عثمان بن عیسی
| عثمان بن عيسى | |
|---|---|
 | |
| نام | عثمان بن عيسى |
| نام کامل | ابوعلى عثمان بن عيسى |
| محل تولد | کوفه |
| هم عصر امام | امام صادق (علیه‌السلام) |
| اساتید |
|
| شاگردان |
|
عثمان بن عيسى رواسی از بزرگان محدّثان نامى و فقهاى شیعه است که معاصر امام صادق (علیه‌السلام)|امام کاظم (علیه‌السلام)|امام رضا(علیه‌السلام)| امام جواد(علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.
زندگی‌نامه
کنیه عثمان بن عيسى ابو عمرو و از موالی بني رؤاس بوده و لقب العامري، الرؤاسي و الكلابي هم داشته است. رجال النجاشي؛ ص 300 رُؤاسی و رَوّاسی گفته شده است؛ چون منسوب رؤاس بن كلاب بن ربيعة بن عامر بن صعصعة بن معاوية بن بكر بن هوازن است رجال ابن داود: 258تا 317. یا اینکه که از موالی بني رؤاس بوده است[۱]. وی از راویان طبقه ششم محسوب می‌شود. كشّى در رجالش[۲] پس از نام‌بردن شش نفر آخر از اصحاب اجماع، از بعضى نقل می‌کند كه به‌جای «ابن فضّال» از «عثمان بن عيسى» ياد کرده‌اند.
از سران واقفیه
وى از ناحيه امام كاظم (علیه‌السلام) در مصر، وكالت داشت و وجوه مختلف مالى را از شيعيان اخذ نموده، به حضرت تحويل می‌داد و چون نهاد وكالت گسترش چشمگيرى يافته بود و از طرفى حضرت (علیه‌السلام) در زندان به سر می‌برد، امكان ارسال وجوه به خدمت حضرت وجود نداشت. به همين دليل، اموال زيادى از حضرت، پس از شهادت، در نزد وى بود. امام رضا (علیه‌السلام) براى او نوشت تا اموال و کنیزکان را نزد ايشان بفرستد، وى ابتدا خوددارى كرد. حضرت خشمگين شد. وى پشيمان شد و توبه كرد و اموال را براى حضرت فرستاد[۳].
در نگاه رجالیون و علمای معاصر
شکی نیست که عثمان بن عیسی واقفی شده است و با امام رضا مخالفت کرده و اموال و کنیزان را به وی نداده است و ولایت خود بر آنها را ثابت دانسته است؛ لذا علامه حلی وی را از قسم دوم راویان ضعیف شمرده است[۴] و ابن داوود حلی وی را از دسته اول رجال مجروح و مجهول قار داده است[۵] و جزائری در قسم چهارم از روات ضعیف از وی نام برده است[۶] و محمّد طه نجف در قسم سوم رجال خویش که مختص به ضعفای از راویان است از وی بحث کرده است[۷] . شيخ طوسي او را واقفی دانسته لذا گفته که در روایاتی که سند فقط به آنها می‌رسد باید توقف کرد. حاجى نورى در «مستدرک‌الوسائل» می‌نویسد: وى ثقه است و اخبار او مورداعتماد، و نسبت وقف و خيانت، به دليل استبصار و بازگشت ضررى به وثاقت او نمی‌زند وى سپس استدلال كرده كه او يكى از اصحاب اجماع است. [۸] طبق نقل مؤلف «أحسن التراجم»، نام او در 743 مورد در اسناد روايات واقع شده است[۹]. مرحوم تبریزی در ارشاد الطالب در توضیح روایتی می‌فرمایند: همه روات در سلسله سند این روایت، امامی عادل هستند و تنها