ابوحنیفه
نُعمان بن ثابت بن زوطا بن مرزبان مُکنّی و مشهور به ابوحَنیفه (۸۰–۱۵۰ ه.ق) فقیه و متکلم نامدار کوفه و پایه‌گذار مذهب حنفی از مذاهب چهارگانهٔ اهل‌سنت است. ابوحنیفه از حماد بن ابی سلیمان و از ابراهیم نخعی و علقمه بن قیس شاگرد عبدالله بن مسعود، علم فقه و حدیث را اخذ و تلقی نمود. شافعی و مالکی به کمالات او معترف بوده‌اند. بیشتر منابع، اصلیت او را از کابل می‌دانند. در برخی منابع هم ترمذ یا نسا به عنوان محل سرزمین اجدادش نام برده شده‌است. جد وی از موالی و ایرانی بود. وی در سال ۸۰ هجری قمری در شهر کوفه متولد شد. ابوحنیفه علاوه بر فقیه بودن در زمان خود بازرگان موفقی نیز بود. وی در نزد اهل سنت یکی از بزرگ‌ترین فقها به‌شمار می‌رود.
| نام | نعمان بن ثابت معروف به ابوحنیفه |
|---|---|
| محل تولد | کوفه |
| اساتید | حماد بن ابی سلیمان |
| شاگردان | ابوالهذیل زفر بن هذیل بن قیس کوفی، حسن بن زیاد، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم کوفی |
| اصول مذهب ابوحنیفه | مراجعه به قرآن، سنت نبوی، اتفاق نظر مجتهدان صحابه و دیگران و قیاس. |
| شیوه مذهب ابوحنیفه | اهل رأی بوده |
| قلمرو مذهب ابوحنیفه | از جهت تعداد جمعیت پیروان، دارای رتبه نخست است و حیطه جغرافیای آن شامل کشورهای: [ترکیه، افغانستان، آسیای میانه]]، عراق، قفقاز، هندوستان، چین، کشورهای حوزه بالکان، برزیل، سوریه، لبنان و فلسطین می‌شود و هچنین به شکل محدود در ایران، حجاز، یمن و مصر نیز حضور دارند. |
مشخصات ابوحنیفه
وی در سال 80 هجری قمری در کوفه و در عصر عبدالملک بن مروان خلیفه اموی به دنیا آمد و در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز توانایی واستعداد خود را نشان داد و مشهور ترین استادش حماد بن ابی سلیمان کوفی متوفای 120 هجری قمری بود. این شخصیت از نظر زمانی جزو تابع تابعین به حساب می‌آید، اما چون از برخی از صحابه از جمله انس بن مالک حدیث نقل کرده است او را از تابعین شمرده‌اند.[۱] ابوحنیفه در کلام بسیاری از فقهای بزرگ اهل سنت به عنوان فقیهی سر‌آمد معرفی شده است. به عنوان مثال پیشوای شافعیه مردم را در فقه وامدار ابوحنیفه خوانده است. [۲]
اساتید ابوحنیفه
شخصی به نام ابومطیع از قول ابوحنیفه نقل می‌کند که نزد ابوجعفر منصور عباسی رفته بود. ابوجعفر از وی پرسید اساتید تو چه کسانی بوده‌اند؟ وی در جواب گفت علوم را از حماد بن ابی سلیمان کوفی آموختم که او شاگرد ابراهیم نخعی و او نیز شاگرد عمر بن خطاب و او نیز از علی بن ابیطالب ع آموخت.[۳] البته شاگردی ابوحنیفه در محضر امام باقر و امام صادق علیهما السلام و نیز زید بن علی ع به هیچ وجهی قابل انکار نیست و وی بهره‌های فراوانی از محضر آنان برده است. [۴]
شاگردان ابوحنیفه
وی شاگردان بسیاری داشت که میان آنها مشهورترین‌شان، ابوالهذیل زفر بن هذیل بن قیس کوفی، حسن بن زیاد، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم کوفی که در زمان هارون الرشید قاضی القضاة بوده و نیز محمد بن حسن شیبانی هستند. [۵]
اصول مذهب ابوحنیفه
