تاسوعا
آنچه در این مدخل بدان پرداخته می‌شود بررسی معنا و مفهوم تاسوعا و وقایع و رویدادهای تاریخی تاسوعا می‌باشد تاسوعا روز نهم ماه محرم الحرام [۱]. که خود ماه قمری [۲]. است و روز قبل از عاشورا است. در این روز چندین رویداد رخ داده است، از جمله: ورود شمر به کربلا، پیشنهاد امان دادن به فرزندان ام البنین، و آماده‌سازی برای جنگ؛ و حسین بن علی(ع) و یارانش توسط دشمن محاصره شدند. این روز به دلیل اقدامات و رشادت‌های عباس بن علی(ع) به عنوان پرچمدار و فرمانده ارتش حسین‌بن‌علی، در جوامع شیعه به او نسبت داده شده است.
این روز نزد شیعیان از اهمیت برخوردار است و همانند روز عاشورا در آن به سوگواری می‌پردازند.
معنای تاسوعا
تاسوعا در لغت به معنای نهم است و در تقویم اسلامی به روز نهم محرم اشاره دارد.
آنچه مشهور است تاسوعا از ریشه تِسع به معنای نه و نهم، و بر نهمین روز محرم اطلاق شده است. اما نظری وجود دارد که عاشورا و تاسوعا را در سلسله اعداد معنی نمی‌دانند. تاسوعا را از اِتّساع یعنی گسترده شدن، روزی که ظرفیت بالا می‌رود و در سینه‌ها فراخی ایجاد می‌شود و به جای تنگی، وسعت می‌یابد، دانسته‌اند؛ و این نامگذاری را به امام سجاد(ع) (امام چهارم شیعه) نسبت داده‌اند.
مفهوم‌شناسی
روز نهم محرم، تاسوعا خوانده می‌شود. شهرت این روز به دلیل وقایعی است که در روز نهم ماه محرم سال ۶۱ هجری قمری، در سرزمین کربلا روی داد.
روز تاسوعا در نزد شیعیان از اهمیت بالایی برخوردار است. آنها این روز را منتسب به عباس بن علی(ع) می‌دانند و آن را بسان روز عاشورا گرامی‌داشته، در آن سوگواری می‌کنند. در ایران [۳]. و بعضی از کشورهای اسلامی شیعی‌نشین، روز تاسوعا همچون روز عاشورا تعطیل رسمی بوده و در این روز نیز مراسم عزاداری مفصل با راه‌اندازی هیأت‌های عزاداری و دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی برگزار می‌شود.
وقایع تاسوعا
تاسوعا، نهمین روز محرم، یکی از روزهای مهم برای شیعیان که مرتبط با واقعه کربلا در سال ۶۱ قمری است. در نهم محرم سال ۶۱ هجری قمری، شمر با نامه‌ای از طرف عبیدالله بن زیاد، وارد کربلا شد که در آن از عمر بن سعد خواسته شده بود یا در برخورد با امام حسین(ع) جدیت به خرج دهد یا فرماندهی لشکر را به شمر واگذار کند. عمر سعد از واگذاری فرماندهی به شمر خودداری کرد و آماده جنگ با امام حسین(ع) شد. با هجوم لشکریان در عصر این روز، امام حسین(ع) با فرستادن برادرش عباس بن علی، از آنها مهلت طلبید تا شب را با نماز و تلاوت قرآن به صبح برسانند.
همچنین در این روز شمر امان‌نامه‌ای برای حضرت عباس و دیگر فرزندان ام البنین فرستاد، اما حضرت عباس نپذیرفت. شیعیان، تاسوعا را روز عباس(ع) به شمار می‌آورند و آن را مانند روز عاشورا گرامی‌داشته، به ذکر فضائل و سوگواری در آن می‌پردازند. این روز در ایران در کنار روز عاشورا تعطیل رسمی است.
رویدادها
ورود شمر به کربلا
بنابر منابع تاریخی، شمر بن ذی الجوشن پیش از ظهر روز نهم محرم (روز تاسوعا)، همراه با چهار هزار نفر، به سرزمین کربلا وارد شد [۴]. و حامل نامه‌ای از عبیدالله بن زیاد خطاب به عمر بن سعد بود. در این نامه، ابن زیاد از ابن سعد خواسته بود یا امام حسین(ع) را مجبور به پذیرش بیعت کند و یا با او بجنگد. عباس(ع) و برادرانش در محضر اباعبدالله الحسین(ع) نشسته بودند و جواب شمر را نمی‌دادند. امام(ع) به حضرت عباس(ع) فرمودند: «هر چند او فاسق است اما پاسخش را بده همانا او از دایی‌های شما است.» عباس و عبدالله و جعفر و عثمان فرزندان علی بن ابیطالب(ع) بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی؟» شمر به آنها گفت: «ای خواهرزادگان من، شما در امان هستید من برای شما از عبیدالله امان گرفته‌ام.»؛ اما عباس(ع) و برادرانش همگی گفتند: «خدا تو و امان تو را لعنت کند. ما امان داشته باشیم و پسر دختر پیامبر(ص) امان نداشته باشد.» [۵]. پس از رد امان‌نامه، به سپاه عمر بن سعد فرمان داده شد تا برای جنگ آماده شوند پس همگان سوار شدند در شامگاه پنجشنبه نهم محرم آماده نبرد با حسین(ع) و یارانش شدند[۶]. علت اینکه شمر آنان را خواهرزاده خطاب کرد به‌دلیل هم قبیله بودن وی با ام البنین مادر حضرت عباس است؛ زیرا ام البنین دختر حزام بن خالد از قبیله بنی کلاب [۷] و شمر نیز فرزند ذی الجوشن از همان قبیله بود[۸].
