نگرش‌های درست و نادرست به تقریب مذاهب (مقاله)

عنوان مقاله	نگرش های درست و نادرست به تقریب مذاهب
زبان مقاله	فارسی
اطلاعات نشر	ایران
نویسنده	احمد شفیعی نیا

تقریب در گفتمان برگرفته از متون دینی و سیره رسول گرامی اسلام و ائمه معصومین (علیهم السلام)، ضمن حفظ حرمت و حقوق همه مذاهب اسلامی، علی رغم وجود تفاوتها و تنوعها، برای رفع خصومت و ایجاد فضای سالم برای مناسبات و روابط انسانی و اسلامی در قالب همزیستی مسالمت آمیز میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی تلاش می شود.

برجسته ترین ویژگیهای تقریب در گفتمان با خواستگاه کتاب و سنت

1. تعاون و همکاری

ایجاد روح تعاون و همکاری در همه عرصه های اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و معرفتی، مهمترین عامل برای بالا بردن ظرفیت تحمل و مدارای میان مسلمانان است. و فعال شدن تقریب در همه زمینه های ارتباطی می تواند جامع ترین و مشروع ترین در عین حال دقیق ترین روابط همه جانبه میان مذاهب اسلامی را پدید آورد. قرآن کریم در این جهت تاکید می نماید: «وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»؛ و دشمنى با قومى كه شما را از مسجد الحرام بازداشتند وادارتان نسازد كه از حد خويش تجاوز كنيد، و در نيكوكارى و پرهيز همكارى كنيد نه در گناه و تجاوز. و از خداى بترسيد كه او به سختى عقوبت مى كند.

با توجه به فقراتی از این آیه شریفه که در راستای تعامل با غیر مسلمانان وارد شده است، می توان برداشتهایی با همان محتوا و مفاهیم، بلکه با تاکید بیشتری را نسبت به مسلمانان به دست آورد؛ زیرا وقتی با غیر مسلمان اینگونه می بایستی رفتار کرد، با مسلمانان به طریق اولی باید همکاری کرد: (الف) نهی اکید قرآن از تجاوز از حدّ هنگام عکس العمل با غیر مسلمانان؛ (وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا). (ب) دستور به همکاری مسالمت آمیز در امور انسان دوستانه و خدا پسندانه با آنان؛ (وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ). (ج) دستور به رعایت تقوا در هر برخوردی، و اینکه این دستورات احکام استحبابی نیست، بلکه متخلف هر چند یک مسلمان باشد عذاب خواهد شد؛ (وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ).

2. حفظ موجودیت متقابل

گفتمان وحدت بر اساس آموزه های دینی، در صدد الغاء و از بین بردن دیگر مذاهب نیست. کما اینکه این نگرش در صدد خلق مذهب جدید و یا اسلام بلا مذهب نیست؛ زیرا برای هر یک جایگاهی ویژه قائل است؛ و مذاهب را در حدّ مناسک و اعمال فردی عبادی نمی داند. ولی در عین حال تلاش می کند تا با تکیه بر مشترکات بسیار مانع از بزرگنمایی نقاط اندک مورد اختلاف شود. امام صادق (علیه السلام) در این راستا فرمودند:

«رَحِمَ اللَّه عَبْداً اجْتَرَّ مَوَدَّةَ النَّاسِ إِلَى نَفْسِه؛ حَدِّثُوهُمْ بِمَا يَعْرِفُونَ واسْتُرُوا عَنْهُمْ مَا يُنْكِرُونَ. ثُمَّ قَالَ: واللَّه مَا النَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ عَلَيْنَا مَئُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَيْنَا بِمَا نَكْرَه؛ فَإِذَا عَرَفْتُمْ مِنْ عَبْدٍ إِذَاعَةً فَامْشُوا إِلَيْه ورُدُّوه عَنْهَا، فَإِنْ قَبِلَ مِنْكُمْ، وإِلَّا فَتَحَمَّلُوا عَلَيْه بِمَنْ يَثْقُلُ عَلَيْه ويَسْمَعُ مِنْه؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ يَطْلُبُ الْحَاجَةَ فَيَلْطُفُ فِيهَا حَتَّى تُقْضَى لَه فَالْطُفُوا فِي حَاجَتِي كَمَا تَلْطُفُونَ فِي حَوَائِجِكُمْ فَإِنْ هُوَ قَبِلَ مِنْكُمْ وإِلَّا فَادْفِنُوا كَلَامَه تَحْتَ أَقْدَامِكُمْ ولَا تَقُولُوا إِنَّه يَقُولُ ويَقُولُ فَإِنَّ ذَلِكَ يُحْمَلُ عَلَيَّ وعَلَيْكُمْ أَمَا واللَّه لَوْ كُنْتُمْ تَقُولُونَ مَا أَقُولُ لأَقْرَرْتُ أَنَّكُمْ أَصْحَابِي»؛ خدا بیامرزد بنده ای را که دوستی مردم را به سوی خویش جلب می کند؛ با آنان به آنچه که دوست می دارند سخن بگویید، و از آنچه بدشان می آید سخن به میان نیاورید.

سپس فرمود: به خدا قسم دوستان ما وقتی که با دیگران راجع به آنچه دوست نمی دارند وارد بحث می شوند، گویی به شدت علیه ما وارد جنگ شده اند. هرگاه دیدید یکی از دویتان ما دارد از اسرار ما چیزی را فاش می کند مانع شوید، و اگر نتوانستید از فردی بالاتر که می تواند او را منع کند کمک بگیرید. و همانطور که در انجام نیازهای خود با دقت و زیرکی عمل می کنید، در انجام نیازهای من هم اینگونه باشید. اگر آنانی که اسرار ما را فاش می کنند و شما منعشان می کنید سخن شما را نپذیرفتند، پس کلام او را همانجا در زمین دفن کنید و اشاعه ندهید، نگویید او چنین و چنان می گوید؛ زیرا این سخنان به اسم من تمام می شود. به خدا قسم اگر به آنچه گفتم عمل کنید شماها از اصحابم شمرده خواهید شد.

