ابن زیات: تفاوت میان نسخه‌ها

ابن زیات اهل تادلا یا تادله، شهری در جبال بربر، نزدیک تلمسان و [[فاس]] <ref>یاقوت، 1/810</ref> بود. فیروزآبادی <ref>ص 294</ref> و سیوطی <ref>ص 425</ref> او را در نحو و لغت و ادب امام خوانده اند. وی به حضور ابوالعباس احمد سبتی (524 -601ق /1130- 1204م ) پیر و ولی مراکشی رسید و ابن حوط الله و سلالقی را نیز ملاقات کرد. ابن زیات، هنگامی که در شهر رگراگه (رجراجه یا چنانکه باباتنبکتی آورده: دقداق ) قاضی بود، درگذشت <ref>بابا تنبکتی، 352</ref>. فیروزآبادی و سیوطی درگذشت او را پس از 540ق /1145م نوشته اند <ref>همانجاها</ref>، اما او خود از رجالی یاد کرده است که در 616ق /1219م درگذشته اند <ref>ابن زیات، 469</ref>. حاجی خلیفه <ref>2/1790</ref> و بغدادی <ref> هدیه،552</ref> نیز سال وفات او را پس از 540 ق نوشته اند ولی بغدادی در جای دیگر سال 630ق /1233م را یاد کرده است <ref> [[ایضاح]]،292</ref>. گفته‏‌اند که جنازه او را به [[مراکش]] بردند و در قبه سیدی محمد فرّان و سیدی محمد بربوشی در بیرون شهر و نزدیک دروازه خمیس به خاک سپردند.

از کتاب التشوّف الی رجال التصوّف او برمی‌آید که او خود در زمره صوفیان بوده و گاه مطالبی را از زبان مریدان نقل کرده است (مثلاً در ص 222). ابن زیات در ادب، تألیفی به نام نهایة المقامات فی درایة المقامات در شرح مقامات حریری داشته است که آن را بهترین شرحها <ref>فیروزآبادی، سیوطی، همانجاها</ref> و «شرحی نبیل » <ref>بابا تنبکتی، همانجا</ref> گفته‏‌اند، اما اکنون از آن اطلاع نداریم. اثر موجود ابن زیات همان التشوف الی رجال التصوف است.  

در این کتاب که تألیف آن را در شعبان 617 آغاز کرده (ص 13) و در روز جمعه 12 ذیقعده همان سال به پایان رسانیده (ص 478) احوال صالحینی را آورده است که مقیم مراکش بوده، یا به گونه‌ای با آن پیوند داشته اند (ص 3). ابن زیات در مقدمه کتاب می نویسد که از اخبار و آثار اولیاءالله در مغرب کسی چیزی نمی داند، چنانکه شخص بی اطلاع گمان می برد که در مغرب ولی و وتدی نیست. وی می نویسد که آنچه در این کتاب یاد کرده است، یا شنیده های اوست و یا مطالبی است که اسنادی در مورد آنها داشته است و در هر حال بر صحیح ترین آنها اعتماد کرده است (ص 4).

التشوف مأخذ مصنفّین پس از ابن زیات قرار گرفته است: از آن جمله ابن ابی زرع <ref>ص 36، 170</ref>، ابن مریم <ref>ص 33، 108، 111</ref>، ناصری <ref>2/74، 262-263</ref>، عبدالحق بادسی مؤلف المقصد، احمد تادلی مؤلف المغری، ابن عسکر مؤلف دوحة الناشر، محمد کتانی مؤلف سلوة الانفاس و ابن موقت مؤلف السعادة الابدیة از این کتاب نقل کرده‌اند (فور1، «ب »). التشوف مشتمل بر گزارش احوال شماری از افاضل علما و فقها و عباد و زهّاد و پارسایان (وَرِعین ) و جز آنان است. مؤلف عقیده دارد که همه این اشخاص را می توان صوفی خواند.  

او صوفی را در اصل منسوب به صوفه، قومی از عرب، می داند و می نویسد که متصوف کسی است که خود را در زی صوفیان درآورد (ص 4). ابن زیات در این کتاب به ایراد اخبار رجال تصوف بسنده کرده و از علوم تصوف چیزی نیاورده است، زیرا احیاء علوم الدین ابوحامد محمد غزالی آن علوم را کاملاً بیان کرده است. او با بیان عباراتی درباره غزالی ارادت خویش را به مقام معنوی وی نشان می دهد (ص 6 -7). ابن زیات پیش از تحریر تراجم اولیا که بخش اصلی تشوف است، مدخلی در 7 باب: 1. در صفت اولیا؛ 2. در حفظ قلوب آنان و ترک منکرات؛ 3. در دوستی آنان؛ 4. در دیدار و همنشینی آنان؛ 5. در حُسن ثنا و قبول آنان بر روی زمین؛ 6. در اثبات احوال آنان؛ 7. در اثبات کرامات آنان آورده و فصولی نیز بر این مدخل افزوده است (ص 17-60). او «تراجم اولیا» را تبّرکاً با نام کسانی که محمد نام داشته اند، آغاز کرده و با همین نام به پایان رسانده است (ص 61). در این کتاب گزارش احوال و کرامات 277 تن از مردان و زنان آمده است و چنانکه در مقدمه یاد شده، مؤلف به ذکر احوال زندگان نپرداخته است (ص 13).

مَقّری تلمسانی <ref>10/128-140</ref> در شرح احوال ابوالعباس احمد ابن جعفر سَبْتی خزرجی، مکرر از ابن زیات نقل قول کرده و یک بار به کتاب التشوف او اشاره صریح کرده است <ref>همو، 10/134</ref>، اما در نسخه چاپی التشوف شرح احوال ابوالعباس سَبْتی نیامده و ابن زیات به مناسبتی یک بار از او نام برده است (ص 417). با اینهمه در پایان چند نسخه خطی این کتاب، چنانکه آدولف فور در مقدمه التشوف (ص «ج، د») یاد کرده، شرح احوال ابوالعباس سبتی نیز وارد شده است.  

ابن زیات در این کتاب به ذکر کرامات صاحبان ترجمه ها پرداخته و از راه رفتن آنان بر روی آب (ص 98، 192، 325، 365)، پریدن در هوا (ص 252) و سخن گفتن مردگان در گور (ص 287) سخن گفته است. کتاب التشّوف الی رجال التصوف در 1958م در رباط از طرف معهد العلیا المغربیة به کوشش آدولف فور چاپ شده است. از دیگر تألیفات ابن زیات مناقب ابوالعباس سبتی است که قاضی عباس ابن ابراهیم آن را در جلد دوم <ref>ص 65 -240</ref> اِعلام بِمَن حَل مَرّاکش و اَغمات مِن الاَعلام که در 1936م در [[فاس]] به چاپ رسیده، نقل کرده است.