نگرش‌های درست و نادرست به تقریب مذاهب (مقاله)

تقریب در گفتمان برگرفته از متون دینی و سیره رسول گرامی اسلام و ائمه معصومین (علیهم السلام)، ضمن حفظ حرمت و حقوق همه مذاهب اسلامی، علی رغم وجود تفاوت‌ها و تنوع‌ها، برای رفع خصومت و ایجاد فضای سالم برای مناسبات و روابط انسانی و اسلامی در قالب همزیستی مسالمت‌آمیز میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی تلاش می‌شود.

برجسته‌ترین ویژگی‌های تقریب در گفتمان با خواستگاه کتاب و سنت

1. تعاون و همکاری

ایجاد روح تعاون و همکاری در همه عرصه‌های اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و معرفتی، مهمترین عامل برای بالا بردن ظرفیت تحمل و مدارای میان مسلمانان است. و فعال شدن تقریب در همه زمینه‌های ارتباطی می‌تواند جامع ترین و مشروع ترین در عین حال دقیق ترین روابط همه جانبه میان مذاهب اسلامی را پدید آورد. قرآن کریم در این جهت تاکید می‌نماید: «وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»؛ و دشمنى با قومى که شما را از مسجد الحرام بازداشتند وادارتان نسازد که از حد خویش تجاوز کنید، و در نیکوکارى و پرهیز همکارى کنید نه در گناه و تجاوز. و از خداى بترسید که او به سختى عقوبت مى کند.

با توجه به فقراتی از این آیه شریفه که در راستای تعامل با غیر مسلمانان وارد شده است، می‌توان برداشتهایی با همان محتوا و مفاهیم، بلکه با تاکید بیشتری را نسبت به مسلمانان به دست آورد؛ زیرا وقتی با غیر مسلمان این‌گونه می‌بایستی رفتار کرد، با مسلمانان به طریق اولی باید همکاری کرد: (الف) نهی اکید قرآن از تجاوز از حدّ هنگام عکس‌العمل با غیر مسلمانان؛ (وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا). (ب) دستور به همکاری مسالمت‌آمیز در امور انسان دوستانه و خدا پسندانه با آنان؛ (وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ). (ج) دستور به رعایت تقوا در هر برخوردی، و اینکه این دستورات احکام استحبابی نیست، بلکه متخلف هر چند یک مسلمان باشد عذاب خواهد شد؛ (وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ).

2. حفظ موجودیت متقابل

گفتمان وحدت بر اساس آموزه‌های دینی، در صدد الغاء و از بین بردن دیگر مذاهب نیست. کما اینکه این نگرش در صدد خلق مذهب جدید و یا اسلام بلا مذهب نیست؛ زیرا برای هر یک جایگاهی ویژه قائل است؛ و مذاهب را در حدّ مناسک و اعمال فردی عبادی نمی‌داند. ولی در عین حال تلاش می‌کند تا با تکیه بر مشترکات بسیار مانع از بزرگنمایی نقاط اندک مورد اختلاف شود. امام صادق (علیه السلام) در این راستا فرمودند:

«رَحِمَ اللَّه عَبْداً اجْتَرَّ مَوَدَّةَ النَّاسِ إِلَى نَفْسِه؛ حَدِّثُوهُمْ بِمَا یَعْرِفُونَ واسْتُرُوا عَنْهُمْ مَا یُنْکِرُونَ. ثُمَّ قَالَ: واللَّه مَا النَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ عَلَیْنَا مَئُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَیْنَا بِمَا نَکْرَه؛ فَإِذَا عَرَفْتُمْ مِنْ عَبْدٍ إِذَاعَةً فَامْشُوا إِلَیْه ورُدُّوه عَنْهَا، فَإِنْ قَبِلَ مِنْکُمْ، وإِلَّا فَتَحَمَّلُوا عَلَیْه بِمَنْ یَثْقُلُ عَلَیْه ویَسْمَعُ مِنْه؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ یَطْلُبُ الْحَاجَةَ فَیَلْطُفُ فِیهَا حَتَّى تُقْضَى لَه فَالْطُفُوا فِی حَاجَتِی کَمَا تَلْطُفُونَ فِی حَوَائِجِکُمْ فَإِنْ هُوَ قَبِلَ مِنْکُمْ وإِلَّا فَادْفِنُوا کَلَامَه تَحْتَ أَقْدَامِکُمْ ولَا تَقُولُوا إِنَّه یَقُولُ ویَقُولُ فَإِنَّ ذَلِکَ یُحْمَلُ عَلَیَّ وعَلَیْکُمْ أَمَا واللَّه لَوْ کُنْتُمْ تَقُولُونَ مَا أَقُولُ لأَقْرَرْتُ أَنَّکُمْ أَصْحَابِی»؛ خدا بیامرزد بنده ای را که دوستی مردم را به سوی خویش جلب می‌کند؛ با آنان به آنچه که دوست می‌دارند سخن بگویید، و از آنچه بدشان می‌آید سخن به میان نیاورید.

سپس فرمود: به خدا قسم دوستان ما وقتی که با دیگران راجع به آنچه دوست نمی‌دارند وارد بحث می‌شوند، گویی به شدت علیه ما وارد جنگ شده‌اند. هرگاه دیدید یکی از دویتان ما دارد از اسرار ما چیزی را فاش می‌کند مانع شوید، و اگر نتوانستید از فردی بالاتر که می‌تواند او را منع کند کمک بگیرید و همانطور که در انجام نیازهای خود با دقت و زیرکی عمل می‌کنید، در انجام نیازهای من هم این‌گونه باشید. اگر آنانی که اسرار ما را فاش می‌کنند و شما منعشان می‌کنید سخن شما را نپذیرفتند، پس کلام او را همانجا در زمین دفن کنید و اشاعه ندهید، نگویید او چنین و چنان می‌گوید؛ زیرا این سخنان به اسم من تمام می‌شود. به خدا قسم اگر به آنچه گفتم عمل کنید شماها از اصحابم شمرده خواهید شد.

