حکیم ترمذی
حکیم ترمذی (د ۲۹۵ق) از صوفیان نام‌دار خراسانی در این دوره بیش از هر چیز به سبب نظریۀ ولایت خود مشهور است. او ولایت را حقیقت طریقت می‌دانست اما مخالفانش به سبب عدم درک درست آراء او وی را متهم به این کردند که مقام ولایت را برتر از مرتبۀ نبوت دانسته است. ترمذی دربارۀ عشق الاهی نیز سخن گفته است. مهمترین اثر او کتابِ ختم الولایة و علل الشرایع است[۱].
زندگی‌نامه ترمذی
غیر از آنچه وی در شرح حال خود نوشته است، اطلاعات کمی درباره او در کتب صوفیه وجود دارد.
زمان ومکان تولد ترمذی
ترمذی به احتمال بسیار بین سال‌های ۲۰۵و ۲۱۵ در خانواده‌ای اهل علم در ترمذ به دنیا آمد.
پدر ترمذی
پدرش علی بن حسن یا علی بن حسین، محدّث بود. احتمالاً اولین معلمِ ترمذی پدرش بود.
سفره‌ای ترمذی
ترمذی نیز مانند او به سرزمین‌های شرق اسلامی سفر کرد و در شهرهایی چون بغداد حدیث شنید. در بیست وهشت سالگی به حج رفت.
آغاز سلوک عارفانه
در زمان اقامتش در مکه حالی روحانی به او دست داد که خود آن را سرآغاز سلوک عارفانه اش خوانده است. بر اثر این حال، وی میل شدیدی به کناره‌گیری از دنیا یافت و شروع به حفظ قرآن کرد. ترمذی پس از بازگشت به موطنش به ریاضت‌های شدید پرداخت و پس از چندی گروهی گرد او جمع شدند. ظاهراً دیدگاه‌های او سبب بدنامی اش شد و سرانجام نزد مقامات حکومتی متهم به ارتداد گردید. ترمذی برای دفاع از خود به اقامتگاه حاکم در بلخ رفت و گویا توانست این اتهام را رفع کند. بخشی از شرح حالی که ترمذی از خود به جا گذاشته شرح رؤیاهای او و همسرش است که با مضامین رمزی از وصول وی به مقامات عرفانی خبر می‌دهد.
وفات ترمذی
در تاریخ وفات او اختلاف است؛ در بعضی منابع آمده است: وی در سال ۲۸۵ق درگذشت. برخی دیگر، سال فوت او را ۲۹۵ق خوانده است، اما نظر راجح و اقوی این است که او پس از سال ۳۱۸ق درگذشته است؛ زیرا ابن حجر عسقلانی می‌گوید: انباری در سال ۳۱۸ق از او (حدیث) شنیده است. پس حدود سال ۳۲۰ق و در نود سالگی درگذشته است.
مریدان ترمذی
بسیاری از صوفیه را از مریدان و پیروان او دانسته‌اند، از جمله این صوفیان احمدبن محمدبن عیسی از مشایخ عراق، حسن بن علی جوزجانی و ابوبکرِ وراق ترمذی را می‌توان نام برد. علما و عرفایی مانند امام محمد غزالی[۲] [۳].نیز از آثار و افکار او بهره برده‌اند.
منشاء نفوذ ترمذی
نفوذ ترمذی عمدتاً از طریق تألیفاتش پایدار ماند. آثار او را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: آثاری که با عناوین مختلف از آنها یاد شده است، و گزیده‌هایی از آثار پرحجم او.
مهمترین آثار ترمذی
مهمترین آثار ترمذی عبارت‌اند از: ۱) رساله سیرة الاولیاء، که شهرت آن بیش‌تر به سبب موضوع ختم ولایت است که یکی از بخش‌های فرعی کتاب محسوب می‌شود، ولی عنوان ختم الولایة چنان شهرت یافت که کتاب به نام ختم الاولیاء یا ختم الولایه معروف، و دو بار هم به همین نام چاپ شد، یک بار به اهتمام عثمان یحیی در بیروت (۱۹۶۵/ ۱۳۴۴ ش) و بار دیگرهم در ۱۹۹۲/ ۱۳۷۱ ش در در بیروت به چاپ رسید. ترمذی در این رساله برای نخستین بار موضوع سلسله مراتب اولیاءاللّه را مطرح کرد که قرن‌ها بعد بر ابن عربی و از طریق او بر آثار صوفیان دیگر تأثیر گذاشت. ۲) نوادر الاصول، که در آن ضمن شرح و تفسیر ۲۹۱ حدیث نبوی، درباره عبادات و معاملات و سلوک و اخلاق سخن گفته است. این کتاب حجیم‌ترین اثر ترمذی است و در ۱۲۹۳ در استانبول چاپ شده است. ۳) علل الشریعه، که در آن تکالیف شرعی به شیوه‌ای عرفانی تأویل شده است. ظاهراً ترمذی به سبب برخی مطالب این کتاب از زادگاهش بیرون رانده شد. از این اثر دو نسخه خطی، یکی در استانبول و دیگری در قاهره، وجود دارد. ۴) کتاب الصلوة، درباره نماز و آثار آن به شیوة باطنی می‌باشد. این کتاب در ۱۹۶۵ در قاهره چاپ شد. ۵) المَنهیّات، که تأویل باطنی منهیّات شرعی است (بیروت ۱۹۸۶). ۶) کتاب