ابوحنیفه می‌گوید: برای استنباط احکام نخست به کتاب خدای تعالی مراجعه می‌کنم، اگر نتوانستم از کتاب خدا و سنت پیغمبر (ص) حکمی استنباط کنم از گفته‌های صحابه بهره گرفته و بقیه را رها می‌نمایم و به قول دیگری عمل نمی‌کنم منابع تشریعی‌ای که امام ابوحنیفه در استنباط مسائل به آنها اتکا می‌نمود عبارتند از: قرآن، سنت نبوی، اتفاق نظر مجتهدان صحابه و دیگران و قیاس. البته بعد از این چهار منبع نوبت به استحسان می‌رسد. [۶]
شیوه مذهبی ابوحنیفه
معروف است که ابوحنیفه امام اهل رای بوده است.[۷] وی هر چند تاکید بسیاری بر سنت نبوی و احکام تعبدی داشت با این حال اخبار و روایات غیرقطعی را برای فتوا دادن کافی نمی‌دانست. [۸]
قلمرو مذهب حنفیه
نکته قابل توجه این که تعداد جمعیت پیروان این مذهب نسبت به سایر مذاهب اسلامی دارای رتبه نخست است و حیطه جغرافیای آن شامل کشورهای ترکیه، افغانستان، آسیای میانه عراق، قفقاز، هندوستان، چین، کشورهای حوزه بالکان، برزیل، سوریه، لبنان و فلسطین می‌شود. علاوه حنفی‌ها به شکل محدود در ایران، حجاز، یمن و مصر نیز حضور دارند.[۹] بنا بر این به دلیل پراکندگی گسترده‌این مذهب در سراسر جهان می‌توان گفت حدودا یک سوم مسلمانان جهان پیرو این مذهب باشند.[۱۰]
مصادر فقهی ابوحنیفه
وی در فتوا دادن از کتاب خدا و سنت رسول خدا ـ به شرطی که اولا متواتر یا مورد عمل همه علمای مناطق باشد یا آن سنت را یکی از صحابه در میان خود صحابه نقل کرده و مخالفی هم نداشته باشد بهره می‌برد و اگر به سنتی دست نمی‌یافت تابع اجماع صحابه بود و در صورت نبودن آن، به اجتهاد و قیاس و پس از آن به استحسان تمسّک می‌جست. ابوحنیفه چون در عمل به سنت سخت‌گیر بود، روایات اندکی به عنوان سنت در نزد وی ثابت شده بود، به طور گسترده به قیاس و استحسان روی آورد. [۱۱]ابن خلدون نقل می‌کند که ابوحنیفه فقط هفده حدیث از رسول خدا را صحیح شمرده و به آنها اعتماد می‌کرد.[۱۲]
رفتار‌شناسی ابوحنیفه در عمل به قواعد و نصوص
معروف این است که ابوحنیفه از مدافعان رای و قیاس بود حتی به گونه‌ای که معروف به پیشوای اهل رای بود و البته از رای در جایی استفاده می‌کرد که نصی از قرآن یا روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود نداشته باشد.
پانویس
- ↑ خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۴۵.
- ↑ خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۶۳ـ۴۸۱.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۳، ص ۳۳۴.
- ↑ ادوار علم الفقه، ص ۱۴۲.
- ↑ الفقه الاسلامی و ادلّته، ج ۱، ص ۴۴
- ↑ http://wiki.ahlolbait.com/%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C
- ↑ ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۸۳
- ↑ احمد پاکتچی، اندیشه‌های فقهی در سده‌های ۲و ۳، ص۴۴۴
- ↑ http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/islamic-sects/item/660-1390-12-14-09-24-15
- ↑ محمد وفاریشی، «المذهب الحنفی»، ج۱، ص۳۴۱، در المذاهب الاسلامیة الخمسة: تاریخ و توثیق، بیروت: الغدیر، ۱۴۱۹/۱۹۹۸
- ↑ تاریخ الفقه الاسلامی، ص ۱۲۱-۱۲۰.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۷۹۶ (فصل ششم، علوم حدیث)