پیش‌نویس:طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد (کتاب)
| طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد | |
|---|---|
 | |
| نام | طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد |
| پدیدآوران | عبدالرحمن کواکبی |
| زبان | عربی |
| زبان اصلی | عربی |
| ترجمه | فارسی |
| موضوع | استبداد، اسلام و سیاست |
طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد، عنوان کتابی است که عبد الرحمن کواکبی معروف به سید فراتی با موضوع سرشت استبداد و دیکتاتوری و با هدف روشن ساختن و شعور سیاسی دادن به مسلمانان عرب در مقابله با ظلم، جهل و خرافه‌پرستی که حاصل استبداد عثمانی و حاکمان مستبد آن بوده، نوشته شده است. از نظر ایشان استبداد به معنای تصرف یک فرد یا یک گروه در حقوق ملت بدون ترس از بازخواست شدن است که ریشه همه فسادها بوده و آثار شومی بر دین، علم، بزرگی، مال، اخلاق، تربیت، ترقی، دارد و تنها راه رهايى از آن در گرو آگاهى مردم با حقوق اساسى، دانش سياسى، حقوق متقابل مردم و حكومت است.
مؤلف
سید عبدالرحمن بن احمد بن مسعود کواکبی، مشهور به سید فراتی به دلیل انتسابش به ناحیه فرات (سرزمین پدرانشان)، از رجال اصلاح طلب اسلامی است که در سال 1266 ق در حلب متولد شد و در مدرسه کواکبیه آن شهر، علومی مانند ادبیات عرب، فقه، تاریخ و دانش‌های جدید را فرا گرفت و به زبان عربی و ترکی نیز تسلط داشت. اگرچه وی علت عقب ماندگی کشورهای مسلمان را در ابتدا نابسامانی اقتصادی می‌دانست و بر اساس این اندیشه در شهر حلب و اطراف آن به کارهای عمرانی، زراعی و تأسیس بنادر همت گذاشت و در این کار موفق نیز بود، اما به زودی دریافت که محیط زندگی وی بیش از مشکلات اقتصادی، از فقر فرهنگی و ناآگاهی در رنج است و لذا برای بیداری اسلامی با قلم و اندیشه خود مقالاتی را در نشریه «الفرات» منتشر کرد و سپس نخست مجله « الشهباء» و بعد نشریه «الاعتدال» را منتشر کرد که هر دو توسط دولت وقت، سلطان عبدالحمید عثمانی، تعطیل شد. اقدامات اصلاح گریانه کواکبی موجب شد که برای مدتی زندانی شود و حتی اموالش نیز توقیف گردد. اين پيشامدها و دسيسهها، روز به روز بر محبوبيتش افزود تا آنجا که پس از مدتی شهردار حلب شد. و سپس مناصبی مانند: رياست اتاق بازرگانى، سرمنشي‌گرى محكمه شرع، رييس هيأت فروش اراضى دولتى و حتی منصب نقيب السادات را نيز برعهده داشت و در همه اين مناصب با زورگويى تركان و فساد دولت‌مردان سورى مبارزه كرد و چون در اين مبارزات توفیق چندانی نیافت، سوريه را ترك كرد و عازم مصر گشت. در قاهره خديو عباس حلمى كه مثل سلطان عثمانى داعيه خلافت داشت سعى كرد از وجود او براى جلب حمايت بعضى شيوخ عرب استفاده كند. از اين‌رو، كواكبى تا حدى به تشويق و اصرار خديو در اين سال‌هاى آخر عمر از مصر به كشورهاى اسلامى و عربى، زنگبار، بلاد هند و حتی كراچى سفر کرد و در ضمن اين مسافرت‌ها به تحقيق احوال مسلمانان پرداخت. در بازگشت به مصر قصد سفر به مغرب را داشت كه مرگ به سراغش آمد و در سال 1320 ق، فوت کرد[۱].
