حدیث ثقلین
حدیث ثقلین یکی از احادیث مهم برای شیعیان است. اهمیت این حدیث در اینجاست که به صورت‌های متفاوت و در کتاب‌های متفاوت شیعه و سنی آمده؛ و به یکی از احادیث مشهور تبدیل شده است که از زبان پیامبر نقل شده است. در حدیث ثقلین به تبیین جایگاه و ارزش کتاب قرآن و ائمه اطهار پرداخته شده است. بنا بر آنچه در این حدیث از پیامبر نقل شده، مؤمنان جهت اینکه دچار گمراهی نشوند و راه و روش خود را گم نکنند، باید به دو چیز چنگ بزنند و آن را راهنمای خود بدانند. یکی کتاب قرآن و دیگری اهل بیت پیامبر (ص). در ادامه این مقاله قصد داریم درباره حدیث ثقلین، منابع حدیث ثقلین و دلایل اهمیت آن نزد شیعه و سنی صحبت کنیم.
آشنایی با حدیث ثقلین
احادیث و آیات بسیاری وجود دارد که سندی بر حق بودن امامت و ائمه اطهار و چهارده معصوم (ع) است. در این میان یکی از احادیث مشهور، حدیث ثقلین است. که این حدیث از چند نظر برای شیعیان و اثبات امامت امام علی (ع) و دیگر امام‌های شیعه، از درجه اهمیت بالایی برخوردار است. نخست آنکه این حدیث از زبان خود پیامبر نقل شده و طبق روایات و اسنادی که وجود دارد، در آن هیچ جای شک و تردیدی باقی نمی‌ماند. دوم آنکه در متن حدیث ثقلین به طور مشخص به اهل بیت پیامبر اشاره شده و گفته شده که اگر می‌خواهید راه هدایت را پیدا کنید، پس باید در کنار قرآن از حضور اهل بیت پیامبر نیز بهره ببرید و این مختص تمام زمان‌هاست و برای زمان خاصی نیست.
آشنایی با متن اصلی حدیث ثقلین
حدیث ثقلین در منابع متفاوت شیعه و سنی به چند شکل متفاوت نقل شده است. ولی در همه اشکال نقل شده، مفهوم حدیث یکسان بوده و همان منظور اصلی را می‌رساند. یکی از کتاب‌های معتبر شیعه، اصول کافی از شیخ کلینی است. این کتاب را اصطلاحاً یکی از کتاب‌های چهارگانه یا همان کتب اربعه می‌خوانند؛ و مطالب آن را جزء معتبرترین مطالب نقل شده می‌دانند. در این کتاب حدیث ثقلین به شکل زیر آورده شده است:
حدیث ثقلین در اصول کافی
متن عربی حدیث ثقلین
«انِّی تَارِک فِیکمْ أَمْرَینِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیتِی عِتْرَتِی أَیهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکمْ سَتَرِدُونَ عَلَی الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَینِ وَ الثَّقَلَانِ کتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکرُهُ وَ أَهْلُ بَیتِی»
ترجمه فارسی حدیث ثقلین
«من(پیامبر اکرم (ص) در بین شما مسلمانان دو چیز باقی می‌گذارم. که اگر به آن دو تمسک بجویید، هیچ وقت دچار گمراهی نخواهید بود. یک کتاب خدا(قرآن کریم) و دو، اهل بیت من که همان عترت من هستند. ای مردم به گوش باشید. من برای شما گفته بودم که شما در حوض کوثر بر من وارد خواهید شد. و آن روز من از چگونگی رفتار شما با این دو امانتی با ارزش پرسش خواهم کرد: کتاب خدا قرآن و اهل بیتم.»
حدیث ثقلین به نقل از سنن نسائی
یکی از علمای مهم اهل سنت، احمد بن شعیب نسائی است که کتابی ارزشمند به نام سنن نسائی دارد. در این کتاب نیز حدیث ثقلین نقل شده و آمده است. البته در برخی جزئیات با آنچه در کتاب اصول کافی آمده متفاوت است؛ ولی محتوای آن دقیقاً مشابه حدیث نقل شده در اصول کافی است. در ادامه برای آشنایی شما این حدیث را از کتاب سنن نسائی نیز آورده ایم.
متن عربی حدیث ثقلین
«أنی قد دعیت فاجبت، انی قد ترکت فیکم الثقلین احدهما اکبر من الآخر، کتاب الله و عترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض...»
ترجمه فارسی حدیث ثقلین
«اکنون که زمان مرگ من فرا رسیده (نزدیک شده)، من (پیامبر) برای شما مسلمانان دو چیز با ارزش به امانت می‌گذارم. که یکی از آن دو بر دیگری برتری دارد: یک قرآن (که کتاب خداست) و دیگری اهل بیتم را، که عترت من به شمار می‌آیند. پس نگاه کنید که چطور با آنها برخورد می‌کنید. زیرا این دو هرگز از هم جدا نخواهند بود و در جوار حوض کوثر بر من دوباره وارد خواهند شد.»
