جریانات و نهادهای مذهبی جمهوری آذربایجان

بعد از فروپاشي شوروي و پيدايش خلأ ايدئولوژيكي، جمهوري آذربايجان مذهب را به آغوش خود كشيد و سنت هاي اسلامي را كه به مدت طولاني فراموش شده بود، در خود مشاهده كرد؛ اما با روي كار آمدن حيدر علي اوف و محدوديت و ممنوعيت فعاليت مبلغان مذهبي، پرسش هايي ايجاد شد كه تحت مبارزه با مبلغان مذهبي ، نقش اسلام و به ويژه شيعه در آينده اين جمهوري چيست ؟ آيا اسلام همچون دوره شوروي در حاشيه قرار خواهد گرفت يا خير؟ هزاران مبلغ از كشورهاي عربي و اسلامي به اين جمهوري استقلال يافته آمدند تا به اين مسلمانان كه از مذهب و آموزه هاي ديني شان به مدت طولاني فاصله داشتند، كمک نمايند تا با تعاليم اسلامي آشنا شوند و عامل به آنها باشند.

در برآورد کارشناسانه از فضای عمومی جریان‌های اسلام گرا در جامعه آذربایجان سه طیف بین مسلمانان این جمهوری دیده می‌شود. طیفی از آن‌ها نتیجۀ سیاست یکسان سازی دوران حاکمیت روس‌ها، به دین بی اعتنا هستند.(حدود ۲۰ درصد) طیف بزرگی از آن‌ها دین اسلام را به عنوان مهم‌ترین عنصر هویتی خود پذیرفته‌اند و سعی دارند جلوه‌هایی از آیین‌های اسلامی را در مناسبات اجتماعی و فرهنگی خود به نمایش بگذارند. این طیف، اسلام را در چارچوب مسائل اجتماعی ـ فرهنگی می‌پذیرند و علاقه ای به سیاسی شدن نشان نمی‌دهند.(حدود ۶۵ درصد).

طیف سوم از مسلمانان مایل به سیاسی کردن هویت اسلامی خویش اند و از اوایل استقلال، بخشی از آن‌ها کنش سیاسی خود را به سیاسی کردن اعتقادات اسلامی معطوف کرده‌اند.(حدود ۱۵ ـ ۱۰ درصد پتانسیل گرایش سوم است).

جریانات مذهبی جمهوری آذربایجان

جریانهای اسلام گرای شیعی

حزب اسلام

این حزب در سال ۱۹۹۲ مجوز فعالیت گرفت،اما دولت در سال ۱۹۹۶ مجوز آن را لغو کرد. با اینکه حزب اسلام اجازه قانونی برای فعالیت‌های انتخاباتی ندارد، همواره در عرصه عمومی جامعه فعال بوده است.

حزب اسلام به عنوان کانون اسلام گرایی سیاسی در آذربایجان، فعال است. منابع غربی اعضای آن را در سال ۲۰۰۵ بیش از هفتاد هزار نفر برآورد کردند. آن‌ها بستر اجتماعی این حزب را توده عام مردم می‌دانند و نخبگان جامعه بین آن‌ها جای چندانی ندارند.

از طرفی، ده‌ها نهاد مدنی اسلام گرا به صورت شبکه ای، بخشی از اهداف آن حزب را دنبال می‌کنند. اولین رهبر حزب اسلام دکتر محسن صمداف (دانش آموختۀ ایران) بود. جغرافیای فعالیت حزب بیشتر در شهرستان نارداران ( ۲۵ کیلومتری شهر باکو) و بخش‌هایی از مناطق جنوب جمهوری آذربایجان است.

از شخصیت‌های مؤثر و نسل جدید نخبگان اسلام گرا، حاج ایلقار ابراهیم اوغلو (تحصیل کرده فلسفه اسلامی در حوزه علمیه قم) است که رئیس نهاد مدنی با عنوان «آزادی وجدان و ارزش‌های دینی» است. وی به علت فعالیت و مطالعه درباره حقوق بشر و عضویت در نهادهای حقوق بشر غرب شخصیتی شناخته شده برای نهادهای بین‌المللی و غربی است.

