توکل: تفاوت میان نسخه‌ها

توکل به معنای تسلیم شدن و واگذاردن امور بندگان به خداوند است. این صفت حسنه در واقع به معنای تکیه کردن به خدا و اعتماد داشتن و نیز نتایج کار را به او سپردن می‌باشد. کسی که اهل توکل است، برای رسیدن به هدفی مقدس از فکر و قدرت خود استفاده می‌کند و بقیه امور خویش را به خداوند می‌سپرد. بنابراین، انسان متوکل علاوه بر آن که دست خود را نسبت به انجام وظایفش نمی‌بندد، اما در واقع خود و آن‌چه انجام می‌دهد را تسلیم امر الهی می‌کند و از او می‌خواهد تا برایش وکیلی امین باشد.

== معناشناسی توکل ==

توکل واژه‌ای عربی است که از "وکل" به معنای سپردن امر خود به غیر به دست می‌آید.<ref>فراهیدی خلیل بن احمد، کتاب العین، ج ۵، ص ۴۰۵.<nowiki></ref اما توکل در لغت و اصطلاح، اظهار عجز، اعتماد به غیر <ref></nowiki>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۱، ص ۷۳۶</ref> و نیز سپردن (نیابت دادن - نائب قراردادن) امر خویش به فردی مطمئن به علت کفایت او یا ناتوانی شخص از قیام به امر خود است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۱، ص ۷۳۴ - ۷۳۶</ref> <ref>راغب اصفهانی، مفردات، ص ۸۸۲.</ref> پس اگر فردی به خدا اعتماد کند و او را وکیل خود قرار دهد، خداوند او را کفایت می‌کند.﴿فَهُوَ حَسْبُهُ﴾» <ref>سوره طلاق، آیه ۳</ref> و اگر به غیر خداوند توکل کند و به دنیا دل ببندد، خداوند او را به غیر خودش واگذار می‌کند.<ref>ابن سلامه، مسند الشهاب، ج ۱، ص ۲۹۸؛</ref> <ref>حسن بن ابی الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۲۰</ref> <ref>محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۴۲۶</ref> <ref> ورّام ابن ابی فراس، مجموعه ورّام، ج ۱، ص ۲۲۲.</ref> <ref>فرهنگ‌نامه سیره پیامبر اعظم، تالیف جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، ص ۳۲۴.</ref> برخی از بزرگان <ref>ملامهدی نراقی نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۱۸-۲۱۹ و۲۲۶</ref> <ref>علامه طباطبایی طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۷۸.</ref> معتقدند که توکل در فرهنگ دینی به این معنا است که انسان فقط خداوند را فاعل موثر در هستی بداند که بدون او هیچ فعل و انفعالی انجام نمی‌شود. از این‌رو انسان باید تنها به او اعتماد کند و امور خود را به او بسپرد.

== منزلت توکل در قرآن ==

در [[قرآن]] نام توکل و موضوعات مربوط به آن، هفتاد بار بیان شده <ref>ماهروزاده، رابطه توکل و توسل به اسباب، ص۶۴</ref>

و در موارد فراوانی [[ایمان]] و توکل در کنار هم آمده است و <ref>ر. ک، سوره ملک، آیه۲۹؛ سوره یونس، آیه۸۴؛ سوره مائده، آیه۲۳؛ سوره شوری، آیه۳۶؛ سوره نحل، آیه۹۹؛ سوره انفال، آیه۲.</ref> نشان می‌دهد که گویی ملازمه‌ای بین این دو صفت وجود دارد تا آن جا که در برخی از موارد، از توکل به عنوان لازمه ایمان نام برده شده است. <ref> ر. ک، سوره آل عمران، آیه۱۲۲؛</ref><ref>ر. ک، سوره مائده، آیه۲۳</ref> <ref>طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، سال ۱۴۱۷قمری، ج۱۹، ص۱۸۸.</ref> مثلا در آیه ۲ [[سوره انفال]]، [[مؤمنان]] کسانی هستند که تنها بر پروردگارشان توکل می‌کنند. و در آیات متعدد دیگری نیز تعبیر «و عَلی اللّهِ فَلْیتَوَکَلِ المُؤمنون» (مؤمنان به خدا توکل می‌کنند)، آمده است.<ref>ر. ک، سوره آل عمران، آیات ۱۲۲،۱۶۰؛ سوره مائده، آیه ۱۱؛ سوره توبه، آیه ۵۱؛ سوره ابراهیم، آیه ۱۱؛ سوره تغابن، آیه۱۳؛ سوره مجادله ،آيه۱۰</ref> مطابق با برخی از آیات قرآن، خداوند کسانی را که اهل توکل اند دوست دارد <ref>ر. ک، سوره آل عمران، آیه۱۵۹.</ref> وکسی که بر خداوند توکل کند، خداوند او را کفایت می‌‌کند. <ref>سوره طلاق، آیه۳.</ref>

