نام ابن منظور
نام کامل ابوالفضل‌ جمال‌الدین‌ محمد بن‌ مکرّم‌ بن منظور انصاری رُوَیْفِعی‌ افریقی‌؛ یا: ابن مکرّم
زادروز ۶۳۰ق
تخصص اصلی فرهنگ‌نویس
شغل قاضی
تخصص کاتب
آثار فرهنگ لغت ۲۰جلدی لسان‌العرب
مشهورترین تألیفش فرهنگ لغت ۲۰جلدی لسان‌العرب
درگذشت ۷۱۱ق

ابوالفضل جمال‌الدين محمدبن مكرم معروف به ابن منظور نويسنده لسان‌ العرب است. بيشتر مآخذ كهن او را ابن مكرم خوانده‎اند و او نسب خود را با هجده واسطه به «رويفع‌ ابن‌ ثابت‌ انصاری‌» صحابی پيامبراكرم(ص) رسانده است. برخی ابن منظور را شافعی مذهب و برخی شيعه دانسته‎اند.

ذهبى زادگاه‌ وی‌ را مصر نوشته‌ است، اما از منابع‌ قديم‌ درباره مولد و سال‌های‌ نخستين‌ زندگى‌ او آگاهى‌ دقيقى‌ به‌ دست‌ نمى‌آيد. وی‌ در قاهره‌ كاتب‌ ديوان‌ انشا بود و پس‌ از آن‌ منصب‌ قضا را در طرابلس‌ غرب‌ به‌ عهده‌ گرفت. به‌ گفته ابن‌ حجر و سيوطى‌ از آن‌جا كه‌ وی‌ عمر خود را به‌ خدمت‌ در ديوان‌ انشا گذرانده‌ و به‌ گفته ابن‌ شاكر مدفن‌ او در «قرافه»‌، نزديكى‌ قاهره‌، بوده‌ است‌، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ وی‌ در اثنای‌ اقامت‌ طولانيش‌ در مصر به‌ قضای‌ طرابلس‌ منصوب‌ شده‌ است‌.

ابن منظور کیست

ابوالفضل محمد بن مکرم بن منظور آفریقایى، لغوى و أدیب مشهور جهان عرب صاحب معجم بزرگ و مشهور «لسان العرب» و صاحب کتابهاى أدبى مختصر بسیارى همانند مختصر «أغانى» است. برخى گفته اند او در مصر متولد شده و برخى نیز او را منسوب به طرابلس مى دانند.

در «دیوان الانشاء» خدمت مى کرد و شاگرد ابن مقیر بود. او منصب قضاوت را در طرابلس بدست آورد و سپس به مصر دیار خود بازگشت و بقیه عمر خود را در آنجا سپرى کرد. او در همانجا وفات یافت و بعد از مرگش نزدیک به پانصد جلد کتاب با دست خط خود بر جاى گذاشت. گفته اند در آخر عمر بینایى اش را از دست داده بود.

ابن منظور بخاطر تصنیف کتاب بزرگ خود یعنى «لسان العرب» مشهور شد این کتاب جامع و شامل 5 معجم مختلف در لغت عرب است . علماى بسیارى او را در این فن ستوده اند و او را تمجید کرده اند در شعر نیز با وجود کمى آثار، نیکو بوده است . او در سال 630 هـ متولد شد و در سال 711 هـ از دنیا رفت. [۱]

نسب ابن منظور

ابن منظور نسب خود را با ۱۸ واسطه به رویفع بن ثابت انصاری (درگذشت ۵۶ هجری)، صحابی پیامبر اکرم (ص)، که در سال ۴۶ هجری امارت طرابلس غرب را عهده دار شد، رسانیده است. [۲]

«شدیاق» نسبت آفریقایی را که منابع کهن به وی داده‌اند، دلیل بر تونسی بودن او می‌داند. برخی نیز به استناد اینکه «رویفع» جد اعلای او، تا پایان عمر امیر طرابلس بوده و خاندان ابن منظور، معروف به آل مکرم، تا سده‌های اخیر در آن ناحیه شهرت داشته‌اند، زادگاه وی را طرابلس پنداشته‌اند و بعید دانسته‌اند که او پیش از تصدی قضای طرابلس در مصر و یا قاهره به سر برده باشد.

اما نظر به گزارش «صفدی» و «ابن شاکر» و با توجه به آنچه در پژوهش «ابوالقاسم محمد کرو» درباره مهاجرت جد او، نجیب الدین علی، از تونس به مصر آمده، دلیلی قاطع بر ترجیع قول ذهبی که مصر را زادگاه او دانسته است، وجود دارد.

