اندیشه اتحاد در رساله تنبیه الامة نایینی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

'''اندیشه اتحاد در رساله «تنبیه الامة و تنزیه الملة» میرزای نایینی ''' عنوان مقاله ای است که در شماره بیست و نهم [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|نشریه اندیشه تقریب]] به قلم بهنام دارابی به چاپ رسیده و در این جا با اندکی تصرف آورده شده است. این مقاله به برخی از ابعاد اندیشه تقریبی [[محمد حسین غروی نایینی|مرحوم نایینی]] در کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» اشاره می‌کند.

آیت الله محمدحسین غروی نایینی در سال 1277هـ.ق در نایین متولد شد. پدرش شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم از خاندان بزرگ منوچهری بود که پدرانش نسل در نسل لقب شیخ الاسلامی داشتند. او تحصیلات ابتدایی خود را در نایین گذراند و پس از آن در هفده سالگی به اصفهان رفت و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از استادان این حوزه آموخت و پس از آن راهی نجف اشرف شد و سپس به سامرا رفت و از محضر میرزای شیرازی بهره ها برد. در سال 1316 ق مقیم نجف شد و به تدریس و پرورش طلاب پرداخت که آیات عظام سید محمود شاهرودی و سید محسن طباطبائی حکیم و سید محمدهادی میلانی و سید ابوالقاسم خوئی و عبدالحمید حلی از آن جمله‌اند.<ref>امین، 61406ق، ص55</ref>

امر دیگر که نقش میرزا در آن بارز بود نهضت مشروطه و مبارزه با استبداد و استعمار است. میزای نایینی در همه این عرصه‌ها از پیشگامان بود و این رخدادها موجب تبعید ایشان و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی به ایران شد. سرانجام ملک فیصل پادشاه وقت عراق در اثر فشار مردم و علما مجبور به عذرخواهی از آن دو شد و پس از یک سال دوری از نجف، ایشان را به این حوزه بازگرداند.

تنبیه الامه و تنزیه المله معروف‌ترین اثر نایینی است که در ربیع‌الاول سال 1327ق (پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی توسط محمد علی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) به زبان فارسی نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.<ref>ناظم الاسلام کرمانی، 1357ش، ج2، ص535</ref> این رساله اثری علمی و فقهی در مورد مشروطیت است که میرزای نایینی در آن به تبیین نظریه سیاسی مقبول و پذیرفته شده در اسلام می‌پردازد و به مبارزه با کج‌فهمی برخی از دین و سوء استفاده گروهی دیگر از آن می‌پردازد و در صدد آگاه کردن مردم به حقوق خود و بیداری است.

روح هم‌بستگی و اتحاد اسلامی در جای‌جای این کتاب ارزشمند موج می‌زند و میرزا بدون هیچ‌گونه تعصبی مصالح امت را در نظر می‌گیرد و اهل فرقه‌گرایی نیست. تفرقه را عذاب الهی می‌داند و به صراحت می‌نویسد: «به مقتضای اخبار وارده در تفسیر آیه مبارکه «‌قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى أَنْ یبْعَثَ عَلَیکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یلْبِسَکُمْ شِیعاً وَ یذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» (انعام/65)، به دعای نبی رحمت عذاب‌های آسمانی و زمینی نازله بر امم سابقه، از امت، مرفوع و به همین تفرق و به هم افتادن و بأس و شدت و قتل و نهب و هتک نوامیس و سایر عذاب دنیوی به هم‌دیگر چشانیدن، تبدیل شده است.»<ref>غروی نایینی، 1380ش، ص158</ref>

==روش علمی میرزای نایینی==

«به مقتضای آن‌چه اساس مذهب ما طایفه امامیّه، بر آن مبتنی و کلمه الهیّه عصمت را در ولایت بر سیاست امور امّت معتبر دانستیم، درجه این محدودیّت نه فقط بر همان خودسرانه تحکّم و مستبدّانه ارتکاب نداشتن واقف و به همین اندازه مقصور است. اما بنا بر اصول اهل سنت که نه عصمت و نه نصب الهی عزّ اسمه، هیچ یک را لازم ندانستند، هرچند درجه محدودیّت به جایی که مذهب ما مقتضی است نباشد، لکن عدم تخطّی از کتاب و سنّت و سیره مقدسه نبویّه را در نفس عقد بیعت، شرط لازم‌الذکر و اندک تخلف دل‌بخواهانه و حکمرانی را منافی مقام و منصب دانسته و در لزوم جلوگیری متفق شدند و علی هذا، محدودیّت سلطنت اسلامیّه به همان درجه اولی که عبارت از خودسرانه ارتکاب و استیثار نداشتن است، با اغماض از مرحله اهلیّت تصدّی و هم اغماض از آن‌چه لازمه مقام عصمت و خاصّه مذهب ماست، قدر مسلم بین الفریقین و متیقّن علی المذهبین و متفق علیه امت و از ضروریّات دین اسلام است. »<ref>پیشین</ref>

