رجال

رجال

نام	علم رجال

علم رجال دانشی است که در آن از شرایط قبول قول راوی بحث می شود. به عبارت دیگر علم رجال به شناخت ظاهری یعنی نام و کنیه و...، و باطنی یعنی اوصاف ذاتی مانند وثاقت و ممدوحیت راوی یا عدم آن می پردازد.

علم رجال دانش مطالعۀ روشهای شناخت اشخاص و قضاوت در بارۀ صلاحیت آنهاست. رجال‌شناسی به معنای عام علم شناخت رجال یا همان شناخت مردان. خصوصاً بزرگ مردان است؛ اما در معنای اصطلاحی در علوم دینی علم شناخت «سلسله راویان حدیث» است. خصوصاً شناخت صفاتی که در اعتماد پذیری احادیث شان مؤثر است.

از آغاز تدوین علوم اسلامی، ناقدان حدیث همواره به بررسی احوال راویان مذکور در سلسله اسناد احادیث پیامبر اکرم و ائمه (ع) اهتمام داشته‌اند. همچنین علمای شیعه و سنّی آن را وسیله‌ای در خدمت علم حدیث و فقه دانسته و در این باب آثار بسیار آفریده‌اند.

تاریخچه و سیر اجمالی علم رجال

این علم از دیرباز،یعنی از نخستین قرنهای طلوع اسلام،مورد توجه مسلمین قرار داشته و به تدریج با افزایش نیازی که بدان احساس می شده،دامنه آن گسترش یافته است.

اگر علم رجال را به همان عمومیت که گذشت،تعریف کنیم،یعنی دایره آن را تا شرح حال نویسی (رشته تراجم) توسعه دهیم، سابقه این علم به نیمه اول قرن نخستین می رسد،زیرا در حدود سال 40 هجری عبید الله بن ابی رافع،کاتب امیر المؤمنین علی (ع) نام آن عده از اصحاب رسول اکرم (ص) را که در جنگ های علی (ع) شرکت داشته و به همراهی آن حضرت جنگیده اند،در کتابی گرد آورد و ظاهرا وی نخستین کسی بود که در رجال،کتاب نوشت.

شیخ طوسی در الفهرست از این کتاب به نام تسمیه من شهد مع امیر المؤمنین (ع) الجمل و صفین و النهروان من الصحابة-رضی الله عنهم یاد کرده و سند خود را بدان ذکر نموده است.

در قرن سوم هجری بر اثر شیوع کتب حدیث و رواج اصول و مصنفات این علم،فن رجال نیز بالتبع رونق گرفت و کتب بالنسبه زیادی در این فن تدوین و تالیف شد که برخی از آنها تاکنون موجود است و از آثار گرانب های شیعه در این علم به شمار می رود.

از آن جمله است:کتاب طبقات الرجال تالیف احمد بن ابی عبد الله برقی که نسخه ناقصی از آن تاکنون باقی است و کتاب ابو محمد عبد الله بن جبلة بن حیان بن ابجر الکنانی، (متوفا به سال 219) که شیخ طوسی در کتاب رجال او را از اصحاب امام کاظم (ع) شمرده و نجاشی کتب متعددی از جمله کتابی در رجال را بدو نسبت داده است.

برخی دیگر از کتب رجالی قرن سوم عبارتند از:رجال حسن بن علی بن فضال (متوفا به سال 224) که گویا در عصر نجاشی،معروف و شاید در اختیار خود او بوده است،کتاب رجال حسن بن محبوب (متوفا به سال 224) به نام معرفة رواة الاخبار و این غیر از کتاب دیگر اوست در مشیخه که ابو جعفر اودی آن را به ترتیب نام رجال فصل بندی کرده است،دیگر کتاب رجال ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی متوفا به سال 283) ،و کتاب رجال حافظ ابو محمد عبد الرحمن بن یوسف بن خراش المروزی البغدادی <refالذریعه،ج 10،ص 154></ref> متوفا به سال 283) .