ساختار کتاب
این کتاب شامل دو مقدمه، مقدمه اول شرح حال مختصری از زبان مؤلف درباره حضورش در مصر و نگارش مقالاتی در باب استبداد در نشریات و جرائد آن و سپس جمع آوری این مقالات در قالب کتابی با عنوان «طبائع الاستبداد و مصارع الاستعباد» و مقدمه دوّم، مقدمه اصلی کتاب، است. سپس نویسنده به تعریف استبداد و بررسی ارتباط و تاثیر آن بر مفاهیمی مانند علم، دین، بزرگی، مال، اخلاق، تربیت و پیشرفت و همچنین نحوه رهایی از استبداد، می‌پردازد.
محتوای کتاب
برخی از نویسندگان بر این باورند كه كواكبى بسيارى از مطالب کتاب طبائع الاستبداد و مصارع الاستبداد را را از كتاب ویتور الفيه رى (1803-1749 م)، نویسنده و نمایشنامه پرداز ایتالیایی، که درباره استبداد است، اقتباس کرده و آن را با مباحثی از تاريخ اسلام و آيههايى از قرآن، به شيوهایى که با ذوق خوانندگان مسلمان و عرب سازگار بوده درآمیخته است. در مقابل، بعضی نیز اشكال كردهاند که كواكبى زبان خارجى نمىدانست و توصیف وی از نظام استبدادی زمان خود گزارشی از شیوه حکومت عثمانی است. عده‌ای به اين اشكال پاسخ داده‌اند این کتاب در زمان وی به وسيله يكى از تركان جوان، به نام عبدالله جودت ترجمه شده و به احتمال زیاد نسخهاى از آن در حلب يا قاهره، به دست كواكبى رسيده است. اما حق مطلب آن است كه ایشان، به عنوان متفكرى اصلاح طلب و مسلمانى بيدارگر، از افكار و انديشههاى زمان خويش آگاه بوده و با استفاده از همه آنها در مسير فكر اسلامى خويش سود جسته و مؤید آن اقرار کواکبی در مقدمه این کتاب است که می‌نویسد برخى از مطالب آن، زاده فكر خود او، و برخى را از سخنان ديگران است[۲].
سیاست و استبداد
کواکبی، سیاست را به کارهای مشترک به مقتضای حکمت و نقطه مقابل آن استبداد را به کارهای مشترک به مقتضای هوی نفس، تعریف کرده و مهمترین درد مشرق زمین را حاکمیت استبداد دانسته است. ایشان استبداد را در لغت به بسنده کردن به رأی خود در کاری که شایسته مشورت است، و در اصطلاح به تصرف یک فرد یا یک گروه در حقوق ملت بدون ترس از بازخواست شدن، معنا کرده و آن را از عواملی دانسته که بر علم، دین، بزرگی، مال، اخلاق، تربیت، ترقی، تأثیر دارد[۳].
تأثیر استبداد بر دین
در اندیشه کواکبی، مغایر بودن قول و فعل اربابان کلیسا با حقیقت آموزه‌های کتاب مقدس، نوعی از استبداد دینی بر آنان حاکم بوده که در برخی موارد مولد استبداد سیاسی نیز شده است. از دیدگاه ایشان، درک مفهوم حقيقى اصل توحيد يعنى کلمه «لا اله الا الله» موجب دستیابی به استوارترين سنگرهاى ضداستبدادى بوده و اگر در هر ملّتی اصل توحيد انتشار یابد، قفل و زنجير اسيرى در آن ملت شکسته می‌شود. از این‌رو دین اسلام نخست با حكمت و عزم، بنای شرك را به كلى منهدم ساخته و سپس قواعد آزادى سياسى كه معتدل کننده قانون دموكراسى (آزادی مشروع) و آريستوكراسى (حکومت دانایان) بوده را استوار ساخته و اساس آن را بر توحيد بنا نهاده و با بیان این مفاهیم، خواستار برچیده شدن استبداد است. [۴].
تأثیر استبداد بر علوم جدید
کواکبی معتقد است که اگرچه علم در قرن‌های اخیر، حقايقی را كشف کرده كه آن به كاشفان و مخترعان اروپايى و آمريكائى نسبت داده شده است، ولى اگر در آیات قرآن تدبر شود بیشتر این حقایق با صراحت و يا با اشارت ذكر شده است. از اين‌رو، ایشان آیه «لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین» را دلیلی برای بیان مباحث علمی در قرآن می‌داند و در بعضی موارد، به فرضيات و كشفيات علمى آیات قران اشاره می‌کند. از جمله: آتش بودن ماده اصلی هستی و اشاره قرآن به آن در آیه «ثم استوی الی السماء و هی دخان»، حرکت مستمر کائنات و اشاره قرآن به آن در آیات «و آیه لهم الارض میته فاحییناها» و «کل فی فلک یسبحون»، جدا شدن زمین از منظومه شمسی و اشاره به آن در آیه «إن السموات و الارض کانتا رتقا ففتقناهما»، منشق شدن کره ماه از زمین و اشاره به آن در آیه «أفلا یرون أنا نأتی الارض ننقصها من أطرافها»، و...[۵].
تأثیر استبداد بر علم
از دیدگاه کواکبی، استبداد و علم از اسماء اضداد بوده و هر يك در مقام غلبه بر ديگرى است و همواره ميان آگاهان و استبدادگران درگيرى و مبارزه وجود دارد و چون استبداد نمی‌تواند بر مردمی که دچار گمراهی جهل و حیرت نشده‌اند، حاکم شود، از این‌رو، مستبد با علومی مانند: حکمت نظری، فلسفه عقلی، حقوق امم، سیاست مدنی، تاریخ تحلیلی و خطابه ادبی که به مردم درس زندگی می‌دهد و عقل و آگاهی آنان را افزایش دهد مخالف است. [۶].
تأثیر استبداد بر بزرگی
کواکبی مجد و بزرگی را به احراز مقام حب و احترام در دل مردم تعریف کرده که از فطرت آدمی سرچشمه می‌گیرد. از نظر ایشان، استبداد با مجد و بزرگی حقيقى سازگارى ندارد و مستبد می‌کوشد تا آن را فاسد ساخته و مجد و عظمت دروغين و گاهی نیز تمجدد يا بزرگى كاذب، یعنی انسان مستبد كوچك تحت حمايت مستبد بزرگ، را با آن عوض کند. ایشان در نقد دیدگاه ابن خلدون، که در مقدمه تاریخ خود آزمندى در دنيا را بر حرص در شرافتمندى و بزرگوارى ترجيح داده و از امام حسين(ع) و مانند وى، كه مرگ شرافتمندانه را از زندگى ذلتبار برتر دانسته، انتقاد مىكند، می‌نویسد: «ائمه اهلبيت عليهم السلام معذور بودند که جان خويش را به مهلكه بیندازند، ايشان آزادگان و نيكوكارانی بودند که مرگ با عزت را بر زندگى رياكارانه و با ذلت ترجيح مىدادند»[۷].
تأثیر استبداد بر مال
كواكبى نابرابري‌هاى اجتماعى نظیر تبعیض میان زنان و مردان، صرف كردن ثروت زحمتكشان در ميان رجال سياسى، صاحبان صنايع تجملى، بازرگانان حريص، محتكران را از آثار استبداد دانسته، و معتقد است که مال و ثروت زمانی می‌تواند خوب و سودمند باشد که با عدالت بدست بیاید و در راه درست مصرف شود. ایشان اسلام را بنيانگذار عدالت اجتماعى دانسته که با بنا نهادن حکومت دموکراسی عادلانه با وضع تدابیری مانند زکات، مالکیت عمومی، وضع خراج و... در کمتر از دو قرن از ظهورش توانست در حوزه فرمانروايى مسلمانان فقر و تنگدستی را که ملت‌های متمدن جهان از جمله اروپائیان در آرزوی حذف آن بودند را ریشه‌کن کند.[۸].