کار ویژه حزب اسلام و سایر جریان‌های اسلام گرای شیعی در سال‌های اخیر، تبلیغ اندیشه های اسلامی، توسعه مساجد، سازماندهی هیأت های مذهبی در کشور، برگزاری راهپیمایی روز قدس، برگزاری عزاداری‌های مربوط به محرم و صفر، برگزاری کنفرانس در مورد مسائل جهان اسلام به خصوص در مورد فلسطین، مخالفت با توسعه روابط رژیم صهیونیستی با جمهوری آذربایجان، مقابله با جریان‌های ضد شیعی، حمایت از مواضع منطقه ای و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مخالفت با حضور ناتو و کشورهای بیگانه در آذربایجان، انتقاد از سیاست‌ها و برنامه های ضد دینی حاکمیت و … بوده است.

اتحادیه اجتماعی «بیرلیک» به رهبری نامیک بابا خانان

بین احزاب و نهادهای یاد شده، مرکز دفاع از آزادی اعتقادات، جایگاهی ویژه دارد. به علت اندیشه های حاجی ایلقار ابراهیم اوغلو، این نهاد به جریان مهم اسلام گرایی شیعه در آذربایجان تبدیل شده است.

ابراهیم اوغلو پس از هشت سال طلبگی و تحصیل در ایران، به جمهوری آذربایجان بازگشت و امام جماعت مسجد جمعه در بخش قدیمی باکو شد. طولی نکشید که نطق‌های مهیج و شعارهای ضد دولتی ابراهیم اوغلو هواداران چشمگیری یافت. جالب اینجاست که ابراهیم اوغلو مدتی در لهستان اقامت داشته و در آنجا «حقوق بشر و دموکراسی» خوانده است. تفاوت ابراهیم اوغلو با سایر روحانیون این است که وی تعالیم اسلام را با شعارهای دموکراتیک نوین ترکیب کرده است. این خصیصه به او اجازه می‌دهد جوانان سکولار آذربایجان را جذب کند.

ابراهیم اوغلو در زمان تحصیل در رشته علوم دینی و فلسفه اسلامی در ایران، از اندیشه های معتدل آیت الله مرتضی مطهری تأثیر پذیرفته است. دوستان ابراهیم اوغلو در پی سازگاری سنت‌های مذهب شیعه با شرایط روز و پیوند فعال با نهادهای حقوق بشر در سطح بین‌المللی هستند.

در شرایط حاضر ابراهیم اوغلو و جریان اسلامی منتسب به او در حوزه فکری و اندیشه ای جامعه آذربایجان، در مقایسه با سایر جریان‌های اسلام گرا، بیشترین نفوذ را دارند. حتی برخی محققان غربی وی را مقتدی صدر آذربایجان می‌دانند. برخی هم وی را «امام خمینی» (ره) آینده آذربایجان می‌خوانند.

علاوه بر جریان یاد شده، مراکز و مؤسساتی مانند مرکز پژوهش‌های دینی که در سال ۱۹۹۹ تأسیس شد، در پی احیای معارف اسلامی و ارزش‌های شیعی در آذربایجان هستند.

جریان‌های سنی (وهابی ـ سلفی)

رادیکالیسم اسلامی در قالب سلفی ـ وهابی اندیشه ای بومی در جمهوری آذربایجان نیست، بلکه این تفکر از خارج مرزهای این کشور وارد شده است. امروزه حدود ۱۵۰۰۰ ـ ۷۰۰۰ سلفی در باکو و شهرهای شمالی (سنی نشین) آذربایجان، به خصوص در نواحی مرزی داغستان و چچن زندگی می‌کنند.

در شهرهای باکو، خاچمار و سایر شهرک‌های شمال آذربایجان تعداد کسانی که به سلفی گری ایمان آورده‌اند، قابل توجه است و به راحتی می‌توان سلفی‌های این منطقه را از تنبان کوتاه (شلوار کوتاه) و ریش‌های بلندشان تشخیص داد.

سلفی‌ها علاوه بر اینکه با شیعیان مشکل عقیدتی جدی دارند، با پیوند دادن ایدئولوژی خود به جهاد جهانی اسلام، در جمهوری آذربایجان هم مرتکب عملیات تروریستی شدند و هم در جذب جوانان آذری برای اعزام به افغانستان، عراق و چچن نقش جدی داشتند.