از آنچه گفتیم روشن می شود که گفته سیوطی در کتاب الاوائل که نخستین مؤلف در علم رجال،شعبة بن الحجاج-از ائمه اهل سنت و متوفا به سال 160-است، به حقیقت و تحقیق مقرون نیست،چه همان طور که دانستیم،فن رجال در قرن نخستین سرآغاز گرفته و بیشتر از یک قرن پیش از شعبه کتابی در این رشته به وسیله عبید الله بن ابی رافع فراهم آمده است.

نظیر این اشتباه و بسی فاحشتر از آن،از نویسنده ارزشمند معاصر مصری،شیخ محمد ابو زهره،در کتاب مغتنم و مفیدش الامام الصادق سرزده که بی گمان ناشی از عدم تتبع کافی در مصادر و مآخذ شیعی است نه از گرایش های فرقه ای و تعصب آمیز.وی کتاب فهرست شیخ طوسی را نخستین کتاب رجالی شیعه پنداشته و او را از این رهگذر که گشاینده راهی نو در افق فرهنگ شیعی است، مورد ستایش و تمجید فراوان قرار داده است.

این قضاوت،نمایشگر بی دقتی در همین کتاب فهرست نیز هست.چه،شیخ خود در مقدمه کتاب مزبور به کتاب های دیگری در این زمینه که به وسیله علمای پیشین تالیف شده اشاره می کند. به هر حال تالیف و تدوین کتب رجالی که در قرن سوم صورت نسبتا گسترده و مبسوطی یافته بود،در قرن چهارم به همان نسبت گسترده تر و متنوعتر و جامعتر گشت.

نکته ای که از بررسی بسیاری از کتاب های رجالی این قرن به دست می آید،این است که این کتاب ها در موضوعات محدودتر و محصورتری نگاشته شده و گویا در این قرن شیوه تخصص گرایی رواج یافته و رشته های تخصصی و موضوعات متنوع مستقلا مورد نظر خبرگان و علمای فن قرار گرفته است و این خود نشانه گسترش دامنه این علم در قرن مزبور است.

مثلا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید معروف به ابن عقده (متوفا به سال 332 یا 333) ،چنانکه یاد کردیم،کتابی مشتمل بر رجال امام صادق (ع) فراهم آورد و در آن از چهار هزار نفر تشرف یافته به صحبت و روایت آن حضرت نام برده است.

ابو الحسین احمد بن الحسین بن عبید اله غضائری دو کتاب درباره مؤلفان شیعه (که اصطلاحا به آنها فهرست اطلاق می شود) نگاشت و کتاب دیگری مشتمل بر نام راویان ضعیف و غیر موثق به نام الضعفاء نوشت ،و قاضی ابو بکرمحمد بن عمر الجعانی البغدادی (متوفا به سال 355) که در حدیث و رجال سرآمد زمان خود بود، کتاب بزرگی به نام الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم در طبقات راویان شیعه تالیف کرد که شیخ نجاشی آن را سماع کرده است و کتاب دیگری در شرح طبقات اصحاب حدیث در بغداد و چند کتاب دیگر در موضوعات محدود مربوط به روایان حدیث فراهم آورد.

برخی دیگر از کتابهای رجالی معروف قرن چهارم بدین قرار است:

رجال ابن داود قمی (متوفا به سال 368) درباره ممدوحین و مذمومین،رجال محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق (متوفا به سال 381) ،فهرست حسن بن محمد بن الولید قمی،استاد صدوق و دیگر قمیین (متوفا به سال 343) ،

کتاب الطبقات ابن دول (متوفا به سال 350) ،کتاب رجال کلینی،محمد بن یعقوب،مؤلف کتاب معروف اصول کافی (متوفا به سال 328 یا 329) ،

رساله معروف ابو غالب زراری به فرزند زاده اش در تراجم راویان آل اعین و...که یک بار به سال 356 و بار دیگر پس از 11 سال یعنی در سال 367 نگارش یافته است،

و از همه معروفتر کتاب معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین (ع) است،تالیف شیخ ابی عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز الکشی (متوفای حدود نیمه قرن چهارم) که خلاصه و منتخبی از آن به نام اختیار الرجال،در حال حاضر موجود و نسخ چاپی آن معروف و در دسترس است.