آماده شدن برای جنگ
در عصر ۹ محرم تحرکات سپاه عمر سعد در صحرای کربلا افزایش یافت وعمر بن سعد خود را آماده جنگ با امام حسین(ع) کرد و به سپاهیانش فرمان داد تا برای جنگ آماده شوند. او در میان سپاهیان خود ندا در داد که: «یا خَیلَ اللهِ ارکَبی و بِالجَنةِ اَبْشِری؛ ای لشکریان خدا! سوار شوید و به بهشت بشارت دهید.» کوفیان هم سوار شده، مهیای نبرد شدند.
هیاهو و سر و صدای لشکر بلند شد. امام(ع) در جلوی خیمه خویش نشسته بود و به شمشیر خود تکیه داده بود. خواهرش زینب(س) با شنیدن سر و صدای لشکر کوفه، به برادرش نزدیک شد و گفت: «برادرم آیا صداهایی را که نزدیک می‌شوند، می‌شنوید؟» امام(ع) سر را بلند کرد و فرمود: «من رسول خدا(ص) را در خواب دیدم که به من فرمود: تو [به زودی] نزد ما خواهی آمد.» امام(ع) به عباس(ع) فرمود: «ای عباس؛ جانم به فدایت؛ بر اسب خود بنشین و نزد آنها برو و بپرس که چه می‌خواهند و برای چه به پیش آمده‌اند؟»
حضرت عباس(ع) با بیست سوار که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر هم از جمله آنان بودند نزد سپاه دشمن آمدند و پرسیدند: «چه رخ داده و چه می‌خواهید؟» گفتند: «فرمان امیر است که به شما بگوییم یا بیعت کنید و یا آماده کارزار شوید.» عباس(ع) گفت: «از جای خود حرکت نکنید تا نزد ابی عبدالله(ع) رفته و پیام شما را به عرض ایشان برسانم.» آنان پذیرفتند پس عباس(ع) به تنهایی نزد امام حسین(ع) آمد تا موضوع را به ایشان خبر دهد.
امام(ع) به حضرت عباس(ع) فرمودند: «اگر می‌توانی آنها را راضی کن که جنگ را تا فردا به تأخیر اندازند و امشب را به ما مهلت دهند تا با خدای خود راز و نیاز کنیم و به درگاهش نماز بگزاریم. خدا می‌داند که من نماز و تلاوت کتاب او را بسیار دوست می‌دارم.»
سخن امام حسین(ع) در عصر تاسوعا درباره یارانش:
أمّا بَعد. فَإنّی لاأعلَمُ أصحاباً أوفی و لاخَیراً مِن أصحابی، و لاأهلَ بَیتٍ أبَرَّ وَ لاأوصَلَ مِن أهلِ بَیتی؛ من یارانی بهتر و باوفاتر از اصحاب خودم سراغ ندارم و خویشاوندانی نیکوکارتر و به حقیقت نزدیک‌تر از خویشاوندان خود نمی‌شناسم[۹]
در طول مدتی که عباس(ع) با امام(ع) مشغول گفتگو بود همراهان او ـ حبیب بن مظاهر و زهیر بن قین ـ هم از این فرصت استفاده کرده به گفتگو با سپاه عمر سعد پرداختند و آنان را از جنگ با امام حسین(ع) بر حذر می‌داشتند و در ضمن آنان را از پیشروی باز می‌داشتند.
ابوالفضل العباس(ع) نزد سپاهیان دشمن بازگشت و درخواست امام(ع) را به اطلاع آنان رساند و از آنان آن شب را مهلت خواست. ابن سعد با مهلت یک شبه به امام حسین(ع) و یارانش موافقت کرد. در این روز خیمه‌های امام حسین(ع) و اهل‌بیت و یارانش محاصره شد.
محاصره کربلا
در حدیثی از جعفر صادق آمده‌است: "نهم محرم روزی است که امام حسین و یارانش توسط ارتش سوریه از هر سو در کربلا محاصره شده و بارهای خود را پیاده کردند. پسر مرجانه(عبیدالله بن زیاد) و عمر بن سعد از تعداد زیاد ارتش خود خوشحال بودند و آنها امام و یارانش را ضعیف می‌دانستند. آنها می‌دانستند که امام حسین در عراق هیچ یار و یاوری ندارد[۱۰].