==دلسوزی نسبت به امور تمام مسلمانان و آگاهی از وضع آنها==

میرزا بر خلاف بسیاری دیگر از هم‌عصرانش که بر طبل دشمنی شیعیان و سنی‌ها می‌کوبیدند، دوشادوش معاصرش آخوند خراسانی، مصالح امت را بر هر چیز ترجیح می‌دهد؛ آن‌جا که آخوند خراسانی خطر فروپاشی عثمانی و غرب‌زدگی را، فارغ از تعصبات مذهبی و توجه به سنی بودن آن منطقه، خیرخواهانه گوشزد می‌کند و پیام می‌دهد که :

==طرح مستقیم مسئله اختلاف و علل و آثار آن==

«هرچند اصل این قوه خبیثه و اساسش و جهات و فعلیت خارجه‌اش غالباً به شعبه استبداد دینی و مقداری هم به شاه‌پرستی مستند است و مستقلاً در عرض آنها نباشد لکن چون تمام استعبادات واقعه در امم سابقه و این امّت به همین تفرق کلمه ملیّه منتهی و قوای ثلاثه سابقه به منزله مقدمات آن و نتیجه مطلوبه از آنها و همین تفرق و اختلاف و فی الحقیقه جزء اخیر علت و اصول سابقه معدّات آن است. »<ref>پیشین، ص138</ref>

ایشان برای هشدار دادن به این گروه به آیه 31 سوره توبه و اخبار وارد شده در تفسیر آن استناد نموده و می‌نویسد: «از اخبار وارده در تفسیر آیه مبارکه «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیمَ» که خدای خود قرار دادن نصاری، احبار و رهبانشان را به همین تمکین و طاعت از پاپان و پادریان، تفسیر فرموده‌اند، ظاهر است، هم‌چنان‌که گردن نهادن به اردات دل‌بخواهانه سلاطین جور در سیاسات ملکیه، عبودیّت آنان است، همین‌طور گردن نهادن به تحکمّات خودسرانه رؤسای مذاهب و ملل هم که به عنوان دیانت ارائه می‌دهند، عبودیّت آنان است. »<ref>پیشین، ص39</ref>

و نیز به نکته مهم دیگری اشاره می‌فرماید: « استعباد قسم اول به قهر و تغلب، مستند و در ثانی به خدعه و تدلیس مبتنی و اختلاف تعبیر آیات و اخبار که در قسم اول «عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ» و (إتَّخَذَهُمُ الفراعنَه عبیداً) و در قسم دویم «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً» فرموده‌اند، ناظر به این معنا و فی‌الحقیقه، منشأ استعباد قسم دوم، تملک قلوب است.» <ref>پیشین، ص40</ref>

عامل دیگر، استبداد سیاسی و شاه‌پرستی است. در این مورد نیز چند نکته اهمیّت دارد: یکی آن‌که شاخه استبداد سیاسی و دینی به هم وصل است: «و از این‌جا ظاهر شد، جودت استنباط و صحّت مقاله بعض از علمای فن که استبداد را به سیاسی و دینی منقسم و هر دو را مرتبط به هم و حافظ یک‌دیگر و با هم توأم دانسته‌اند. »<ref>پیشین</ref>

«در لسان آیات و اخبار تمام استعبادات را به همین تفرق کلمه ملیّه و تشتت اهوا و اختلاف آرا مستند فرموده‌اند. قال عزّ من قائله: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً یسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ...» (قصص/4) کلمه مبارکه «شیعاً» را به معنای متفرقین، تفسیر فرموده‌اند. دلالت آیه مبارکه، به ترتّب فرعونیت و استعبادیه بودن سلطنت فرعون بر همین تفریق کلمه، بسی ظاهر و هویدا است.»<ref>پیشین، ص138</ref> و پس از آن نیز خطبه 192 نهج البلاغه را به صورت کامل در این راستا نقل می‌کند.

==رفع جهالت امت==

==تهذیب اخلاق==

وی می‌نویسد: « شدت اهتمام شارع مقدس در تهذیب از اخلاق رذیله خودخواهی و نفس‌پرستی ـ به مراتب و درجاتش ـ و تخلق به مواسات و ایثار و نحو ذلک، همه برای استحکام مبانی اتحاد و قلع مواد تفرق است. چه بالضروره، مبدأ تفرق کلمه و تشتّت اهوا و اختلاف آرا به همان رذیله خودخواهی و نفس‌پرستی و حرکت بر طبق اغراض شخصیّه و تقدّم و تحکّم آنها بر مصالح و اغراض نوعیّه منتهی است. مادامی که این رذائل و ملکات بهیمیه، مالک اختیار و خودپسندی و نفس‌پرستی در کار، و مبادی مواسات و ایثار و لااقل گذشت از اغراض شخصیّه و تقدیم نوعیّات بر آنها، عند الدوران، در نفوس، متمکن نباشد، حفظ این حصن از محالات است.... پس اولین وظیفه‌ای که بعد از رفع جهالت امت و تشریح حقیقت استبداد و مشروطیت و مساوات و حریّت، فریضه ذمه دعات حریّت و توحید و حُمات دین و وطن و ترقی‌خواهان نوع است، بذل جهد و صرف مهجه در تهذیب اخلاق امت است.» <ref>پیشین، ص156</ref>

==گسترش سنت‌های وحدت‌آفرین اسلام==

==تشکیل انجمن‌های علمی==

[[رده: مقالات]]

[[رده: عالمان]]

[[رده: عالمان مسلمان]]