ثابت‌ها و متغیرهای جامعه و دولت مصر (مقاله)

ثابت‌ها و متغیرهای جامعه و دولت مصر عنوان مقاله ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی، در موضوع جریان شناسی جهان اسلام به نگارش در آمده است.

چکیده

در این مقاله تلاش بر آن است تا با توسل به عناصر ثابت و متغیر جامعه و دولت در مصر، چهارچوبی مفهومی و نظری برای فهم حوادث و تحولات مصر ارائه گردد. در این چارچوب عناصر و اجزای گوناگون ثابت و متغیر، شناسایی و در قالب‌های مفهومی تئوریزه شده‌اند. این مقاله رویکردی آموزشی دارد و توسط آن دانش پژوی مصر می‌تواند، اطلاعات را به صورت مستمر در این سبدها و قالب‌های مفهومی به روز نماید و به فهم تحولات جاری و ترسیم چشم‌اندازی از آینده دست یابد.

واژگان کلیدی

ثابت‌ها و متغیرهای جامعه مصر، متدولوژی فهم جامعه مـصر، تحـولات سیاسـی اجتمـاعی مـصر، مطالعـات منطقه‌ای خاورمیانه

مقدمه

انسجام دادن مواد خامِ پراکنده و ظاهراً بی ارتباط با هم و عرضه آنها در قالبی مفهومی و تئوریزه کردن مطالب، موضوع این نوشتار است. بنابراین مـسئله‌واره ایـن مقاله، چگونگی فهم دستگاه‌مند از جامعه و دولـت مـصر اسـت و سـوال ایـن اسـت کـه متدولوژی فهم جامعه مصر چیست؟

ثابت‌ها و متغیرهای جامعه مصر

برای یافتن مجاری شناخت مصر، باید ثابت‌ها و متغیرهای آن، شناسـایی شود و بر مبنای تحلیل و وضعیت این شکافها و قدرت هر یک از کارگزاران و تعاملات آنهـا با یکدیگر می‌توان به ترسیم چشم‌اندازی از آینده تحولات سیاسی مصر دست یافت.

رود نیل

1. نخستین و مهم‌ترین «منبع ثابت» در زندگی مصریان، «رود نیل» است، که منبع حیـات است. حدود 99 درصد جمعیت آن کشور در کرانه‌های آن زنـدگی یعنـی در 3/5 درصـد خاک مصر زندگی می‌کنند هر مسأله‌ای در مصر، متکی به نیل و کنترل آبهـای آن اسـت، و همین امر ضرورت وجود یک قدرت مرکزی مقتدر را توجیه پـذیر مـی‌سـازد. «هـردوت، داند» مورخ یونانی، مصر را هدیه و عطیه نیل می‌داند. تمدن مصر بـه عنوان یکی از قدیم‌ترین تمدن‌ها در حاشیه نیل شکل گرفته است. تجمع مراکـز انـسانی جامعه قدیم مصر در کنار رودخانه نیل نقش اساسی در شکل‌گیری تمدن اولیه داشته است. هم اکنون نیز می‌توان گفت مصر چیزی جز شهرهای اطراف نیـل نیـست. . نیل بر روحیه مصریان نیز تأثیرگذار بـوده اسـت . بـه نظر حسین فوزی شخصیت مصریان و حتی وحدت مصریان در طول تاریخ سه هزارسـاله مردم متمدنی که در اطراف نیل روی زمین کـار می‌کردنـد. به واسطه رود نیل بوده است. مجبور بودند سازماندهی زندگی خود را بر محور سیل و طغیان و نقـصان رود نیـل تنظـیم کنند. آنان مجبور بودند متحد شوند تا بر خطرات ناشی از سیل و خشکسالی ناشی از سیل و خشکسالی و بیماریهای واگیردار همراه آن غلبه کنند. نیل موجـب وحـدت ملـی آنـان و تداوم شخصیت آنان شده است. تمـدن سـازی مصریان با رود نیل گره خورده است اهمیت نیل تـا آنجاسـت کـه برخـی نویسندگان مصر را مساوی نیل دانسته‌اند و از استعاره نیل برای اشاره به مصر برگرفته‌اند، و پاول برای اشاره به تحولات سیاسی دوره ناصر عنوان کتاب خود را چنین برگزیـده اسـت: «ناصر با نیل چه کرد»؟ در قرن 21 نیز همچنان اهمیت نیل بـه قـوت خـود باقی است. زندگی مصر نیز از این وضعیت خاص جغرافیایی متأثر است. هیکل به درسـتی حق مطلب را ادا می‌کند و می‌گوید: «احکام جغرافیا پیوسته نقش یک قدرت منطقه‌ای را بر مصر تحمیل می‌کند». مصر به شدت از وضعیت نیل، تأثیرپـذیر و منفعل است؛ ایجاد مانعی در سر راه رسیدن آب نیل به مصر، خشکسالی و کمبـود بـاران آفریقا، مصرف فزاینده آب نیل، آلودگی آن و جز آن هر یک بـار سیاسـی خـاص خـود را خواهد داشت. احداث سد آسودان توسط ناصر نیز به منظور کاهش انفعال‌پـذیری مـصر از نیل صورت گرفته است. حتی ایجاد تمدن مصر باستان در حاشـیه نیـل و موقعیـت فعلـی صنعت توریسم و جهانگردان خارجی این کشور که یکی از منابع ارزی مهم دولـت اسـت نیز مائده نیل است.