نقصی که در روایت وجود دارد، به لحاظ حضور جناب «عثمان بن عیسی است که از واقفیّه است و اگرچه وثاقت او ثابت است، ولی عدالت نداشته و لذا روایت به سبب حضور ایشان در سند، از صحیحه تبدیل به موثّقه می‌شود، زیرا اعتبار سند یک روایت، تابع اخسّ روات است[۱۰] مرحوم کشّی در ترجمه جناب عثمان بن عیسی می‌فرمایند: «جناب عثمان بن عیسی که از وکلای امام کاظم (علیه‌السلام) بود، برای خودداری از پرداخت وجوهات شرعیّه و کنیز هایی که از ایشان در دست داشت، از واقفیّه شده و امامت امام رضا (علیه‌السلام) را نپذیرفت، ولی در پایان عمر، توبه نموده و تمامی اموالی را که از امام کاظم (علیه‌السلام) در دست داشت، به امام رضا (علیه‌السلام) تسلیم نمود».[۱۱] باید توجّه داشت که صرف واقفی بودن این افراد اگرچه دلیل بر عدم عدالت آنهاست، ولی دلیل بر عدم وثاقت آنها نخواهد بود، زیرا اصحاب امامیّه روایاتی که این‌گونه روات در زمان صحّت مذهب و عقیده‌شان نقل نموده‌اند را معتبر می‌دانند؛ به عنوان مثال: مرحوم کشّی راجع به ایشان می‌فرمایند: «و لا يتهمون عثمان بن عيسى» یعنی اصحاب امامیّه، ایشان را متّهم به کذب نمی‌کرده‌اند[۱۲]، و در جای دیگر بالاتر رفته و می‌فرمایند: «برخی به جای «حسن بن علی بن فضّال»، جناب «عثمان بن عیسی» را به عنوان اصحاب اجماع ذکر نموده‌اند»[۱۳]، یعنی کسانی که امامیّه اجماع دارند از غیر ثقه روایت نقل نمی‌کنند.
استاد خوئی اگرچه در مصباح الفقاهة، عثمان بن عیسی را تضعیف می‌کنند، ولی در معجم رجال الحدیث با تکیه به توثیق شیخ و ابن شهرآشوب و وقوع در تفسیر قمی حکم به توثیق ایشان کرده‌اند، هرچند که ممکن است وی واقفی باشد.[۱۴]
عثمان بن عیسی توثیق شده است، شیخ طوسی در کتاب عدۀ می‌فرمایند علمای ما به روایات عثمان بن عیسی عمل کرده‌اند؛ چرا که دیدند اینها احتراز از کذب دارند و فساد مذهب آنها مانع از اخذ به حدیث در مواردی که معارض ندارد، نیست[۱۵] «. لکن جای این بحث وجود دارد که نقل‌هایی که راجع به عثمان بن عیسی در کتاب الغیبۀ شیخ طوسی وارد شده است که اینها به‌خاطر طمع در مال دنیا اموالی که امام کاظم علیه‌السلام نزد اینها داشت، در دوره امامت امام رضا علیه‌السلام را انکار کردند[۱۶] وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّه الْأَشْعَرِيِّ جَمِيعاً عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ الْأَنْبَارِيِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ مَضَى أَبُو إِبْرَاهِيمَ ع وَ عِنْدَ زِيَادٍ الْقَنْدِيِّ سَبْعُونَ أَلْفَ دِينَارٍ وَ عِنْدَ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى الرَّوَّاسِيِّ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِينَارٍ وَ خَمْسُ جَوَارٍ وَ مَسْكَنُهُ بِمِصْرَ فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَنِ احْمِلُوا مَا قِبَلَكُمْ مِنَ الْمَالِ وَ مَا كَانَ اجْتَمَعَ لِأَبِي عِنْدَكُمْ مِنْ أَثَاثٍ وَ جَوَارٍ فَإِنِّي وَارِثُهُ وَ قَائِمٌ مَقَامَهُ وَ قَدِ اقْتَسَمْنَا مِيرَاثَهُ وَ لَا عُذْرَ لَكُمْ فِي حَبْسِ مَا قَدِ اجْتَمَعَ لِي وَ لِوَارِثِهِ قِبَلَكُمْ وَ كَلَامٌ يُشْبِهُ هَذَا.أَمَّا ابْنُ أَبِي حَمْزَةَ فَإِنَّهُ أَنْكَرَهُ وَ لَمْ يَعْتَرِفْ بِمَا عِنْدَهُ وَ كَذَلِكَ زِيَادٌ الْقَنْدِيُّ وَ أَمَّا عُثْمَانُ بْنُ عِيسَى فَإِنَّهُ كَتَبَ إِلَيْهِ أَنَّ أَبَاكَ ص لَمْ يَمُتْ وَ هُوَ حَيٌّ قَائِمٌ وَ مَنْ ذَكَرَ أَنَّهُ مَاتَ فَهُوَ مُبْطِلٌ وَ أَعْمَلُ عَلَى أَنَّهُ قَدْ مَضَى كَمَا تَقُولُ فَلَمْ يَأْمُرْنِي بِدَفْعِ شَيْ‌ءٍ إِلَيْكَ وَ أَمَّا الْجَوَارِي فَقَدْ أَعْتَقَهُنَّ وَ تُزُوِّجَتْ بِهِن. حال شبهه این است که کسانی که به‌خاطر طمع در مال دنیا، اصل مذهب را انکار کرده‌اند، امامت امام من الله را انکار کرده‌اند، از کجا تضمین داشته باشیم که در فروع مورد اطمینان باشند؟ وقتی در اصول دروغ بسته‌اند و گفته‌اند که امام کاظم زنده است و امامت امام رضا علیه‌السلام را انکار کردند، چطور در فروع مورد وثوق باشند؟ سوال: شاید در زمان استقامت باشد. جواب: فرض این است که توثیق عثمان را از شیخ طوسی قبول کردیم که تصریح می‌کند که اینها بعد از اینکه می‌دانیم منحرف بوده‌اند متحرز از کذب بوده‌اند. از کجا معلوم که این روایات را قبل از واقفی شدن نقل کرده است؟ حسین بن سعید که از اصحاب امام رضا علیه‌السلام است، از عثمان بن عیسی نقل کرده است، ظاهرش این است که بعد از وقف وی از وی نقل می‌کند، برفرض که چنین ظهوری نیز نباشد احتمال می‌دهیم که او بعد از واقفی شدن نقل کرده باشد، برفرض که استصحاب بقای وثاقت عثمان تا زمان صدور این حدیث جاری باشد، تعارض با استصحاب عدم صدور این حدیث از وی تا زمان انحراف می‌کند. مگر اینکه شما بگویید بعد از تعارض توثیق و تضعیف استصحاب بقای وثاقت تا آخر عمر می‌کنیم که آن بحث دیگری است. به نظر ما تنافی ندارد که انسان وسوسه شود که به‌خاطر طمع دنیا سراغ شبهاتی برود و تحت‌تأثیر آنها انحراف اعتقادی پیدا کند لکن ملتزم باشد که در احکام فقهی به ائمه که قبول دارد دروغ نبندد. اینها با هم قابل‌جمع هستند. انسان موجود پیچیده و ناشناخته‌ای است که ممکن است در برخی چیزها لغزش کند که مهم است؛ ولی در برخی امور پایبند ارزش‌ها باشد که خیلی هم به‌اندازه اموری که در آن لغزیده اهمیت نداشته باشد. برخی معتقدند که در رجال، عقائد افراد مهمّ نیست؛ عقیده افراد در نزد ما مطرح نیست. بلکه وثاقت در نقل برای ما مهمّ است. اینکه کسی واقفی باشد یا