از اوايل دوره استقلال جمهوري آذربايجان جريان وهابي که خود را سلفي مي خواند، بطور مصنوعي و با هزينه هايي که از طرف عربستان سعودي، کويت، امارات متحده عربي و نيز مصر و احيانا برخي ديگر از کشورهاي عربي انجام مي شود، در اين کشور شکل گرفته است. مشخصا عربستان سعودي در پوشش امضاي توافق نامه همکاري در زمينه ديني با دولت جمهوري آذربايجان و نيز جلب همکاري اداره مسلمانان قفقاز توانسته است به حمايت از وهابي ها در جمهوري آذربايجان پوشش قانوني بدهد.

اما، حتي قبل از ايجاد اين پوشش ظاهرا قانوني، شمار زيادي از فرزندان خانواده هايي (که در خلأ ناشي از فروپاشي شوروي براي احياي ريشه هاي ديني خود تلاش مي کردند) در اوايل استقلال جمهوري آذربايجان توسط دانشگاه بين المللي اسلامي مدينه، يعني مرکز اصلي تربيت طلاب و مبلغان وهابي جذب و تربيت شدند که اکنون در عرصه تبليغات مذهبي در جمهوري آذربايجان فعالند و از چهره هاي شاخص آن ها، قامت سليمانوف، عليخان موسي اف، ويسل عروج اف، سهراب شيخعلي اف، ثامن محمدوف و سايرين مي باشند که در عرصه اينترنت و فضاي مجازي و شبکه هاي اجتماعي در تبليغ آموزه هاي وهابي تحت نام سلفيت مشغول مي باشند.

در مورد تعداد جمعيت وهابي ها يا سلفي هاي شکل گرفته در جمهوري آذربايجان آمار دقيقي در دست نيست. اما، رسانه هاي جمهوري آذربايجان از وجود 15 هزار نفر تا 65 هزار نفر در اين کشور مطالبي را طي سال هاي گذشته منتشر کرده اند. مشاهدات ميداني تجمعات وهابي ها يا سلفي در مسجد ابوبکر باکو و نيز تجمعاتي که وهابي ها در سال هاي اخير در روزهاي جمعه در روستاي قاراچوخور در حومه باکو دارند، و نيز با لحاظ کردن جمعيت هاي وهابي در مناطق سني نشين جمهوري آذربايجان ( که جذب اين جريان و تشکيلات شده است) مي توان گفت که متاسفانه جمعيت چندده هزار نفري از وهابي ها در جمهوري آذربايجان شکل گرفته و به وضعيت خطرناکي رسيده است.

آگاهان مطبوعاتي و فعالان رسانه اي و سياسي در باکو معتقدند،وهابي ها در جمهوري آذربايجان به خاطر حمايتهايي که از طرف عربستان سعودي از اين جريان صورت مي گيرد و همکاري و همراهي که دولت جمهوري آذربايجان در صدور مجوزهاي فعاليت هاي اقتصادي و تجاري در اين کشور دارد، از امکانات مالي موثري برخوردار شده اند. در واقع به علت زير زميني عمل کردن وهابي ها، کسب اطلاع دقيق و آماري از وضعيت مالي وهابي ها در جمهوري آذربايجان تقريبا غيرممکن است و حاکميت اين کشور نيز به خاطر روابط بسيار نزديک و صميمانه اي که با عربستان سعودي برقرار کرده است، تمايلي به افشا و اعلام شرايط و امکانات فراهم شده براي وهابي ها در جمهوري آذربايجان ندارد.

اما، مشاهدات ميداني در بازارهاي جمهوري آذربايجان و مشاهده مغازه داراني که با ريش هاي انبوه و شلوارهاي کوتاه در غرفه هاي بازارهاي مهم جمهوري آذربايجان مشغول فعاليت هستند، مي توان دريافت که طبقه وهابي شکل داده شده توسط عربستان سعودي در جمهوري آذربايجان از توان مالي قابل ملاحظه اي برخوردار شده است. وهابي ها در زمينه فعاليت اقتصادي در جمهوري آذربايجان بطور شبکه اي عمل مي کنند و هر وهابي با کالاها و پولهايي که از شيوخ عربي دريافت مي کند، موظف است که براي بستگان و آشنايان خود شغل ايجاد کند و تنها طبقه اي که در جمهوري آذربايجان که از اکثريت مردمش از معضل بيکاري رنج مي برد، با مشکل بيکاري مواجه نيست، وهابي ها مي باشند!