آثار ابن منظور

مشهورترين كتاب او لسان العرب است در بيست مجلد كه كتب لغت مادر را در آن گرد آورده و مى توان گفت: از همه آنها بسنده است. ديگر كتاب او «مختارالاغانى» است در 12 جز و «نثار الازهار فى الليل والنهار» در ادب و «اخبار ابى نواس» و چند كتاب ديگر كه به طبع نرسيده. ابن منظور مذهب تشيع داشته خالى از تعصب و رفض. [۳]

آثار چاپ شده

لسان العرب، كه مشهورترين کتاب اوست.

اين کتاب نخست در بولاق (1299 - 1308 قمرى) در 20 جلد با مقدمۀ احمد فارس شدياق چاپ شد. بعد از آن بارها تجديد چاپ شد و چاپهاى متعددى از آن به عمل آمد. از جمله در بيروت (1374 - 1375 قمرى) در 15 جلد و نيز، در همانجا سال 1389 قمرى در 3 جلد بزرگ تحت عنوان «لسان العرب المحيط» با پيوستى از اصطلاحات علمى جديد.

در چاپ اخير و برخى از چاپهاى تازه‌تر این کتاب، ريشه‌ها را مطابق شيوۀ رايج به ترتيب حروف نخستين آنها نظم داده‌اند.

سرور النفس بمدارک الحواس الخمس

اين کتاب گزيده‌اى از «فصل الخطاب» احمد بن يوسف تيفاشى است كه در بيروت (سال 1980 میلادى) به كوشش احسان عباس به چاپ رسيده است. جزء نخست این کتاب نيز با عنوان «نثار الأذهار في الليل و النهار و أطائب أوقات الأصائل و الأسحار» جداگانه در استانبول (سال 1298 قمرى) و بعد از آن در سال 1988 میلادى با حواشى احمد عبدالفتاح تمام، در بيروت چاپ شده است.

مختار الأغاني في الأخبار و التهاني، گزيده‌اى از «الأغاني» ابوالفرج اصفهانى است.

اين اثر به كوشش جمعى از محققان در قاهره (سال 1384 - 1385 قمرى) در 8 جلد و پس از آن در بيروت (سال 1386 - 1387 قمرى) و در دمشق (سال 1971 میلادى) در 12 جلد به چاپ رسيده است.

ابن منظور در این کتاب فصلى طولانى در استدراك اخبار ابونواس افزوده است كه به گفته خود او، ابوالفرج آن را از قلم انداخته يا بعدها از نسخه‌هاى کتاب افتاده است.

چاپهاى جداگانه‌اى از این بخش در قاهره (سال 1924 میلادى) با حواشى محمد عبدالرسول و در بغداد (سال 1952 میلادى) به كوشش شكرى محمد احمد صورت گرفته است.

مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر

ابن منظور در این کتاب علاوه بر حذف بيشتر اسانيد، به تلفيق اخبار پرداخته است. بخشهاى افتاده از نسخه‌هاى کتاب ابن عساكر را در این اثر مى‌توان يافت.

چاپ این کتاب از سال 1404 قمرى، به كوشش عده‌اى از محققان در دمشق آغاز شده و تا كنون مجلداتى از آن انتشار يافته است.

آثار خطى

1. اختصار کتاب الحيوان جاحظ.

2. لطائف الذخيرة، كه تلخيصى است از «الذخيرة في محاسن أهل الجزيرة» ابن بسام كه نسخه‌اى از آن در کتابخانه بايزيد استانبول موجود است.

3. مختار الطبقات الكبير ابن سعد ازهرى. نسخه‌اى از آخرين جزء آن به خط ابن منظور در دار الكتب موجود است.

4. مختصر الجامع لمفردات الأدویة و الأغذية ابن بيطار. نسخه‌اى از این کتاب در دار الكتب موجود است.

5. مختصر ذيل تاريخ بغداد، كه خلاصه‌اى است از ذيل سمعانى بر تاريخ خطيب بغدادى. صفدى اختصار تاريخ بغداد و ذيل ابن نجار بر آن را به ابن منظور نسبت داده است.

6. مختصر نشوار المحاضرة و أخبار المذاكرة قاضى تنوخى. نسخه‌اى از این کتاب در آمبروزيانا موجود است.

7. المنتخب و المختار في النوادر و الأشعار.

8. الرجال.

9. أخبار أبينواس.

10. حياة أبينواس.

11. ديوان

در میان آثار ديگر او، از اختصار زهر الآداب حصرى، صفة الصفوة ابن جوزى، يتيمة الدهر ثعالبى و اختصار العقد الفريد ابن عبدربه نيز ياد شده است كه در فهرستهاى موجود از آنها نشانى نيست. [۴]

پانویس

  1. نقل از موسوعة العربیة العالمیة
  2. لسان العرب، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۴
  3. اعلام زركلى و روضات الجنات
  4. مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر لسان العرب (18 جلدی)