فَتَحی باشد مهمّ نیست. بحث ما در رجال، بحث نقل است، فلذا وثاقت در نقل مهمّ است. مثلاً همه روایات «سُماعة‌ابن‌مهران» را قبول می‌کنند؛ با اینکه او واقفی است و از عقیده خود هم اصلاً برنگشته است. آن‌وقت چطور می‌توان روایات عثمان بن عیسی را نپذیرفت؟! از نظر اصطلاح رجالی فرق بین صحیحه با موثّقه در این است که روایتی صحیحه است که همه راویان آن شیعه اثنی‌عشری بوده و در نقل هم مورد وثوق هستند؛ امّا روایتی موثقّه است که همه راویان آن در نقل مورد وثوق باشند، امّا یکی از راویان شیعه اثنی‌عشری نباشد که شیعه اثنی‌عشری بودن یا نبودن را باتوجه‌به عصری که در آن بوده‌اند و امامی که تا آن عصر درک کرده‌اند، باید سنجید. بنابراین صِرف اینکه «عثمان بن عیسی» واقفی است موجب نمی‌شود که روایات او را کنار بگذاریم و او هم از نظر وثاقت، در علم رجال اصلاً تضعیف نشده است؛ بنابراین آن چیزی که مورد قبول ماست، وثاقت در نقل است و همین هم کافی است.[۱۷] حضرت آیت الله نوری همدانی روایات وی را موثق می داند و گفته که روایت عثمان بن عیسی هر چند واقفی است ولی موثق است[۱۸] نظر آیت‌الله مکارم شیرازی در مورد عثمان بن عیسی این است که حال این راوی مشوش است و نمی‌توان به روایات او اعتماد کرد.[۱۹] حضرت امام خمینی در مورد استدلال به روایت عليّ بن أبي حمزة می‌فرمایند که منافات ندارد که کسی ضعیف باشد و به روایات او بتوان عمل کرد، چون می‌توان باتکیه‌بر قول شیخ طوسی که گفته علمای شیعه به روایت وی عمل کرده‌اند، استناد کرد علاوه‌برآن علمای زیادی در که از مشایخ و بزرگان و حتی اصحاب اجماع هستند روایات ایشان را نقل کرده انداز جمله ابن أبي عمير، و صفوان بن يحيى، و الحسن بن محبوب، و أحمد بن محمّد بن أبي نصر، و يونس بن عبدالرحمن، و أبان بن عثمان، و أبي بصير، و حمّاد بن عيسى، و الحسن بن عليّ الوشّاء، و الحسين بن سعيد، و عثمان بن عيسى که تعداد آنان به حدود پنجاه نفر می‌رسد. پس روایت ابن ابی حمزه قابل‌اعتماد است[۲۰] ما همین استدلال را برای عثمان بن عیسی هم می‌توانیم بیاوریم و به روایاتش عمل کنیم.
در محضر معصوم
عثمان بن عیسی از اصحاب امام کاظم[۲۱] و امام رضا علیهماالسلام[۲۲]است[۲۳] برقى در رجالش وی را از اصحاب امام صادق و امام كاظم (علیه‌السلام) دانسته است[۲۴]
شیخ طوسی گفته ایشان از ابي جعفر ثاني يعني امام جواد عليه السلام هم نقل روایت دارند[۲۵].
تعابیر اسناد از ایشان
در اسناد روایات از ایشان با عناوین متعددی ذکر نام شده است از جمله: عثمان بن عيسي أبو عمرو العامري الكلابي الرؤاسي؛ عثمان بن عيسي الكلابي؛ عثمان بن عيسي الرواسي الكوفي؛ عثمان بن عيسي العامري؛ عثمان بن عيسي الرؤاسي العامري؛ عثمان بن عيسي الرواسي؛ عثمان بن عيسي الكلابي رواسي كوفي.