در حدود نیمه اول قرن پنجم هجری،یعنی پس از گذشتن بیش از سه قرن از تالیف نخستین کتاب رجالی،اصول اربعه رجالیه یعنی چهار کتاب معروف و مورد استناد این علم که از ترکیب و تصحیح و امتزاج کتب و مصنفات قبلی تشکیل شده بود به رشته تحریر درآمد و سرفصل تازه ای در تاریخچه این علم گشوده گشت.

این چهار کتاب که خوشبختانه در طول زمان از دستبرد حوادث مصون مانده و اصل آنها تا زمان حاضر باقی است و بعضی از آنها مکرر به طبع رسیده،عبارت است از: اختیار الرجال، الفهرست، الرجال (هر سه تالیف شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی،متوفا به سال 460) ،

و کتاب فهرست معروف به رجال نجاشی،تالیف احمد بن علی نجاشی (متوفا به سال 450) . این چهار کتاب در طول قرن های متعددی که از تالیف آنها گذشته،همواره مورد توجه و استفاده و مراجعه خبرگان این فن قرار داشته،و چنانکه به تفصیل خواهیم دید،کارهایی از قبیل ترتیب و تبویب و جمع و تفصیل براساس آنها انجام گرفته است.

تعریف علم رجال

در آثار رجالی پرشماری که تالیف آن‌ها تا عصر ما ادامه یافته، سعی شده است ضمن تعریف جامع و مانع علم رجال، موضوع و مسائل و فایده و ضرورت آن بیان شود. اولین گام در این مسیر، تعریف علم رجال بوده و از قرن سیزدهم به بعد تعاریف متعددی برای آن عرضه شده است.

بر اساس یکی از نخستین تعریف‌ها که در نیمه دوم این قرن، محمدجعفر استرآبادی (متوفی ۱۲۶۳) در لبّ اللباب فی علم الرجال مطرح کرده، علم رجال علمی است که با آن توانایی شناخت احوال خبر واحد از جهت صحت و ضعف آن و آنچه در حکم این دو است حاصل می‌شود و این شناخت خود از رهگذر شناخت سند و اشخاص و اوصاف راویان متن از حیث مدح یا قدح شدن و آنچه در معنای این دو است به دست می‌آید.

همو در کتاب رجالی دیگرش الایجاز فی علمی الرجال و الدرایة تعریفی تا حدی متفاوت با تعریف پیشین آورده است که با تعریف رجالیان بعد از او مشابهت بسیار دارد و شاید به لحاظ تقدم وی، پایه و اساس تعاریف مؤلفان بعدی شده باشد. او در این اثر علم رجال را علمی تعریف کرده است که به کمک آن قدرت شناخت احوال راویان، از حیث شخصیت و اوصاف آنان، از لحاظ مدح و ذم، حاصل می‌شود تا از این رهگذر، احوال خبر واحد از جهت صحت و ضعف و آنچه در حکم این دو است شناخته شود.

فاضل دربندی (متوفی ۱۲۸۵) تعریف تفصیلی‌تری از علم رجال عرضه کرده است. از نظر او علم رجال علمی است که به‌وسیله آن قدرت شناسایی احوال راویان از حیث اتصاف به عدالت، وثاقت و ممدوح بودن یا اتصاف به ضعف و مذموم بودن و امثال آن‌ها و نیز توانایی شناخت اصول و ضوابط کلی برای تمیز مشترکات و خالی بودن اسناد از غلط و امثال آن‌ها حاصل می‌آید.

کجوری شیرازی در تعریفی موجز، علم رجال را علمی دانسته است که به کمک آن شخصیت و اوصاف رجال واقع در سند حدیث از حیث ممدوح یا مذموم بودن شناخته می‌شود.