تأثیر استبداد بر تربیت
كواكبى، استبداد را موجب فاسد شدن اخلاق، تغییر اميال طبيعى و اخلاق فاضله، سلب اراده و اعتماد به نفس، کشتن عاطفه انسان، زنده شدن ريا و نفاق و بدگمانى درجامعه و غالب شدن ترس در بین مردم و... است. از این‌رو،ملت‌هاى آزاد برای رهایی از قيد استبداد، آزادى خطابه و قلم به دور از تهمت و نسبت‌هاى زشت را جاری می‌کنند. ایشان روش انبیاء برای نجات بشر را همین راه دانسته که آن گشایش در عقل مردم را به ارمغان می‌آورد و موجب می‌شود که مردم به فرمان خداوند نهند و سپس عقل‌ها را به مبادى حكمت نورانى کنند و به مردم بفهمانند كه چگونه اراده و آزادى فكر و عمل را كسب كنند و از این طریق قلعه‌هاى استبداد را ويران ساخته و سرچشمه فساد را مسدود نمایند[۹].
تأثیر استبداد بر اخلاق
كواكبى معتقد است که خداوند استعداد صلاح و فساد را در وجود انسان آفريده است و او به حسب نوع تربيت، که از پدر ومادر، مربیان، محیط، نظام اجتماعی و سیاسی کسب می‌کند، مىتواند برتر از فرشتگان و يا پستتر از شياطين شود. از این‌رو حکومت موفق، حکومتی است که در خصوص تربیت انسان، به نیازهای قبل و بعد از تولد انسان توجه کند. از نظر ایشان حكومت‌هاى استبدادى نه تنها هيچ گونه مراقبتى در تربيت و رشد انسان ندارند، بلكه در فساد جسم و روح وی نیز می‌کوشند. از این‌رو، استبداد، اخلاق و دین را فاسد و اخلاص را ازبندگان و خلوص را از مذهب سلب می‌کند[۱۰].
تأثیر استبداد بر ترقی
از دیدگاه کواکبی ترقی و پیشرفت سنتی معمول در آفریده‌ها و رکن حیات آنان است و اگر در ملتی آثار ترقی مشاهده شود حکم به حیات آن ملت و اگر این آثار دیده نشود حکم به موت آن ملت می‌کنیم. از نظر ایشان استبداد، سیر ترقی به انحطاط تبدیل کرده و پیش رفتن را به واپس آمدن و رستن را به نیستی بدل می‌کند[۱۱].
رهایی از استبداد
كواكبى رهايى از استبداد را در گرو آگاهى مردم با حقوق اساسى، دانش سياسى،حقوق متقابل مردم وحكومت و... می‌داند. ایشان با آنکه به آميختگى دين و سياست اعتقاد دارد اما گاهی تحت تاثير واقعيت‌هاى موجود زمان خود که خلافت عثمانی دین و شریعت را پوششی برای ستم به ملت و غارت آنان کرده بود، موضعى ديگر اختيار کرده و از اين كه حكومت در امور دينى دخالت كند ترس دارد. او حفظ دين را وظيفه سلطنت مى‌داند و دخالت سلطنت را در امر دين، به دلیل متوسل شدن به زجر و قهر به نام دین و ازبین رفتن حرمت آن، به صواب نمى‌بيند. از نظر وی اگرچه شرقى در باب ستمكار مستبد، خويش اهتمام می‌ورزد، ولى زمانی که حاکم مستبد را کنار گذاشت، جانشین مناسبی برای مستبد ندارد[۱۲].
پانویس
- ↑ کواکبی، سید عبدالرحمان، طبایع الاستبداد یا سرشت‌های خودکامگی، صص 9-6.
- ↑ همان، صص 19-18.
- ↑ کواکبی، سید عبدالرحمان، طبائع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، صص 15-11.
- ↑ همان، صص 21-15.
- ↑ رفیعی، ناصر، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، صص 165-164.
- ↑ کواکبی، سید عبدالرحمان، طبائع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، صص 35-21.
- ↑ کواکبی، ص 53-41.
- ↑ همان، ص 65-53
- ↑ همان، صص 77-65.
- ↑ همان، ص 87-77.
- ↑ همان، صص 109-87
- ↑ همان، صص 122-109.
منابع
- رفیعی، ناصر، سیر تدوین تفسیر علمی قرآن، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1386 ش.
- کواکبی، سید عبد الرحمان، طبائع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، قاهره، شرکه کلمات عربیه للترجمه و النشر، بی‌تا.
- ...................................، طبائع الاستبداد یا سرشت‌های خودکامگی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.