با توجه به تمکن مالي وهابي ها، نفوذ اين جريان در ارکان اجتماع در حال افزايش مي باشد و توانسته است در ميان مقامات عالي رتبه دولتي، نمايندگان مجلس و به خصوص فعالان رسانه اي در جمهوري آذربايجان عضوگيري کند و با آن که اين اعضا داراي ظاهر وهابي نيستند، اما از منافع و خواسته هاي مراکز وهابي بخصوص عربستان سعودي در جمهوري آذربايجان حمايت و حراست مي کنند. در ميان مقامات دولتي، کمال الدين حيدروف، وزير حالت هاي فوق العاده جمهوري آذربايجان، روابط کاملا ويژه و آشکاري با شيوخ اماراتي دارد که گرچه شايد نتوان آنها را به لحاظ مذهبي وهابي تلقي کرد، اما به لحاظ سياسي کاملا در چارچوب رژيم وهابي عربستان سعودي جاي دارند و نفوذ و تاثيري که بر جمهوري آذربايجان نيز مي گذارند در همين راستا قابل تامل است.

در جمهوري آذربايجان و در شمال اين کشور به خاطر اينکه جمعيت اهل تسنن در برخي از مناطق اين منطقه بيش از شيعيان است، به طور ويژه مورد طمع جريان وهابي مي باشد. طي سال هاي گذشته، بارها وزارت کشور و وزارت امنيت ملي جمهوري آذربايجان از حملات گروه وهابي «برادران جنگل» به اماکن عمومي و سرقت از فروشگاه ها و مراکز تبديل ارز که ظاهرا وهابي ها سرقت از آن ها را حلال مي شمرند در اين منطقه خبر داده و دستگيري برخي از اعضاي سازمان «برادران جنگل» در شمال جمهوري آذربايجان را اعلام کرده اند.

علاوه بر شمال جمهوري آذربايجان که به لحاظ همجواري با داغستان روسيه نيز منطقه جالبي براي فعاليت جريان هاي خطرناک وهابي مي باشد، منطقه سومقائييت و نيز باکو، پايتخت جمهوري آذربايجان از مناطق اصلي فعاليت جريانهاي وهابي در اين کشور مي باشد. با آن که جريان وهابي در جمهوري آذربايجان به ميزان زيادي زيرزميني عمل کرده است و از شيوه هاي منافقانه اي براي پنهان کردن مخاطرات خود براي جمهوري آذربايجان استفاده مي کنند، اما شروع جنگ وهابي ها عليه سوريه و عراق، عامل مهمي براي آشکار شدن چهره اين جريان در جمهوري آذربايجان بوده است. گفته مي شود حدود چهارصد الي هزار نفر از وهابي هاي جمهوري آذربايجان به سوريه اعزام شده اند که به علت پرتعداد بودن وهابي هاي اعزامي از جمهوري آذربايجان به سوريه، «جمعيت آذري» وهابي ها در سوريه تشکيل شده است.

مردم منطقه شمال آذربايجان، سني مذهب هستند كه در واقع دروازه ورود سلفي ها به اين كشور محسوب مي شود.سلفي ها گروهي هستند كه با يک طرح و برنامه در داخل اين كشور حضور و فعاليت مي نمايند. انديشه هاي سلفي به طور چشمگير در ميان نسل جوان آذربايجان گسترش مي يابد. در باكو، پايتخت سكولار آذربايجان، تعداد سلفي ها پانزده هزار نفر برآورد شده است.

روزنامه نگاران، حكومت و روحانيت شيعي سعي كرده اند تا ذهن مردم را در خصوص افكار سلفي ها روشن نمايند و آنها را به عنوان افرادي منحرف از اسلام معرفي نمايند. بسياري از آذري ها به سلفي ها نگاهي موهن دارند و آنها را به عنوان وهابي يا افراد ريشدار سياه (Garasakkalilar) معرفي مي كنند.

سلفي ها در تبليغات شان حكومت را در اكثر ناكامي ها، از جمله انحطاط اخلاقي جامعه، مقصر مي دانند. حكومت آذربايجان فعاليت آنها را محدود و يا در صورت لزوم منع مي كند.