آشنایی با منابع اصلی حدیث ثقلین
همین طور که گفتیم، یکی از دلایل اهمیت حدیث ثقلین این است که به طور مکرر در منابع متفاوتی از زبان پیامبر اکرم (ص) نقل شده است. ضمناً این منابع هم شامل منابع و کتاب‌های شیعه می‌شود و هم شامل منابع و کتاب‌های اهل تسنن. پس می‌توان نتیجه گرفت که حدیث ثقلین در هر حال مورد قبول تمام شیعیان و اهل تسنن است. با این تفاوت که تفسیرها کمی با هم تفاوت داشته و همین موجب اختلاف است.
منابع و کتاب‌های اهل سنت
احمد ماحوزی یکی از علمای برجسته اهل سنت، در کتاب خود به نام «حدیث ثقلین و مقامات اهل بیت» به سراغ حدیث ثقلین رفته و از بین منابع اهل تسنن برای این حدیث بالغ بر بیست و پنج منبع نقل کرده است؛ که نام تعدادی از صحابه پیامبر که این حدیث را نقل کرده‌اند را در ادامه می‌توانید ببینید:
الف – زید ابن ارقم: یکی از صحابه که در شش منبع متفاوت این حدیث از زبان او نقل شده است، زید ابن ارقم بوده. از منابع اصلی ای که به نقل حدیث ثقلین از زید ابن ارقم پرداخته است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: سنن نسائی، اثر احمد بن شعیب نسائی، المعجم الکبیر اثر سلیمان ابن احمد طبرانی، کتاب سنن از ابوعیسی محمد ترمذی، کتاب مستدرک از حاکم نیشابوری و کتاب مسند از احمد ابن حنبل.
ب- زید بن ثابت: یکی دیگر از صحابه که حدیث ثقلین از زبان او در دو کتاب نقل شده است. یکی المعجم الکبیر سلیمان ابن احمد طبرانی و دیگری مسند احمد ابن حنبل
ج- جابر ابن عبدالله: در کتاب‌های سنن از ابو عیسی محمد ترمذی و المعجم الکبیر و المعجم الاوسط سلیمان ابن احمد طبرانی حدیث ثقلین از زبان او نقل شده است.
د- حذیفه بن اسید: نقل شده در کتاب المعجم الکبیر
ه- حضرت علی (ع): در دو کتاب از زبان حضرت علی (ع) نیز این حدیث آمده است. یکی کتاب البحر الزخار احمد بن عمرو بن عبدالخالق عتکی بزاز و دیگری در کنز الاعمال از متقی هندی
و- ابوذر غفاری: در کتاب فضل بن حسن طبسی
ز- دیگر صحابه: مثل ابوهریره، عبدالله حنطب، جبر بن مطعم و ...
همچنین حدیث ثقلین بنا بر گفته کتاب غایه المرام و حجه الخصام نوشته بحرانی، در بیش از سی و نه کتاب و منبع اهل تسنن گردآوری و نقل شده است.
آشنایی با منابع و کتاب‌های شیعه
با توجه به اینکه حدیث ثقلین از احادیث اصلی شیعه به شمار می‌رود، کاملاً مشخص است که منابع آن در بین شیعیان بسیار بیشتر از اهل تسنن باشد. به گفته هاشم بن سلیمان بحرانی در کتاب «غایَةُ الْمَرام وَ حُجَّةُ الْخِصام فی تَعْیینِ الْإمام مِنْ طَریقِ الْخاصّ وَ الْْعام»، حدیث ثقلین به شکل‌های متفاوت در کتاب‌های شیعیان نقل شده است. به گونه‌ای که او می‌گوید نزدیک به هشتاد و دو نقل مستقیم و غیر مستقیم از حدیث ثقلین در کتاب‌های شیعیان وجود دارد.
از جمله کتاب‌های مهمی که به نقل و تفسیر حدیث ثقلین پرداخته‌اند، می‌توان به منابعی همچون کتاب‌های زیر اشاره کرد: اصول کافی، کمال‌الدین نوشته محمد بن علی بن بابویه قمی، کتاب الامالی شیخ صدوق، الامالی شیخ مفید، الامالی شیخ محمد بن حسن طوسی، عیون الاخبار شیخ صدوق، کتاب الغیبه ابو عبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی، بصائر الدرجات أبوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار.