3. تاکید بر اصول

این دیدگاه ضمن تأکید بر اصول اساسی اسلام و ارکان سه گانه آن (توحید، نبوت، معاد)، برای ورود در جرگه مسلمانی و خروج از دایره کفر، بر مشترک میان مذاهب پافشاری می نماید. با این نگرش تمامی یکتا پرستانی که پیرو پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می باشند را مسلمان شمرده، و آنان را مشمول تمامی احکام اسلام می داند. که در میان شهادت به یکتایی خداوند و رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) برای تحقق اسلام کفایت می کند. این اصل در حقیقت پاسخ قاطعی است به کسانی که به بهانه های واهی حکم به عدم مسلمانی عده ای از افراد جامعه بزرگ اسلامی می نمایند، در حالیکه به قبله آنان نماز گزارده و بر اساس کتاب آسمانی قرآن زندگی خود را تنظیم نموده اند، و با تمام وجود به پیامبر عزیز اسلام عشق می ورزند.

4. اصل اجتهاد

این دیدگاه تنها راه پیوند مسلمانان با دستورات دینی و احکام شرعی در عصر حاضر را اجتهاد می داند؛ و بر اجتهاد به عنوان اصلی مهم برای فهم دین، پافشاری و تاکید دارد. و از آن بعنوان سرمایه ای بزرگ برای شکوفایی دینی و نشاط اسلامی یاد می کند. و نسبت به اجتهاد دیگر مذاهب نگاهی تسامحی دارد چنانکه رشید رضا در یک کلام طلایی می گوید: (نَتَعاوَنُ فِیمَا اِتَّفَقنَا فِيهِ وَيَعذِرُ بَعضُنا بَعضاً فِيمَا اِختَلَفنَا فِيهِ)؛ در آنچه که اتفاق داریم با هم همکاری می کنیم؛ و در اختلافیات همدیگر را معذور می داریم.

تقریب در نگرش غیر دینی

1. نگرش پلورالیستی

مقصود از آن محترم شمردن هر قرائت از اسلام است، در نتیجه تلاش می شود تا میان قرائت های مختلف وفاق و یا لاأقل تسامح برقرار گردد. در این نگاه تقریب میان مذاهب يعنی هضم و تحمل نمودن یکدیگر. نقد: در این نگرش رسیدن به حق امری نسبی است، یعنی حق بودن هیچکدام معلوم نیست؛ و هر کس هر چه را حق دانست همان درست است؛ تعدد گرایی به این معنی از نگاه اسلام مردود است. پس تقریب با مدل پلورالیستی نیز قابل قبول نیست.

2. نگرش سکولاریستی

سکولاریسم عقیده‌ای است مبنی بر جدا شدن نهادهای حکومتی از نهادهای مذهبی. این تفکر به صورت کلی ریشه در عصر روشنگری در اروپا دارد؛ واژه سکولاریسم برای نخستین ‌بار توسط ( جورج هالی اوک) در سال ۱۸۴۶ استفاده شد. هر چند این اصطلاح تازه بود، ولی مفهوم کلی آزادی که سکولاریسم بر پایه آن بنا شده بود، در طول تاریخ وجود داشته‌ است. ایده‌های اولیه‌ی سکولار را می‌توان در آثار ابن رشد (اورئوس) پیدا کرد. وی و پیروان مکتب اوروئسیسم معتقد به جدایی دین از فلسفه بودند. هالی اوک این ایده جدایی اجتماع از دین را بدون تلاش برای انتقاد عقاید دینی مطرح کرد. (ویکی پدیا).</ref>

این نگرش درصدد حذف ابعاد اجتماعی اسلام است. دایره مذاهب را در حدّ انجام وظایف عبادی محدود می کند. و دین را امری شخصی و فردی می پندارد و رابطه انسانها با یکدیگر را امری خارج از دین به حساب می آورد. و آنچه برای تقریب با این نگرش مهم است؛ روابط انسانی است که از گستردگی فراوانی برخوردار است. و امور دینی و مذهبی که عبارتند از وظایف عبادی نیز در بسیاری مواقع مشترکند، و موارد اختلافات اندکی دارند و نمی تواند ضرری به تقریب و همکاری میان مذاهب وارد کند. نقد: باید گفت پیروان مذاهب اسلامی با عقیده غیر سکولاری اعتقاد به حضور دین در جامعه درصدد تقریب میان مذاهب اند؛ در حالیکه نگرش سکولاری در حقیقت پاک کردن صورت مسأله است نه ارئه راه حل برای تقریب میان مذاهب اسلامی.

3. همگرایی یک جانبه

این نگاه روابط میان مذاهب را در قالب همگرایی اقتصادی و یا سیاسی پیگیری می کند. مانند اتحادیه عرب یا اتحادیه اروپا، که به بازار مشترک و منافع سیاسی یا اقتصادی مشترک میان اعضا فکر می کند. نقد: تقریب تلاش همه جانبه در همه عرصه های معنوی و مادی است. و هدف آن نزدیک کردن دل ها به یکدیگر برای رسیدن به شکوفایی و تعالی استعدادهای نهفته در امور دین و دنیای مسلمانان است.