تعریف حاج ملاعلی کنی یش یا کم شبیه به تعریف کجوری شیرازی است. رجالیان و اصولیان بعدی تعاریف یادشده را، که باید آن‌ها را اولین گام‌ها در زمینه هویت نظری بخشیدن به علم رجال محسوب کرد، تجمیع و تنقیح کردند. مثلا علیاری تبریزی (متوفی ۱۳۲۷) در بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال ، بارفروشی (متوفی ۱۳۴۵) در نتیجة المقال و مامقانی (متوفی ۱۳۵۱) در الفوائد الرجالیة من تنقیح المقال به تفصیل، تعاریف عرضه شده از این علم تا زمان خود را نقل و بررسی کرده و از میان آن‌ها تعریفی را برگزیده و صحیح دانسته‌اند.

در عصر ما نیز رجالیانی مانند محسنی، سبحانی، فضلی و سیفی تعریف‌هایی کمابیش شبیه به هم مطرح کرده‌اند که متکی به همان میراث دو سه قرن اخیر است.

براساس مجموع تعاریف پیش‌گفته می‌توان علم رجال را علمی دانست که وثاقت، قدح یا ضعف راویان سلسله سند حدیث را از حیث دخالت آن‌ها در اعتبار سند حدیث بررسی می‌کند.

از مجموع این تعاریف همچنین می‌توان دریافت که این علم از دو جهت در پی بررسی احوال راویان است: یکی، برای تشخیص و تعیین هویت راوی، یعنی اسم و رسم و نسب و لقب او و امثال آنها؛ و دیگر، احراز اوصافی که در قبول یا رد خبر آن‌ها تاثیر دارد، یعنی احراز عدالت و وثاقت، یا اثبات فسق و ضعف و مهمل یا مجهول بودن.

موضوع علم رجال

موضوع علم رجال عبارت‌اند از: سند حدیث (یا محدث) و علم درایه، حدیث و اقسام آن و عوارضی که بر آن حدیث عارض می‌شود.

تفاوت علم رجال با علوم دیگر

تفاوت علم رجال با علم تراجم

در علم‌ رجال شخص راوى موضوعیت دارد؛ اگرچه داراى شخصیت اجتماعى نباشد، ولى موضوع علم تراجم بررسى شخصیت اجتماعى راوى است، مانند شاعر بودن، ادیب‌ بودن و... .به عبارت دیگر موضوع در علم رجال، محدث است (مثلا در رجال از زراره بحث می شود که اخباری که از او نقل می شود چه حکمی دارد.) ولی موضوع در علم تراجم به خصوص محدث کاری ندارد بلکه به شخصیت ها کار دارد چه محدث باشند یا نه.

واضح است که گاه چیزی در علم رجال قابل طرح است ولی در علم تراجم نیست مثلا شخصیتی است که در سند یک حدیث وارد شده است که حدیث مزبور هم محتوای مهمی ندارد مثلا در مورد یک مسأله ی استحبابی جزئی است. آن شخصیت را در علم رجال بحث می کنند ولی چون شخصیت مهمی نیست و مضمون حدیث هم به گونه ای نیست که حکم مهمی را در بر داشته باشد، از آن فرد در علم تراجم بحث نمی شود.

تفاوت علم رجال و درایه

در علم رجال سند حدیث مورد بررسى قرار مى‌ گیرد و در علم درایه متن آن؛ بنابراین موضوع این دو علم با یکدیگر تفاوت دارد. به عبارت دیگر موضوع علم رجال محدث و غایت آن شناخت وثاقت و ضعف و میزان ضبط اوست، اما موضوع علم درایه، حدیث و شناخت اقسام و خصوصیات آن است.

تفاوت علم رجال و فهرست

علم رجال بر طبقات اصحاب پیامبر(ص) مبتنى است، چنان‌ که شیخ طوسی در کتاب رجال خود به بیان طبقات اصحاب پیامبر(ص) و اصحاب امام علی (ع) پرداخته است؛ اما در فهرست بنابر نقل اسامى، اصول، مصنفات و تألیفات و طرق آنهاست.

مرحوم تسترى در خصوص کتاب رجال کشى مى‌ گوید اصل این کتاب بر بیان طبقات استوار است و در کتب علم رجال بیان طبقات اشخاص کفایت مى‌ کند.