زمان و مکان نقل حدیث
در اینکه چه زمانی حدیث ثقلین از زبان پیامبر اکرم (ص) نقل شده و به گوش مسلمانان و صحابه رسیده است، شک و تردیدهای بسیاری وجود دارد. یکی از روایت‌های متداول درباره زمان نقل این حدیث از ابن حجر هیتمی است. به گفته او، پیامبر اسلام (ص) حدیث ثقلین را در زمان بازگشت از شهر مکه و در حالی که در مسیر طائف بودند بیان کرده است. ولی دیگر روایت‌ها کمی با گفته ابن حجر هیتمی اختلاف دارد. البته با توجه به اینکه روایت‌های متفاوتی از مکان و زمان نقل این حدیث وجود دارد، می‌توان چنین برداشت کرد که به خاطر اهمیت موضوع، حضرت محمد (ص)، در روزهای واپسین عمر خود در زمان‌های متفاوت و به طور مکرر این حدیث را بیان می‌کرده است. در حقیقت وی در پی این بوده که جایگاه کتاب آسمانی و اهل بیتش را در دل مؤمنان واقعی تثبیت کند. روایت‌های زیر از جمله مواردی است که در کتاب‌های مختلف به آن اشاره شده است:
الف- در آخرین حج و در روز عرفه، زمانی که پیامبر بر شتر سوار بود
ب- در روز غدیر خم و زمانی که پیامبر به ایراد حدیث غدیر خم نیز پرداختند.
ج- در برگزاری نماز جمعه و پس از خواندن دوباره حدیث غدیر خم
د- در واپسین روز از ایام تشریق و در زمان نماز جماعت در مسجد خیف
ه- در واپسین خطبه ای که برای مسلمانان ایراد کردند.
و- در آخرین روزهای زندگی و در حالی که اهل بیتش را دور خود جمع کرده بود.
شک و تردید در متن حدیث
یکی از ایرادهایی که به حدیث ثقلین وارد می‌دانند، واژه عترت است؛ که در آن اختلاف بوده و برخی از منابع آن را با کلمه «سنت» جایگزین کرده و حدیث را به شکلی دیگر بیان کرده‌اند. البته این روایت‌ها بسیار نادر بوده و حتی خود اهل سنت نیز بر سر آن اختلاف دارند. به طوری که آن را نپذیرفته و قبول دارند که همان واژه عترت صحیح‌تر است.
دیگر موضوعی که همواره مورد شک و تردید راویان و بحث کنندگان بوده، خود معنای عترت است. اینکه عترت را باید به چه کسانی نسبت داد؟ بر سر این واژه نیز اختلاف‌های زیادی وجود دارد. به طوری که در برخی از روایات نقل شده، در توضیح واژه عترت از اهل بیت نام برده شده است. ولی در تعدادی از روایت‌ها نیز فقط به ذکر واژه عترت اکتفا شده است. همچنین گاهی پیش آمده که کلاً واژه عترت حذف شده و به جای آن از عبارت اهل بیت (ع) استفاده شده است. سفارش دوباره و چندباره بر اهل بیت نیز در برخی از نقل‌ها آمده است. ضمن اینکه در چند نقل از کتاب‌های شیعه به طور کامل اسامی ائمه نیز گردآوری شده و در توضیح حدیث ثقلین آمده است.
مواردی که می‌توان از حدیث استنباط کرد
در بحث‌هایی که درباره اثبات امامت می‌شود، یکی از معتبرترین حدیث‌های نقل شده، همین حدیث ثقلین است. از این حدیث چند موضوع را می‌توان استنباط کرده و درباره آن به گفت و گو نشست.
پیروی کامل از عترت: پیروی از عترت و اهل بیت در کنار پیروی از قرآن آمده و به همان اندازه اهمیت دارد.
عصمت عترت: چون اهل بیت در کنار و موازات قرآن قرار گرفته، می‌توان نتیجه گرفت که ناپاکی و اشتباه در کار اهل بیت نیز راه ندارد و آنها از هر خطا و اشتباهی به دور هستند.
ادامه دار بودن امامت: با توجه به متن حدیث، امامت مؤمنین ادامه دار بوده و تا روز قیامت متوقف نمی‌شود.
کتاب‌هایی در شرح و بیان حدیث
علاوه بر نقل حدیث ثقلین در کتاب‌های شیعه، به خاطر اهمیتی که این حدیث برای شیعیان داشته، برخی از علما درباره محتوای حدیث نیز دست به قلم شده و کتاب‌هایی نوشته‌اند. یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در شرح و بیان حدیث ثقلین نوشته شده است، کتابی است اثر قوام‌الدین محمد وشنوی قمی، به نام «حدیث الثقلین.» کتاب دیگری که باز به زبان فارسی نوشته شده است، کتاب «سعاده الدارین فی شرح حدیث الثقلین» است که عبدالعزیز دهنوی آن را به رشته نگارش درآورده است.
همچنین می‌توانید برای مطالعه بیشتر به سراغ دو کتاب زیر نیز بروید؛ که البته به زبان عربی نوشته شده و ترجمه فارسی آن نیز شاید در بازار کتاب موجود باشد:
- کتاب حدیث الثقلین، به قلم نجم‌الدین عسگری
- کتاب حدیث الثقلین، به قلم سید علی میلانی
- کتاب حدیث الثقلین و مقامات اهل بیت، به قلم احمد الماحوزی