مخالفت با تبليغ سلفي ها، هم از جانب رهبران مذهبي شيعي و سني و هم از جانب حكومت است؛ و با توجه به سابقه و قدمت مذاهب شيعي و سني، سلفي ها نتوانستند جايگاه مردمي به دست بياورند. سلفي ها با تخريب مكان هاي مذهبي شيعي، احساس ناخوشايندي در مورد خود ايجاد كردند و اين مي تواند به درگيري ميان شيعيان و سنيان بومي آذربايجان منجر شود.

مهم‌ترین عامل در تسریع و قدرتمند شدن گروه های سلفی در آذربایجان، نفوذ کشورهای عربی به حوزه دینی آذربایجان و حمایت از سلفی گری است. آن‌ها علاوه بر کادرسازی بین سنی مذهب‌ها، از نظر مالی هم سلفی‌ها را تقویت کردند؛ به گونه ای که در سال ۲۰۰۳، سلفی‌های آذربایجان ۶۵ مسجد در اختیار داشتند که مسلماً در سال ۲۰۱۱ بر این تعداد افزوده شده است.

مسجد ابوبکر

يكي از بزرگ ترين مسجدهاي سلفي در اين كشور، مسجد ابوبكر است. اين مسجد در سال 1997 توسط شاخه آذري «احياي اجتماع كويتي ميراث اسلامي»ساخته شد. اين مسجد يكي از موفق ترين مساجد در آذربايجان است. مساجد در جامعه آذربايجان نقش مهمي در جذب مسلمانان دارند؛ از اين رو دو مذهب شيعي و سني در رقابت با يكديگر سعي مي كنند اداره ي مساجد را به كنترل خود درآورده ، مردم را براي آمدن به مسجد تشويق نمايند.

بر اساس آمار در حالي كه مساجد سني و شيعي در روزهاي جمعه قادرند سيصد نفر را تقريباً جذب كنند، مسجد ابوبكر پنج تا هفت هزار نفر را جذب مي كند. امام جماعت مسجد ابوبكر، قامت سليمانف (Gammaet Suleymanov) است كه تحصيل كرده ي دانشگاه اسلامي مدينه، يكي از مراكز مهم آموزشي سلفي گري است. مسجد ابوبکر و شخص قامت سلیمان اف که از طرف عربستان و سایر کشورهای عربی حمایت می‌شوند، در رقابت جدی با جریان‌های اسلامی شیعه، به خصوص مسجد جمعه و شخص ایلقار ابراهیم هستند.

نورچی ها

نورچی‌هایکی از بانفوذ‌ترین گروه‌های اجتماعی ـ سیاسی آذربایجان تبدیل هستند. نورچی‌ها با سوء‌استفاده از نام اسلام و قوم‌گرایی ترک، نفوذ زیادی در آذربایجان یافته و اکنون به عنوان شعبه‌ای از اداره دیانت ترکیه به طور رسمی در باکو فعالیت دارند. تعدادی از رسانه‌ها از جمله کانال تلویزیونی و خبرگزار سایبری خزر و روزنامه زمان در اختیار این فرقه است که رسانه‌های یادشده، مبلغ آیین‌های خرافه‌محوری این گروه هستند.

دانشگاه خزر به عنوان یکی از مراکز عمده آموزش عالی آذربایجان، از آموزشگاه‌های اقماری این فرقه است. برخی می‌گویند حتی عنوان اختصاری این دانشگاه که با حروف لاتینی f-g مشخص شده، برگرفته از حروف اول نام و نام خانوادگی فتح‌ا... گولن رهبر فرقه نورچی‌ها در ترکیه است. این گروه به‌ ترکیه وابسته است، اما در لباس روشن‌فکران ملی ظاهر می‌شوند و بیش‌تر فعالیت‌شان در مراکز دولتی و آموزشی است.

نورچی ها که پیروان فتح الله گولن هستند، در جمهوری آذربایجان توانسته است با جمعیت بسیار وسیعی به ویژه نخبگان شهری ارتباط برقرار کند.تفاوت این جنبش با سایر جنبشهای اسلامی در این است که آموزه های دینی خود را نه از طریق تبلیغات آشکار، بلکه در قالب شبکه نهادهای آموزشی سکولار، رسانه های اجتماعی و ارتباطات حرفه ای ارائه می کند.