موقعیت استراتژیک مصر

2. ثابت دیگر نیز به جغرافیای سیاسی و «موقعیت استراتژیک مصر» مربوط می‌شـود. پل زمینی دو قاره، میان دو دریا قرارداشتن و دسترسی به آبهای آزاد و کانال سوئز، موقعیت بی‌مانندی را نصیب مصر کرده است. این موقعیت، موجب تاخت و تاز مهاجمـان خـارجی شده است. مهاجمانی که یکدیگر را خنثی می‌کردند؛ چـه یونانیهـا، فارسها را و رومیها، یونانیها را، اعراب، رومیها را... فاطمیون، ممالیـک را، عثمـانی‌ها، ممالیک را، فرانسویها و انگلیسی‌ها، عثمانی‌ها را از مصر خارج کردند. در دوره معاصر نیز بعد از ناکامی‌های محمدعلی پاشا برای اصلاحات و توسعه، مـصر بـه اقتـصاد بـین‌المللـی ملحق می‌شود. ژاک برگ در توصیف آن چنین گفته است: به گفتـه هـردوت، مـصر هدیـه رود نیل بود . اما سالیان دراز، این سر زمین به وثیقه ای برای بدهی‌های دولت این کـشور بـه طرفهای اروپایی بویژه انگلیسی و فرانسوی تبدیل شده بود . همین موقعیت جغرافیایی در کنار عوامل دیگر به مصر جایگـاهی مرکـزی یـا ابرنیروی عربی " داده است . ملک عبدالعزیز قبل از مرگ به فر زندش می‌گویـد : سـلامتی اعراب در کل می‌تواند از روی سلامتی مصر تشخیص داده شود . اگر مـصر مـریض شـود، تمام جهان عرب مریض میشود.

پیامدهای ناشی از موقعیت استراتژیکی مصر

موقعیت استراتژیک مصر به عنوان یک عنصر ثابت در مصر، دارای پیامدهایی اسـت کـه بخـشی از متغیـرات آن کـشور را رقم زده است. به عبارت دیگر، بیشتر عوامل تغییر در گذشـته، از خـارج وارد مـصر شـده اسـت. مهاجمان خارجی از آن سوی مرز می‌آمدند هر کدام بخشی از فرهنگ خود را بـه صـورت گذاشتند. آداب و رسوم در دره نیل، میراث غنی مصر و پیچیـدگی فرهنـگ آن نیز تا حدودی به همین امر مرتبط است. مصر در طول دو هزار سال، سه بار زبان و سه بار دین خود را تغییر داده است: ادیـان فرعـونی، مـسیحی و اسـلامی بعد از فتح اسلامی نیز با سلطه فاطمیون شـیعی در 909م، مـذهب شـیعه در آن جـا ترویج یافت، تا اینکه بعد از سیطره صلاح الدین ایوبی شافعی مـذهب و تـسلط امپراتـوری عثمانی، مذهب اهل سنت، غالب شد. هنوز هم علائمی از دوران فاطمیون و مذهب شیعه در فرهنگ جاری مصر مشهود است. آثار سیطره سلسله‌های گوناگون بر فرهنگ مصر را به طور مثال در جشن‌های ویژه مـاه مبـارک رمـضان مـصریان میتوان یافت. این جشن‌ها ترکیبی و پیچیده و چند رگه است. رگه‌هایی از آن به دوره‌های مختلف فرعونی، قبطی و اسلامی رجعت دارد و میراث آن دوره است. رگـه‌های اسـلامی آن نیز خود به قسمت‌های مختلف تقسیم می‌شـود. بخـشی از آن بـه ابتکـارات فاطمیـان، برمی‌گردد و بخشی بازمانده عثمانی و سایر ملل برمی‌گردد.