مشایخ و راویان
مشایخ
وى از جمعى از بزرگان روايت می‌کند، از جمله: ابوحمزه ثمالى؛ اسحاق بن عمار؛ حماد بن عثمان؛ زراره؛ علي بن ابي حمزة؛ على بن مهزيار؛ على بن سندى؛ سهل بن زياد آدمى؛ ابن مسكان؛ ابو بصير؛ ابن ابي شجرة؛ ابو اسحاق الجرجاني؛ ابو الجارود؛ ابو المغرا؛ ابو ايوب؛ ابو ايوب الخزاز؛ ابو بكر الحضرمي؛ ابو جرير؛ ابو حمزة؛ ابو زهرة؛ ابو سعيد؛ ابو شيبة؛ ابو مريم؛ ابو هلال؛ اسامة بن حفص؛ اسحاق بن جرير؛ اسحاق بن عبد العزيز؛ اسماعيل بن جابر؛ بكر بن محمد؛ بن اذينة؛ حريز بن عبد الله؛ الحسين بن المختار؛ الحسين بن نعيم الصحاف؛ حماد السراج؛ حميد بن المثني العجلي ابي المغراء؛ خالد بن نجيح؛ خطاب الاعور؛ سعيد الاعرج؛ سعيد بن يسار؛ سليمان بن هلال؛ سماعة بن مهران؛ شيخ من اهل المدينة؛ طلحة بن زيد؛ ظريف الاكفاني؛ ظريف الاكفاني؛ عبدالرحمن بن سيابة؛ عبد الصمد بن بشير؛ عبد الله بن سنان؛ العلاء بن الفضيل؛ علي بن سالم؛ عمر بن اذينة؛ عمرو بن جميع؛ عمرو بن شمر؛ عنبسة؛ عيسي بن الضحاك؛ فرات بن احنف؛ مبارك غلام شعيب؛ محمد بن عجلان؛ محمد بن يوسف؛ مسمع ابو السيار؛ مسمع بن عبدالملک؛ معاوية بن شريح؛ معلي ابي شهاب؛ معلي بن شهاب؛ المفضل بن عمر؛ منصور بن حازم؛ مهران بن محمد؛ ميسر؛ وهب بن عبد ربه؛ هارون بن خارجة الكوفي؛ يونس بن ظبيان؛ يونس بن عمار؛
راویان
راویان از عثمان بن عیسی نیز بسیار زیاد هستند، از جمله: ابراهيم بن عبدالحمید؛ ابراهيم بن هاشم؛ ابوجعفر؛ ابوطالب؛ ابوعبدالله البرقي؛ ابواسحاق؛ احمد بن ابی‌عبدالله؛ احمد بن محمد بن خالد البرقي؛ احمد بن محمد بن عيسي؛ احمد بن محمد بن يحيي؛ احمد بن هلال؛ جعفر الاحول؛ الحسن بن علي الكوفي؛ الحسن بن علي بن يوسف؛ الحسين بن سعيد؛ سندي بن الربيع؛ سهل بن زياد؛ صفوان؛ العباس؛ العبيدي؛ علي بن اسماعيل؛ علي بن الحسن؛ علي بن السندي؛ علي بن مهزيار؛ محمد بن الحسين بن ابي الخطاب؛ محمد بن علي الكوفي؛ محمد بن عيسي؛ موسي بن القاسم؛ يعقوب بن يزيد.
روایات و آثار
در آثار و منابع روایی از عنوان عثمان بن عيسي۷۴۳ روايت، از عنوان عثمان بن عيسي الكلابي ۴ روايت و از عنوان عثمان بن عيسي العامري ۱ روايت نقل شده که مجموعاً ۷۴۸ روايت می‌شود. در کتب اربعه 734 روایت از ایشان ضبط شده است.[۲۶]
عثمان بن عيسى تأليفاتى دارد، از جمله:
- «المياه»؛
- القضايا؛
- الأحكام؛
- الوصايا؛
- الصلاة[۲۷] (البته نجاشى نيز از «كتاب المياه» نام می‌برد و اينكه علىّ بن اسماعيل بن عيسى از آن خبر مى دهد).[۲۸].