3. تاکید بر اصول

این دیدگاه ضمن تأکید بر اصول اساسی اسلام و ارکان سه گانه آن (توحید، نبوت، معاد)، برای ورود در جرگه مسلمانی و خروج از دایره کفر، بر مشترک میان مذاهب پافشاری می‌نماید. با این نگرش تمامی یکتا پرستانی که پیرو پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌باشند را مسلمان شمرده، و آنان را مشمول تمامی احکام اسلام می‌داند. که در میان شهادت به یکتایی خداوند و رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) برای تحقق اسلام کفایت می‌کند. این اصل در حقیقت پاسخ قاطعی است به کسانی که به بهانه‌های واهی حکم به عدم مسلمانی عده‌ای از افراد جامعه بزرگ اسلامی می‌نمایند، در حالیکه به قبله آنان نماز گزارده و بر اساس کتاب آسمانی قرآن زندگی خود را تنظیم نموده‌اند، و با تمام وجود به پیامبر عزیز اسلام عشق می‌ورزند.

4. اصل اجتهاد

این دیدگاه تنها راه پیوند مسلمانان با دستورات دینی و احکام شرعی در عصر حاضر را اجتهاد می‌داند؛ و بر اجتهاد به عنوان اصلی مهم برای فهم دین، پافشاری و تاکید دارد. و از آن بعنوان سرمایه ای بزرگ برای شکوفایی دینی و نشاط اسلامی یاد می‌کند. و نسبت به اجتهاد دیگر مذاهب نگاهی تسامحی دارد چنانکه رشید رضا در یک کلام طلایی می‌گوید: (نَتَعاوَنُ فِیمَا اِتَّفَقنَا فِیهِ وَیَعذِرُ بَعضُنا بَعضاً فِیمَا اِختَلَفنَا فِیهِ)؛ در آنچه که اتفاق داریم با هم همکاری می‌کنیم؛ و در اختلافیات همدیگر را معذور می‌داریم.

تقریب در نگرش غیر دینی

1. نگرش پلورالیستی

مقصود از آن محترم شمردن هر قرائت از اسلام است، در نتیجه تلاش می‌شود تا میان قرائت‌های مختلف وفاق و یا لاأقل تسامح برقرار گردد. در این نگاه تقریب میان مذاهب یعنی هضم و تحمل نمودن یکدیگر. نقد: در این نگرش رسیدن به حق امری نسبی است، یعنی حق بودن هیچکدام معلوم نیست؛ و هر کس هر چه را حق دانست همان درست است؛ تعدد گرایی به این معنی از نگاه اسلام مردود است. پس تقریب با مدل پلورالیستی نیز قابل قبول نیست.

2. نگرش سکولاریستی

سکولاریسم عقیده‌ای است مبنی بر جدا شدن نهادهای حکومتی از نهادهای مذهبی. این تفکر به صورت کلی ریشه در عصر روشنگری در اروپا دارد؛ واژه سکولاریسم برای نخستین ‌بار توسط (جورج‌ هالی اوک) در سال ۱۸۴۶ استفاده شد. هر چند این اصطلاح تازه بود، ولی مفهوم کلی آزادی که سکولاریسم بر پایه آن بنا شده بود، در طول تاریخ وجود داشته‌ است. ایده‌های اولیه‌ی سکولار را می‌توان در آثار ابن رشد (اورئوس) پیدا کرد. وی و پیروان مکتب اوروئسیسم معتقد به جدایی دین از فلسفه بودند. هالی اوک این ایده جدایی اجتماع از دین را بدون تلاش برای انتقاد عقاید دینی مطرح کرد. (ویکی پدیا).</ref>

این نگرش درصدد حذف ابعاد اجتماعی اسلام است. دایره مذاهب را در حدّ انجام وظایف عبادی محدود می‌کند. و دین را امری شخصی و فردی می‌پندارد و رابطه انسانها با یکدیگر را امری خارج از دین به حساب می‌آورد. و آنچه برای تقریب با این نگرش مهم است؛ روابط انسانی است که از گستردگی فراوانی برخوردار است. و امور دینی و مذهبی که عبارتند از وظایف عبادی نیز در بسیاری مواقع مشترکند، و موارد اختلافات اندکی دارند و نمی‌تواند ضرری به تقریب و همکاری میان مذاهب وارد کند. نقد: باید گفت پیروان مذاهب اسلامی با عقیده غیر سکولاری اعتقاد به حضور دین در جامعه درصدد تقریب میان مذاهب اند؛ در حالیکه نگرش سکولاری در حقیقت پاک کردن صورت مسأله است نه ارئه راه حل برای تقریب میان مذاهب اسلامی.

3. همگرایی یک جانبه

این نگاه روابط میان مذاهب را در قالب همگرایی اقتصادی و یا سیاسی پیگیری می‌کند. مانند اتحادیه عرب یا اتحادیه اروپا، که به بازار مشترک و منافع سیاسی یا اقتصادی مشترک میان اعضا فکر می‌کند. نقد: تقریب تلاش همه جانبه در همه عرصه‌های معنوی و مادی است. و هدف آن نزدیک کردن دل‌ها به یکدیگر برای رسیدن به شکوفایی و تعالی استعدادهای نهفته در امور دین و دنیای مسلمانان است.