از زمان ورود این جنبش به جمهوری آذربایجان، تلاش شده است که فرزندان نخبگان این کشور را جذب مراکز آموزشی این جنبش نمایند و نیز جوانانی که در آینده احتمال دارد تبدیل به تکنو کرات ها، تاجران و نخبگان سیاسی گردند، به خود جلب کنند و و در این کار موفق هم بوده اند. پیام جنبش گولن که ترکیبی از اسلام متعادل و ایده برادری ترک هاست برای بسیاری از آذری ها جذابیت دارد و محبوبیت این گروه مخصوصاً در بین جوانان که آن را به عنوان بدیلی برای رژیم سکولار باکو، اسلام سلفی وهابی و اسلام شیعه ایرانی درنظر می گیرند بیشتر است.

در حال حاضر چهارده مؤسسه آموزشی تأسیس شده توسط شبکه گولن که شامل دانشگاه قفقاز،دبیرستن ویژه ترکی در باکو و دوازده دبیرستان در بادکوبه ف مدیریت دبیرستان دده قورقود، شیروان وشکی، سومگائییت، آقداش، مینگچویر،گوبا، لنکران،نخجوان،اوردوباد، شرور وگنجه می شود و رئیس جنبش در هر کشور ریاست نهادهای آموزشی را بر عهده دارد.

نهادهای مذهبی دولتی

اداره روحانیت مسلمان قفقاز

این نهاداز سال ۱۹۸۰ در باکو به رهبری شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده اداره می‌شود، قدیمی‌ترین نهاد دینی آذربایجان و منطقه محسوب می‌شود. فلسفه وجودی این اداره که در دوره تزارهای روس بنای اصلی آن نهاده شد، کنترل گرایش‌های دینی مسلمانان و دولتی کردن دین اسلام توسط روس‌ها بود و در دوره اتحاد جماهیر شوروی نیز به رغم ماهیت الحادی و اته ئیستی نظام کمونیستی، این اداره پابرجا بود.

مقامات دینی و مسئولان اداره روحانیت با وجود همکاری و هماهنگی مداوم با حکومت در مواقعی که کنترل‌های دولتی کم شده است، رفتارهایی مستقل و مبتنی بر احیا گری دینی از خود بروز داده‌اند. این رویکرد چه در دوران قبل از استقلال آذربایجان چه بعد از آن به چشم می‌خورد. البته روی هم رفته اداره روحانیت بیشتر در راستای منافع دولت حرکت می‌کند و با جریان‌های سیاسی شیعه، چندان رابطه خوبی ندارد و آن‌ها را به سوء استفاده از اعتقادات دینی مردم متهم می‌کند. به همین علت، مشروعیت و مقبولیت این نهاد دینی دولتی به مراتب پایین آمده است.

کمیته دولتی امور تشکل‌های دینی

دولت آذربایجان در سال ۲۰۰۱ مؤسسه ای سکولار به نام «کمیته دولتی رسیدگی به سازمان‌های دینی» را با هدف تعقیب و تنظیم مؤثر تر فعالیت‌های دینی در آذربایجان تأسیس کرد. وظیفه سازمان، ثبت رسمی و نظارت بر تشکیلات دینی (مانند مساجد و کلیساها)، گروه های دینی و سازمان‌های دینی غیر دولتی فعالیت‌های آن‌ها در آذربایجان است.

این کمیته در ابتدای کار به فاصله اندکی، حدود ۲۰۰۰ مسجد، کلیسا و مؤسسه سازمان دینی را ثبت کرد. هم چنین ابتدای سال ۲۰۰۶ نزدیک به ۳۴۱ سازمان دینی به وسیله کمیته مذکور ثبت شد که ۲۹ گروه از آن‌ها گرایش غیر اسلامی داشتند. کمیته دولتی رسیدگی به امور مؤسسات و سازمان‌های دینی در زمینه کنترل چاپ و نشر متون دینی و تعقیب ورود و توزیع متون دینی اختیاراتی گسترده دارد

وزارت امنیت ملی

این وزارتخانه نظارت مساجد، سازمان‌های دینی و خانه های تیمی گروه های اسلامی زیر زمینی را بر عهده دارد.