در گذشت
عثمان بن عيسى در خواب دید که در حیر (حیر، مخفف همان حائر است و منظور حائر حسینی است) می‌میرد و در همان‌جا دفن می‌شود؛ لذا از کوفه به حیر رفت فرزندانش هم او را همراهی کردند. او گفت که هرگز از حیر برنمی‌گردد تا تقدیر الهی انجام پذیرد، او در آنجا تا زمان مرگ خویش به عبادت پرداخت و فرزندانش بعد از دفن او به کوفه بازگشتند.[۲۹] وى،60 سال عمر کرد و تا قبل از سال 203ق، در قيد حيات بوده است[۳۰].
پانویس
- ↑ الرجال (كتاب الرجال (برقى))، الرجالالحلىق2، ص: 477. و یا اینکه از فرزندان عبید یا عبيداللّه یا عبدالله ابن روّاس است إيضاح الاشتباه؛ ص 246.
- ↑ (ص۵۵۶، ش ۱۰۵۰)
- ↑ ر.ك به: رجال الكشى، ص۵۹۷، ش ۱۱۱۷؛ رجال النجاشى، ص۳۰۰، ش ۸۱۷؛ الغيبة، شيخ طوسى، ص۴۳؛ سفينة البحار، چاپ جديد، ج۶، ص۱۴۷.
- ↑ خلاصة الأقوال: ص 382.
- ↑ رجال ابن داوود: ص 258.
- ↑ حاوي الأقوال: ج 4 ص 160- 162.
- ↑ إتقان المقال: ص 319- 322.
- ↑ سفينة البحار، ج۶،ص۱۴۷.
- ↑ أحسن التراجم، ج۱، ص۳۹۲.
- ↑ ارشاد الطالب الی اسرار المکاسب، جلد 1، صفحه 227؛
- ↑ إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج2، ص860.
- ↑ إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج2، ص860.
- ↑ إختيار معرفة الرجال المعروف بـ رجال الكشي، الشيخ الطوسي، ج2، ص831.
- ↑ معجم رجال الحدیث، خوئی، ج 12، ص 129 وبعد.
- ↑ عدة الأصول، شیخ طوسی، ج1، ص150.
- ↑ الغیبة، شیخ طوسی، ج 1، ص 65 .
- ↑ درس خارج فقه آیت‌الله مجتبی تهرانی، کتاب الطهارة، 89/08/18، https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/tehrani/feqh/89/890818
- ↑ درس خارج فقه آیت الله نوری، کتاب الصوم، 89/08/18، https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/noori/feqh/89/890818/ .
- ↑ درس خارج فقه آیت‌الله مکارم، درس خارج کتاب الحج، 87/11/12، https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/makarem/feqh/87/871112/
- ↑ كتاب البيع، ج2، صص 631و 632.
- ↑ رجال شيخ طوسی ۳۵۵ ر ۲۸.
- ↑ رجال شيخ طوسی ۳۸۰ ر ۸.
- ↑ رجال النجاشي 2: 156، الفهرست: 206، نضد الايضاح: 206. رجال الشيخ الطوسي: 355.
- ↑ رجال البرقي: ص 119.
- ↑ تهذيب شيخ طوسی ۹ / ۱۲۶ ح ۵۴۶.
- ↑ معجم رجال الحديث: ج 11 ص 120 الرقم 7610 من طبقات الرواة.
- ↑ رجال النجاشى، ص۳۰۰، ش ۸۱۷
- ↑ الفهرست، ص۱۹۳، ش ۵۴۵ .
- ↑ اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الكشى (مع تعليقات مير داماد الأسترآبادى) ؛ ج2؛ ص 860؛ الرجال (كتاب الرجال (برقى))، الرجالالحلىق2، ص: 477؛ نقد الرجال، ج3، ص: 195.
