معتزله
مکتب اعتزال در اوایل قرن دوم هجری قمری توسط واصل بن عطا(۱۳۱-۸۰)تاسیس شد.علت اعتزال را می توان به دلیل شیوع تفکرات افراطی اهل حدیث در اهل سنت و آسیب های آن دانست که موجب شد تا متفکران اهل سنت به سمت مباحث عقلی و تاسیس این مکتب سوق دهد.
تاریخچه تاسیس
شکل گیری اولیه معتزله که خرد گرایی اساس بنای فکری آنان است، مربوط به دوره بنی امیه و در زمان حاکمیت عبد الملک مروان است که به سال های 65 تا 84 بر می گردد.از ویژگی های خاص این مکتب دفاع از قدرت، اراده و اختیار انسان بدون دخالت فاعل دیگر است. معتزلیان از همان ابتدا به عدلیه یا اصحاب العدل مشهور شدند آن ها بندگان را نسبت به اعمال شان، فاعل مختار می دانستند که و به همین دلیل قَدَریه نام گرفتند.و اما زمان تاسیس این مکتب به طور رسمی به ابتدای قرن دوم هجری بر می گردد.بر اساس نقل مشهور آن زمان بحث بر سر جایگاه افرادی بود که مرتکب گناه کبیره می شدند که از نگاه مرجئه آن شخص از ایمان خارج نمی شد و از نگاه خوارج از ایمان خارج و کافر می شد ولی شخصی به نام ابو حذیفه واصل بن عطا که شاگرد حلقه درس حسن یصار بصری معروف به حسن بصری بود نظریه دیگری را مطرح کرد و گفت شخصی که مرتکب گناه کبیره می شود نه مومن است و نه کافر بلکه این شخص بین ایمان و کفر قرار دارد و فاسق است.
بر اساس نقل مشهور، شخصی به نام ابو حذیفه واصل بن عطاء شاگرد حسن یصار بصری . در زمان وی
مؤسس فرقه معتزله ابوحذیفه واصل بن عطا الغزال است که شاگرد حسن یصار بصری بود. وی متولد مدینه در سال ۲۱ هجری قمری است و در سال ۱۱۰ نیز وفات یافته‌است. وی به رواج این اعتقاد پرداخت که هر کس مسئول رفتار خودش است و خداوند افعال بندگان را به خودشان واگذاشته است. در نظر ایشان اعمال بندگان به قَدَر (اختیار) انسان نسبت دارد. معتزله صفات ازلی خداوند را عین صفات ذاتی او می‌دانند و معتقدند اگر جز این باشد باید مانند مشرکان به چندخدایی قائل باشیم که خلاف توحید است.
دلیل نام گذاری
گفته شده چون واصل بن عطاء حلقهٔ درس حسن بصری را رها کرد و حلقهٔ درس جدیدی بر اساس اعتقادات خود تشکیل داد این فرقه را فرقهٔ اعتزال (کناره‌گیری) نامیده‌اند.[۳]امالی، سید مرتضی، ج ۱، ص ۱۱۵.
همچنین گفته شده چون معتزله از جنگ جمل و صفین اعتزال (دوری) جستند به این نام شهرت یافتند. در جریان جنگ جمل و صفین بسیاری از صحابه از شرکت در جنگ تردید کردند. آن‌ها از شرکت در جنگ دوری کردند. (اعتزال جستند) می‌گفتند بر ما روشن نیست کدام یک از دو طرف حق و کدام یک باطل است. به پیروان خود می‌گفتند در فتنه عبدالله مقتول باش نه عبدالله قاتل. مهم‌ترین معتزله ابوموسی اشعری و عبدالله بن عمر بودند. البته با توجه به تاریخ حیات واصل بن عطا (۸۰–۱۳۱ ه.ق.)، این مطلب قابل قبول نیست.