الحقوق، درباره تکالیف متقابل و واجب گروه‌های اجتماعی، که هر کدام منافع خاصی برای جامعه دارند. نسخه خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه موجود است. ۷) کتاب الامثال، مجموعه‌ای نسبتاً بزرگ از مثل‌هایی که در قرآن و سنّت پیامبر و کلام مشایخ آمده است و مقصود از نگارش آن تبیین ماهیت تجربه‌های عرفانی و طریقت صوفیانه است. (قاهره ۱۹۷۵) ۸) کتاب الفُروق، که در آن مؤلف کوشیده است به کمک ۱۶۴جفت کلمه هم معنا، نشان دهد که کلمات مترادف وجود ندارند. این کتاب چاپ نشده است. نسخه‌های خطی متعددی از آن در کتابخانه‌های ترکیه و مصر و فرانسه وجود دارد. ۹) کتاب الاَکیاس و المُغتَرّین، درباره اعمال صحیح و ناصحیح در ادای واجبات و مستحبات دینی، مانند وضو و نماز و طلب علم و نکاح و تلاوت قرآن و بنای مساجد و برخی خطاهایی که زهاد، سالکان مبتدی و جز آنها با عنایت به سیروسلوک عارفانه مرتکب می‌شوند. غزالی در احیاء علوم الدین در رُبع مهلکات از این کتاب استفاده کرده است[۴]. ۱۰) کتاب ریاضة النفس، در مسائل انسان‌شناسی و طریقت عرفانی می‌باشد. این کتاب دو بار و آخرین بار به اهتمام آرتور جان آربری چاپ شده است. ۱۱) کتاب ادب النفس، شامل پرسش‌هایی درباره عرفان و مخصوصاً درباره معنای یقین می‌باشد. ۱۲) منازل القاصدین، اثری کم حجم درباره هفت مقام یا منزل سیروسلوک. این کتاب با عنوان منازلُ العِباد نیز شناخته شده و در ۱۹۸۸ در قاهره به چاپ رسیده است. ۱۳) علم الاولیاء، درباره علم اولیای الاهی و برخی موضوعات عرفانی دیگر است. ۱۴) الفَرقُ بین الایات و الکرامات، که تکمله سیرة الاولیاء به شمار می‌آید و در آن موضوع امکان کرامات اولیا بررسی شده است. نسخه‌های خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه و در گوتینگن وجود دارد. این کتاب‌ها به اشتباه به ترمذی نسبت داده شده است: کتاب الحج و اسراره، غور الامور، الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللُّب، و معرفة الاسرار.
شخصیت علمی ترمذی
ترمذی تا حد متکلمان و فقیهان تحصیل کرد و بر کل معارف اسلامی زمان خود احاطه داشت. و از تصوف زمان خود، بویژه مکتب بغداد، فاصله گرفت و در آثارش کلمه صوفی را به کار نبرد. وی را به جهت طلب حکمت و معرفت عرفانی درباره آدم و عالم، باید حکیم دانست. ترمذی برای نگارش آثارش از منابع مختلفی بهره برده است.
تأثیر پذیری ترمذی از جریان‌های افراطی
وی بی این‌که شیعه باشد از شیعه و حتی از جریان‌های افراطی آن (غالیان) مطالبی اخذ کرد، از افکار و آرای گنوسی و نوافلاطونی استفاده کرد و مدتی نیز به خواندن علوم طبیعی پرداخت. او همه این عناصر فکری را با تجربه‌های عرفانی خود درآمیخت.
ویژگی تألیفات ترمذی
وی نخستین مؤلفی است که نوشته‌هایش ترکیبی از تجارب عرفانی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی و الاهیات اسلامی است.
شناخت نظام فکری ترمذی
به طور کلی نظام فکری ترمذی نماینده حکمت قدیم اسلامی است که هنوز عناصر سنّت فلسفی ارسطویی و نوافلاطونی را نپذیرفته است. انسان‌شناسی و جهان‌شناسی در آثار او جایگاهی خاص دارد.
ترمذی و انسان‌شناسی
ترمذی در انسان‌شناسی خود سه مرکز عمل را مشخص کرده است:سَر و قلب و شکم. جایگاه عقل سر و جایگاه نفس (شهوت و هوای نفس) شکم است. نفس (امّاره) و عقل با صدر که واجد نور الاهی یا معرفت است، در نزاع اند. جایگاه معرفت، قلب است و معرفت از قلب به صدر می‌تابد. معرفت عرفانی زمانی حاصل می‌شود که عارف با مجاهدت و ریاضت، تأثیر نفس را بر نور الاهی معرفت متوقف کند.
موضوع مهم و محوری آثار ترمذی
موضوع مهم و محوری آثار ترمذی، موضوع ولایت است که بعدها در مکتب ابن عربی بسط یافت. وی ولایت را برتر از نبوت و ولایت پیامبر اکرم را بالاتر از مقام نبوت او می‌دانست، زیرا به نظر وی نبوت صفت خلق در برابر خلق و ولایت صفت حق است.