و مبشران مسیحی و اشکالات برخی روشنفکران غیر مسلمان در تفسیر آشکار می رسد. <ref>به عنوان نمونه در پاسخ تفسیری خود درباره انتساب کارهای آشکار و پنهان انسان به خدا فصلی را در تفسیر با عنوان: کلام فی استناد مصنوعات الانسان الى الله سبحانه در جلد اول ص ۴۰۰ اختصاص می دهد.</ref>

[[علامه طباطبایی]]، در آغاز تفسیر، مقدمه ای نگاشته و در آن، نگاهی اجمالی به سیر تطور تفسیر و روش های آن دارد. در این مقدمه، دیدگاه خود را درباره تفسیر و چگونگی برخورد با آن و تفاوت کلی این برخورد با روش گروهی از اخباری مسلکان و [[حشویه]] که قرآن را از حجیت ساقط میکنند و تفسیر را تنها از زاویه [[حدیث]] قابل استناد می دانند و حتی گاه می گویند قرآن قابل فهم برای ما نیست، نگاهی انتقادی می اندازد و به دلایلی که بر می شمارد آن را رد می کند. در پایان این مقدمه، روش خود را بازگو میکند. ایشان روش [[اهل بیت (ع)]] را در تفسیر قرآن به قرآن می داند و در این زمینه به نمونه هایی از تفسیر اهل بیت (ع) در جای جای کتاب ارجاع می دهد.

در تفسیر بارها دیده میشود که گویی از تعارض آیه ای با آیه دیگر پاسخ میدهد. شهدای از تناقض را مطرح و به آن جواب می دهد. به عنوان نمونه در آیه: «إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَإِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمِینَ». <ref> سوره مائده، آیه۲۹</ref> که از زبان [[هابیل]] نقل میکند که می خواهم که تو با اقدام به قتل، [[گناه]] من و گناه خود را بر دوش گیری؛ این شبهه را مطرح می کند که به دوش کشیدن گناه دیگران هم با عقل ناسازگار است، هم با آیه: «أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى» <ref>سوره نجم، آیه ۲۸</ref> هیچ باربرداری بار گناه دیگری را به دوش نمیکشد.  

یکی از ابعاد چشمگیر المیزان، جامعه گرایی تفسیر است. بی گمان این خصیصه برخاسته از اندیشه و گرایش های اجتماعی مؤلف آن است. این گرایش، نه تنها در تفسیرهای پیشینیان مورد توجه نبوده؛ بلکه در میان مفسرین معاصر، کسانی هستند که به این موضوع، بهای لازم را نداده اند و تنها در محدوده تبیین کلام [[وحی]] از منظر فردی و لوازم آن بحث کرده اند. علامه، در تفسیر، مباحثی همچون [[حکومت]]، [[آزادی]]، عدالت اجتماعی، نظم اجتماعی، [[مشکلات امت اسلامی]]، علل عقب ماندگی مسلمانان، حقوق زن، تنظیم حیات اجتماعی و ... را مطرح کرده است که نشان می دهد ایشان به مسائل اجتماعی، بهای لازم را میدهد و به قرآن، تنها از بعد فردی نگاه نمیکند.

از دیگر نکات قابل توجه این تفسیر، تلاش برای انطباق دین با تحولات زمان است. مرحوم علامه، گرچه کتاب مستقلی در باب اسلام و احتیاجات واقعی عصر نگاشته است و رابطه احکام ثابت و متغیر را بازگو می کند، اما در این تفسیر نیز، بخشی از مباحث خود را به این موضوع اختصاص می دهد و مطالبی در جامعیت دستورات دینی مطرح می کند. وی معتقد است: قرآن مشتمل بر جمیع علم و معارف است و می تواند پاسخگوی نیازهای معرفتی و هدایتی انسان باشد. <ref>درباره اندیشه اجتماعی این تفسیر با تفصیل بیشتر نگاه کنید: ایازی، سید محمدعلی، اندیشه اجتماعی در تفسیر المیزان، مجله مبین شماره ۲، ص۸ (پیش شمار). همچنین درباره دیدگاه علامه در مسأله جامعیت به کتاب این نویسنده جامعیت قرآن، ص ۱۰۴، انتشارات کتاب مبین، مراجعه کنید.</ref>

به عنوان نمونه، در پاسخ به این شبهه عقلی که اگر کسی گناهی بزرگ انجام داد، چرا عذاب او جاودان خواهد بود و چرا خدا فرموده است: «وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا کَذَلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ» <ref>سوره بقره، آیه ۱۶۷</ref> آنها را از جهنم بیرون نمی بریم. ایشان نخست دلیل جاودانگی عذاب را از آیات و روایات بیان میکند، آنگاه به تحلیل عقلی روی می آورد و در نهایت بر اساس مشی حکمت متعالیه از [[معاد]]، تحلیلی فلسفی ارائه می دهد و می گوید: اگر می گوییم خدا چنین کسی را به عذاب دائمی عذاب میکند، مانند این است که بگوییم خدا به آتش سوزندگی می دهد، نفس گناه عذاب است. بنابراین عذاب الهی به معنای انتقام گرفتن نیست، بلکه به معنای اثربخشی قابلیت و استعداد شخص گناهکار است. وانگهی اینکه اشکال کننده گفته، عذاب در صورتی رنج آور است که با طبع آدمی ناسازگار باشد؛ چه بسا اثر یک پدیده با طبع آدمی سازگار است، یعنی به سهولت از آن صادر می شود و قسری هم نیست، ولی آن اثر ناخوشایند و رنج آور است، مانند کسی که دچار کابوس می شود و طبع او به سهولت صورت های دهشتناک برای او پدید می آید و او از آنها رنج می برد. <ref>المیزان، ج ۱، صص ۴۱۲-۴۱۵</ref>

شیوه علامه طباطبایی در تفسیر به این شرح است که در آغاز، چند آیه از یک سوره را می آورد، پس از آن، به بخشی تحت عنوان بیان آیات که شامل مباحث موضوعی است می پردازد. در این قسمت غالبا مباحث لغوی، ادبی، توضیح معانی آیه با توجه به آیات نظیر و مشابه و مسائل دلالتی آیه مطرح می شود. سپس در بخشی دیگر، نقل و نقد احادیث و اخبار آغاز می گردد. در این قسمت علامه از منابع گوناگون حدیثی فریقین سود می جوید و عمده مطالب (بحث روایتی) را نقل و نقد دلالتی این دسته از اخبار تشکیل می دهد. از این قسمت که بگذریم، مباحث مستقل موضوعى تفسیر المیزان شایان ذکر است. زیرا مباحثی عمیق و گسترده در زمینه گوناگون در این قسمت دیده می شود که کمتر در تفاسیر عصر یافت می گردد.