جهمیه

جهمیّه از جمله فرقه های جبر گرایانه کلامی در اسلام است که بنیانگذارش شخصی به نام جهم بن صفوان می باشد. این فرقه در قرن های سوم و چهارم هجری قمری از جمله فرقه های مطرح بوده و در زمان های بعدی به افول گراییده است. جهمیه برای اراده انسان هیچ نقشی قایل نیست، بکله مطابق با عقاید آن ها، جهان فقط یک خالق یا یک فاعل دارد آن هم خداوند است. بنا براین، انسان فاعل واقعی افعال خویش نیست، بلکه استناد فاعلیت به وی از روی مجاز است. بیان این عقیده نشان می دهد که جهمیه در مقایسه با سایر فرقه هایی که مشی جبر گرایی دارند، روش سخت گیرانه تری را اتخاذ کرده است.نکته قابل توجه این که اکنون میراث مکتوبی از جهمیه در دست ما نیست، بلکه آرای و عقاید این فرقه را دیگر متکلمان مخالف جهمیه از جمله ابوالحسن اشعری نقل و تحلیل کرده اند.

معرفی جهمیه

جهمیه از فرقه های قدیمی کلامی و صاحب نام است به گونه ای که در منابع کلامی هر کجا بحث از عقاید مذاهب و مکاتب به میان می آید، به موسس این فرقه و نیز آرای آن نیز به طور پر رنگ اشاره می شود. با این حال هیچ متن و سندی از عقاید این فرقه در دسترس نیست و گزارش‌ هایی که امروزه موجود است، تنها اطلاعات اندک اما مستندی به ما می دهد که به فاصله حد اقل نیم قرن پس از مرگ جهم بن صفوان و به قلم متکلمان مخالف جهمیه نگاشته شده است که البته با تفاوت ها و نیز تعارض هایی نیز همراه است.

جهم بن صفوان

جهم بن صفوان در بلخ و در سال 128 هجری قمری به دنیا آمد. البته از جزییات مربوط به خانواده وی اطلاعات دقیقی در دست نیست. کنیه وی ابومُحرِز، از موالی‌ بنی‌ رایب‌ از قبیله‌ اَزْد است و چون مدتی را در سمرقند و نیز ترمذ سکونت کرد به نام جهم بن صفوان ترمذی یا سمرقندی نیز خوانده می شد.

تاثیر از اندیشه های جعد بن درهم

جهم بن صفوان در کوفه با شخصی به نام جعد بن درهم آشنا شد.این آشنایی موجب شد تا عقاید جعد بن درهم بدون واسطه بر جهم بن صفوان اثر بگذارد. جهم موضع موضع‌ تنزیهی‌ و قول‌ به‌ خلق‌ قرآن‌ را از جعد فرا گرفته است، اما در زمینه قدر با او موافق‌ نبوده‌ و از مُجَبِّره‌ (گروهی‌ که‌ به‌ جبر انسان‌ معتقد بودند) محسوب‌ می‌ شده‌ است‌.

آشنایی با عقاید جهمیه

عقاید فرقه جهمیه را در چند بخش می توان خلاصه کرد

جبر گرایی مطلق

در تفکر این فرقه جز خدا هیچ خالق یا فاعلی شناخته نمی شود و انتساب افعال به انسان، از روی مجاز و مسامحه است. مثلا می بینیم که طلوع و غروب به خورشید نسبت داده می شود در حالی که خورشید نقشی در طلوع و غروبش ندارد، ولی می گویند خورشید طلوع یا غروب کرد.و یا چرخش را به سنگ آسیا نسبت می دهند و حال آن که سنگ آسیا نقشی در چرخش خود ندارد. بنا بر این نه خورشید و نه سنگ آسیا هیچ کدام در فاعلیت خود نقشی ندارند، ولی به طور مسامحه و مجاز حرکات شان به خودشان نسبت داده می شود.

ایمان و معرفت

ایمان یعنی معرفت به خدا و کفر یعنی جهل به خدا. کسی که در دلش به خدا اقرار کند و او را بشناسد، هر چند با زبان انکار کند، کافر نیست. در نتیجه مسئله ای به نام اقرار و عمل؛ خارج از اصل ایمان است و به ایمان ربطی ندارد. در این ادعا به روایت «انّ اوّل الدّین معرفته» استدلال شده است و این منشا عقیده به ارجاء است.

نفی صفات مخلوق از خالق

در نگاه جهمیه، صفات مخصوص بندگان را نمی توان به خدا حمل کرد. به عنوان مثال، صفاتی چون عالم، حی، مرید، شی و...را نمی توان به خدا نسبت داد، ولی صفاتی چون خالق، قادر و... فقط اختصاص به خداوند دارد، چون فقط خداوند است که دارای قدرت است و می تواند خلق کند. پس اگر صفات مخصوص بندگان را به خدا نسبت دهیم، در دام تشبیه گرفتار می شویم.

علم خدا حادث است

این فرقه معتقدند که علم خدا به اشیاء حادث است (به این معنا که خدا از قبل عالم به احوال موجودات نبوده است) در این صورت، یا علم خدا پس از حدوث اشیاء هم چنان باقی می ماند یا دچار تغییر می شود. اگر صورت اول را بپذیریم در حق خدا قایل به جهل شده ایم چون متعلق علم پیشین این است که اشیاء به وجود خواهند آمد و متعلق علم پسین این است که اشیاء به وجود آمده اند بنا بر این اگر با وجود تفاوت در متعلق علم، در خود علم تفاوتی به وجود نیاید، علم با معلوم مطابقت نخواهد کرد و این مستلزم جهل خواهد شد. اما در صورت دوم که علم خدا به اشیاء از نوع حادث باشد، پس چون لازمه حدوث تغییر است، با این حساب مشکلی در فهم علم خدا که حادث است ایجاد نخواهد.

قرآن حادث است

جهمیه معتقدند که کلام خدا از جنس حادث است و چون قرآن نیز کلام الهی است پس قدیم نیست. امامیه نیز در این جهت که قرآن حادث است با جهمیه عقیده ای مشترک دارند.

خدا دیده نمی شود

مطابق با عقیده امامیه این فرقه نیز معتقدند که خداوند در قیامت نیز دیده نمی شود.