تمدن جدید غرب

با ورود ناپلئون به مصر در سال 1798م، اولین برخورد فراگیر «تمدن جدید غرب» با جهان اسلام، در سرزمین مصر صورت گرفت. بعدها نیـز در 1882م بـه اشـغال انگلـستان درآمد و در 1914م تحت الحمایه آن کشور قرار گرفته است. بنابراین «میراث استعماری» نیز هنوز در زوایای نظام سیاسی مصر مشهود است. مرزهای مصنوعی، ایجاد یک طبقـه نخبـه دولتی، قانون اساسی چند حزبی و نهادهای لیبرال دموکرات ضعیف بدون پـشتوانه و نظـام سکولاری که مذهب را از سیاست جدا می‌دانـد. حتـی در قانون اساسی ماده 76 به تبعیت از ساختار اسـتعمار انگلـستان، از تعبیـر «مجلـس عـوام» استفاده می‌شود جهان اسـلام از طریـق مـصر بـه سـرعت در جریان تحولات جدید غرب بعد از رنسانس قرار گرفـت و از آن زمـان تـا کنـون، چـالش تمدن غرب و اسلام در اشکال گوناگون میان «اسلامگرایان و دولتهای سکولار» و تعـابیر سیاسی و غیرسیاسی از دین ادامه یافته است. صحنه سیاسی مـصر شـاهد چالش چهار جریانی است که به ترتیب در مصر مطرح شده‌اند: جریان غرب گرایی، جریان اسلامگرایی، جریان ناسیونالیسم غربی و جریان ناسیونالیسم مصری.

متغیر برون مرزی

3. متغیر برون مرزی، شناخت تحولات مصر، اسرائیل و مسئله فلسطین اسـت کـه ایـن مسئله در طول پنج دهه، به صورتی تمام عیار در شکل دادن به سیاست داخلـی و خـارجی مصر نقش داشته است. در واقع، فهم رفتار سیاسی مصریان جـز از راه چـالش و تهدیـد اسرائیل میسر نیست . فعال شدن و افزایش در جه رادیکالی یـا افـول فعالیتهـای گـروه‌های اسلامی، به نحوه رابطه نخبگان سیاسی مصر با مسئله اسـرائیل پیونـد می‌خـورد. یکـی از دلایل فعالیت‌های اسلام گرایان در دوره ده ساله اول ریاست جمهوری مبـارک، تعلـل وی در اجرای مواد کمپ دیوید و عادی سازی روابط بود. آینده‌نگری در خصوص تحولات مـصر نیز در گرو تعامل چندجانبه مذاکرات اعراب - اسرائیل و آمریکاست. نمی‌توان چشم‌اندازی از آینده مصر تصویر کرد، بدون آنکه قبلاً وضعیت سناریوهای مختلف و ضـریب احتمـال وقوع هر یک بررسی و سپس آینده مصر از دریچه هر یک از آنها ملاحظه شده باشد. از ایـن‌رو، اسرائیل و مقوله امنیت، مجرای فهم رفتار سیاسی در جامعه مصر است شکست در مذاکرات صلح، مانند پیشرفت مذاکرات صلح، منجر به فعـال شـدن اسلامگرایان خواهد شد؛ زیرا هر درجه نزدیکی به اسرائیل، به منزله همـان میـزان دوری از ساخت جامعه مصر خواهد بود. اسلامگرایان مشروعیت مذهبی دولـت مصر را به دلیل مذاکره صلح با اسرائیل به طور جدی زیر سـؤال بردنـد. شکست مصر در جنگ 1967 از اسرائیل نیز در خیزش دوبـاره جنـبش‌ها و افکـار اسلامگرایی نقش تعیین کننده‌ای داشته است.