- ↑ براى كسب آگاهى بيشتر از اين راوى، رجوع كنيد به: الاختصاص، ۷۸ و ۲۸۵؛ أحسن التراجم، ج۱، ص۳۹۱ـ ۳۹۴؛ ايضاح الاشتباه، ص۶۶؛ بهجة الآمال، ج۵، ص۲۲۳؛ التحرير الطاووسى، ص۱۹۹؛ تنقيح المقال، ج۲، ص۲۴۷؛ توضيح الاشتباه، ص۲۱۹؛ جامع الرواة، ج۱،ص۵۲۴؛ جامع المقال، ص۸۰؛ خلاصة الأقوال، ص۳۸۲، ش ۱۵۳۵؛ الغيبة، طوسى، ص۲۱۳؛ كامل الزيارات، ص۱۱؛ مجمع الرجال، ج۴،ص۱۳۳ـ ۱۳۵؛ معالم العلماء، ص۸۸؛ معجم الثقات، ص۷۸ و ۳۱۶؛ معجم رجال الحديث، ج۱۲،ص۱۲۹ ـ ۱۳۶؛ معجم المؤلفين، ج۶، ص۲۶۶؛ منهج المقال، ص۲۱۹؛ نقدالرجال، ص۲۱۹؛ هداية المحدّثين، ص۱۱۱؛ هدية العارفين، ج۱، ص۶۵۱؛ الوجيزة، ص۴۰
منابع
- صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
- عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
- (ابن طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ق
- ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
- ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
- ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
- ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
- استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
- استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
* اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6.
- امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
- تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
- تفرشى، مصطفى بن حسين، نقد الرجال، 5جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1377 ه.ش.
- تقى الدين حلى، حسن بن على، الرجال، 1جلد، دانشگاه تهران - ايران - تهران، چاپ: 1، 1342 ه.ش.
- جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال زير نظرمرعشی، محمود.
- جستجویی در ترجمه حسن بن محبوب فصلنامه علوم حدیث> شماره 6، محمد زارعی کریانی
- حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
- حسن بن محبوب کوفى، محمدباقر بهبودى،فقه 1376 شماره 11 و 12.
- حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
- حسينى حلى، حسين بن كمال الدين ابرز، زبدة الأقوال في خلاصة الرجال، 1جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر - ايران - قم، چاپ: 1، 1428 ه.ق.
- حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- خامنهاى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، چهار كتاب اصلى علم رجال،دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: 3، 1377 ه.ش.
- خمينى، روح الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، كتاب البيع، 5جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - تهران، چاپ: 1، 1421 ه.ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
- ربانى، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحديث، 1جلد، مركز فقهى ائمه اطهار (عليهم السلام) ، قم، 1385 ش.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
- ساعدى، حسين، الضعفاء من رجال الحديث، 3جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر - ايران - قم، چاپ: 1، 1426 ه.ق.
- شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
- شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمرهای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
- شيخ كبير، محمدحسن، نتيجة المقال في علم الرجال، 1جلد، دليل ما - ايران - قم، چاپ: 1، 1432 ه.ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
- طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي (جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي - ايران - قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
- طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
- طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
- طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
- عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
- علامه حلى، حسن بن يوسف، إيضاح الإشتباه، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي - ايران - قم، چاپ: 1، 1411 ه.ق.
- علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
- علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى - ايران - مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
- علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
- قلعجي، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
- قمى، عباس، سفينة البحار - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
- قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
- قهپايى، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
- كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
- كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
- کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
- کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
- مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
- مرعى، حسين عبدالله، منتهى المقال في الدراية و الرجال، 1جلد، موسسة العروة الوثقى - لبنان - بيروت، چاپ: 1، 1417 ه.ق.
- مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
- مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
- مهريزى، مهدى، ميراث حديث شيعه، 21جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ: 1، 1380 ه.ش.
- نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
- نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي - ايران - قم، چاپ: 6، 1365 ه.ش.
- نجف، محمد مهدى، الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا عليه السلام، 2جلد، المؤتمر العالمي للإمام الرضا (عليه السلام) - ايران - مشهد مقدس، چاپ: 1، 1407 ه.ق.
- نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/
- نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391