نامه‌های ارسال شده روز تاسوعا در واقعه کربلا
در واقعه کربلا عبیدالله بن زیاد دو بار به حسین بن علی نامه نوشت؛ یکی به هنگام ورود به کربلا و دیگری در روز تاسوعا پس از ورود عمر بن سعد به کربلا. نامه دوم زمانی بود که عمر بن سعد با لشکر عظیمی به کربلا آمد و در برابر لشکر محدود حسین بن علی ایستاد. فرستادهٔ عمر بن سعد نزد حسین بن علی آمد؛ سلام کرد و نامه ابن سعد را به حسین بن علی داد: «مولای من! چرا به دیار ما آمده‌ای؟» حسین بن علی در پاسخ گفت: «اهالی شهر شما به من نامه نوشتند و مرا دعوت کرده‌اند، و اگر از آمدن من ناخشنودند باز خواهم گشت.» [۱۱]. خوارزمی نیز روایت کرده‌است: «حسین بن علی به فرستاده عمرسعد گفت: «از طرف من به امیرت بگو، من خود به این دیار نیامده‌ام، بلکه مردم این دیار مرا دعوت کردند تا به نزدشان بیایم و با من بیعت کنند و مرا از دشمنانم بازدارند و یاریم نمایند، پس اگر ناخشنودند از راهی که آمده‌ام بازمی‌گردم.» [۱۲]. وقتی فرستاده عمرسعد بازگشت و پاسخ حسین را بازگو کرد، ابن سعد گفت: «امیدوارم که خداوند مرا از جنگ با حسین بن علی برهاند» آنگاه این خواسته حسین بن علی را به اطلاع ابن زیاد رساند ولی او در پاسخ نوشت: «از حسین بن علی بخواه، تا او و تمام یارانش با یزید بیعت کنند. اگر چنین کرد، ما نظر خود را خواهیم نوشت…» چون نامه ابن زیاد به دست ابن سعد رسید، گفت: «تصور من این است که عبیدالله بن زیاد، خواهان عافیت و صلح نیست.» عمرسعد، متن نامه عبیدالله بن زیاد را نزد حسین بن علی فرستاد. حسین گفت: «من هرگز به این نامه ابن زیاد پاسخ نخواهم داد. آیا بالاتر از مرگ سرانجامی‌خواهد بود؟! خوشا چنین مرگی».
تاسوعا در آیین‌های سوگواری
تاسوعا نزد شیعیان، از اهمیت زیادی در آیین‌های سوگواری حسینی برخوردار است. هر سه اتفاق تاریخی رخ داده در تاسوعای حسینی، در روضه‌خوانی‌ها روایت می‌شوند و درباره‌شان شعر و نوحه بسیار گفته شده است. ظاهرا به دلیل اتفاق دوم و سوم، روز تاسوعا در فرهنگ شیعیان روز گرامیداشت عباس بن علی محسوب می‌شود و محور اصلی نوحه‌خوانی‌ها و عزاداری‌ها، ذکر فضائل وی و نحوه شهادتش است. عزاداری‌های حسینی که معمولاً از نخستین شب دهه محرم آغاز می‌شوند، در تاسوعا و عاشورا به اوج خود می‌رسند. علاوه بر آیین‌های عمومی عاشورا، برخی آیین‌های عزاداری که به نوعی مربوط به حضرت عباس یا به نام وی هستند، اختصاصاً در تاسوعا برگزار می‌شوند. شمع‌گردانی در اردبیل، چهل منبر در لرستان، توغ گردانی در آذرشهر، جریده گردانی در کاشان و زار خاک در روستای قورتان (از توابع زواره اصفهان) از جمله آیین‌هایی هستند که اختصاصاً در شب و روز تاسوعا اجرا می‌شوند، یا صورت اجرایشان در این زمان، با زمان‌های دیگر متفاوت است [۱۳].
منابع
- • ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر-دار بیروت، ۱۹۶۵م.
- • ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، ۱۹۹۳م، خامسه ۱.
- • ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- • ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، بیروت، جمیعة المتشرقین الامانیه، ۱۹۷۹م.
- • حسنی، ابن عنبه، عمدة الطالب فی انساب آل ابیطالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- • خوارزمی، الموفق بن احمد، مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی‌تا.
- • طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
- • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث.
- • عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- • فربد، محمدصادق، کتاب ایران (سوگواری‌های مذهبی در ایران)، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران، ۱۳۸۵ش.
- • کلینی، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- • کوفی، ابن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱م.
- • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
- • مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- • مظاهری، محسن حسام، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- • مفید، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به مقالهٔ ماه محرم الحرام.
- ↑ رجوع کنید به مقالهٔ ماه قمری.
- ↑ فربد کتاب ایران (سوگواری‌های مذهبی در ایران)، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۵.
- ↑ الکوفی، الفتوح، ۱۹۹۱م، ج۵، ص۹۴؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۹۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۹م، ج۳، ص۱۸۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۹.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج۴، ص۱۱۸.
- ↑ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ۱۳۸۸ش، ص۴۹۶-۴۹۷.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۹.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ص۲۴۹-۲۵۰
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵ق، ص۵۷.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۱.