== جایگاه توکل در روایات ==

علاوه بر قرآن، در روایات نیز توکل امر مهمی بر شمرده و در‌باره آن سفارش و تاکید شده است.<ref>.کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳-۶۵؛</ref> <ref>مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۱۳۵، ۱۳۸، ۱۴۳، ۱۴۷، ۱۵۳.</ref> در حدیثی از [[علی بن ابی طالب]] توکل همراه با تفویض و نیز رضایت به [[قضای الهی]] و تسلیم در برابر اوامر خداوند، از پایه‌های چهارگانه ایمان معرفی شده است. <ref>کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۷.</ref> علاوه، از [[علی بن موسی (رضا)]] روایتی نقل شده است که فرمود: توکل بر خدا از اجزای یقین است.<ref>کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲.</ref> در حدیث جنود عقل و جهل از [[جعفر بن محمد (صادق‌)]]، توکل از سپاهیان عقل و ضد حرص معرفی شده است..<ref> کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۱.</ref>

== توکل از نگاه علمای اخلاق ==

و از فضایل اخلاقی <ref>نراقی ملا مهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۰</ref> دانسته‌اند.

== بالاترین مرحله توکل ==

توحید‌باوری و ایمان هر شخصی تعیین‌کننده مرحله توکل اوست. بالاترین مرتبه توکل آن است که انسان تسلیم محض پروردگار شود و همه امور خویش را به خدا واگذار کند، به طوری که هیچ گونه اختیار و اراده‌ای برای خود قائل نباشد. در این صورت، آن چیزی را می‌بیند که خداوند به آن راضی بوده و آن چیزی را می‌پسندد که خداوند برای او مقدر کرده است.

== مراحل توکل ==

توکل از امور تشکیکی است به این معنا که دارای درجات متفاوت از پایین‌ترین مرحله تا بالاترین آن می‌باشد.

<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۷۸-۲۸۸</ref> <ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۸</ref> <ref>نراقی ملا مهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref>

در ادامه به مراحل توکل اشاره می‌شود.

=== مرحله اول ===

در این مرحله فرد طوری به خدا اعتماد می‌کند که گویا به یک وکیل اعتماد کرده است.

<ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۸؛</ref> <ref>نراقی ملا مهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref> این مرحله به عنوان نازل‌ترین مراحل توکل شمرده شده است. <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref>

=== مرحله دوم ===

در این مرحله حال شخص متوکل همچون حال کودکی خردسال است که به غیر از مادر هیچ پناهی رو نمی‌شناسد و فقط به او اعتماد می‌کند.

تفاوت این مرحله از توکل با مرحله اول این است که در این‌جا متوکل فقط به کسی که بر او توکل کرده، توجه می‌کند و حتی به خودِ توکل نیز توجه ندارد. <ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۸؛</ref> <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳</ref>.این مرحله مخصوص خواص است. <ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۸</ref> <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref>

=== مرحله سوم ===

در این مرحله که بالاترین مرحله توکل است، شخص متوکل به طوری تسلیم موکل خود می‌شود که گویی یک مرده است که بدنش در اختیار شخص غسّال قرار می‌گیرد و با اراده او به چپ و راست غلطانده می‌شود.<ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۹</ref> <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref> فرق این مرحله با مرحله قبل در این است که در مرحله دوم، شخص متوکل دعا و استغاثه خود را ترک نمی‌کند، ولی در مرحله سوم که مرحله تسلیم محض است، متوکل چون به لطف و عنایت الهی اعتماد دارد، از این رو ممکن است که دیگر دعا و استغاثه‌ای به درگاه الهی نداشته باشد <ref>فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۰۹</ref> <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳.</ref> این مرحله از توکل بالاترین مرحله و درجه آن است که هر کسی نمی‌تواند به این مرحله از توکل دست یابد مگر شخصی چون حضرت ابراهیم و آن هنگامی بود که به سوی آتش پرتاب می‌شد. <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۳و۲۲۴.</ref>

<ref>قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲، ص۷۳.</ref>  

== راه دست یابی به توکل ==

از نگاه برخی از عالمان اخلاق، اصلی‌ترین راه توکل به خدا، توحید‌گرایی و باور‌مندی شدید انسان‌ها فاعلیت مطلق الهی است، زیرا شخص متوکل به این نکته یقین پیدا می‌کند که فقط خداوند مصدر همه امور و افعال است و در فعل خود هیچ شریکی را نمی‌پذیرد. <ref>نراقی ملامهدی، جامع‌السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۳۱و۲۳۲.</ref>همچنین اندیشیدن در امور خلقت و نیز تفکر در آیات مربوط به توکل در قرآن همراه با مطالعه در زندگی و احوال بزرگانی که با توکل به خداوند به مقاماتی رسیده‌اند می‌تواند در تقویت توکل انسان به خداوند موثر باشد. <ref>نراقی ملامهدی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۳۱و۲۳۲.</ref>

== نشانه توکل ==

از مهم‌ترین نشانه‌های توکل آن است که به دست آوردن اموال و منافع یا از دست دادن آن، هیچ تغییری در حال شخص ایجاد نکند. <ref>نراقی ملامهدی، جامع‌السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۳۲.</ref>

== آثار مثبت توکل از منظر قرآن و احادیث ==

 

[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]  

[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]