شعب ابی طالب
| نام | شعب ابی‌طالب |
|---|---|
| نام کامل | شِعْب ابی‌طالب |
| نام دیگر | شعب مولد |
| موقعیت | عربستان • مکه |
| سال واقعه | سال هفتم بعثت |
| نوع واقعه | محاصره اقتصادی |
| مدت واقعه | سه سال |
| علت | بنی‌هاشم و مسلمانان به سبب آزارهای مشرکان |
شِعْب ابی‌طالب درّه‌ای میان دو کوه ابوقبیس و خندمه در مکه است. رسول خدا(ص) در سال هفتم بعثت به همراهبنی‌هاشم و مسلمانان به سبب آزارهای مشرکان مکه به شعب پناه جستند و سه سال در محاصره اقتصادی و اجتماعی در این مکان به سر بردند. امام علی(ع) در نامه‌ای به معاویه به دشمنی قریش و محاصرۀ ۳ ساله شعب ابی‌طالب اشاره کرده است.
قریشیان برای اینکه بنی‌هاشم دست از حمایت پیامبر (ص) بردارند و او را به قریش واگذارند، آنان را در شعب ابی‌طالب محاصره اقتصادی و اجتماعی کرده و عهدنامه‌ای نوشته و بسیاری از بزرگان قریش امضا کردند.
این محاصره در سال هفتم هجری آغاز و سه سال طول کشید و سرانجام به نوشته اکثر مورخان به خاطر خورده‌شدن عهدنامه توسط موریانه محاصره نقص و به پایان رسید.
موقعیت جغرافیایی شعب ابی‌طالب
این شعب در شرق کعبه معظمه و میان کوه ابوقبیس و شعب ابن‌عامر قرار دارد [۱] و فاصله آن تا کعبه حدود دویست تا سیصد متر است.
عرب دامنه‌ها و وادیه‌های کوچک میان کوه را اصطلاحاً شعب می‌نامد. شهر مکه به دلیل داشتن تپه‌های فراوان، شعب‌های متعددی نیز در دامنه‌های تپه‌ها دارا بوده و هر شعب به نام طایفه ساکن آن نام‌گذاری شده است. شعب ابی‌طالب یکی از آنان است که در آغاز شعب ابی‌یوسف [۲] و پس از بعثت شعب ابی‌طالب نام گرفت و بعدها به شعب بنی‌هاشم و اکنون به شعب امام علی(ع) شهرت یافته است. [۳]
چرایی محاصره شعب ابی‌طالب
ناکامی قریش در بازگرداندن مهاجران حبشه به مکه و خطر ایجاد پایگاهی خارج از قدرت سیاسی قریش در آنجا و نیز نفوذ رو به گسترش مسلمان در میان جوانان قریش، آنان را به اتخاذ راه حلی جدید کشاند و آن اندیشه قتل پیامبر(ص) بود. [۴] مشرکان از ابوطالب خواستند تا دو برابر دیه قتل آن حضرت را دریافت کند تا فردی غیر قریشی محمد(ص) را به قتل برساند. [۵]
ابوطالب ـ عموی پیامبر(ص) ـ با شهامت و قاطعیت به این اقدام آنها اعتراض کرد و اشعاری مبنی بر حمایت از رسول خدا(ص) سرود. [۶]
قریش به ناچار راهی دیگر در پیش گرفتند و تحریم اقتصادی ـ اجتماعی را بر یاران پیامبر ص تحمیل کردند تا دست از حمایت ایشان بردارند و او را به قریش واگذارند. ابوطالب پس از مشورت با پیامبر(ص) تصمیم گرفت برای سهولت در مراقبت از جان ایشان و حفظ تعصبات و همبستگی عشیره‌ای [۷] بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در شعب ابی‌طالب گرد آورد. [۸]
از سوی دیگر چون قتل پیامبر(ص) بدون جلب رضایت حامیان او به معنای جاری‌ساختن خون در مکه بود [۹] مشرکان به ناچار پس از اجتماع در دارالندوه ـ محل شورای قریش ـ تصمیم گرفتند، بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در محاصره کامل اقتصادی ـ اجتماعی قرار دهند تا شاید بدین‌وسیله آنان را به تسلیم پیامبر(ص) به قریش مجبور کنند؛ [۱۰] زیرا مکیان، قدرت سیاسی متمرکزی نداشتند و هر عشیره به طور جداگانه، زعامت سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی خویش را در اختیار داشت؛ بنابراین قطع روابط اقتصادی ـ اجتماعی، نهایت اعمال قدرت آنان برای تحت فشار قرار دادن بنی‌هاشم بود. در جریان محاصره شعب، همه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب به جز ابوجهل،[16] ابولهب و ابوسفیان بن حارث [۱۱] حضور داشتند.
زمان و مدت محاصره
شروع محاصره از اوایل محرم سال هفتم هجری بنا بر قول مشهور به مدت سه سال ذکر شده است. [۱۲]
مزایای محاصره در شعب ابی‌طالب
1. از بروز شکاف میان بنی‌هاشم در حمایت از پیامبر(ص) بر اثر فشارهای اقتصادی، اجتماعی و عاطفی مشرکان مکه بر مشرکان بنی‌هاشم جلوگیری شد. [۱۳]
2. حفاظت مستمر از جان پیامبر(ص) که در جریان زندگی عادی در مکه میسر نبود. [۱۴]
3. حفظ تعصبات و همبستگی عشیره‌ای؛ زیرا تجمع همه بنی‌هاشم در شعب، عواطف خاندان‌های وابسته به بنی‌هاشم را علیه اشراف قریش تحریک می‌کرد و مانع تن‌دادن آنان به سیاست‌های خشونت‌بار علیه بنی‌هاشم می‌شد.
4. حضور بنی‌هاشم در کنار پیامبر(ص) سبب نفوذ و آشنایی بیشتر آنان با محتوای اسلام می‌شد. [۱۵]
5. فشارهای مالی، تشنگی و گرسنگی فرزندان و زنان بنی‌هاشم باعث بروز شکاف بیشتر میان مکیان در اتخاذ سیاست‌های خشونت‌آمیز علیه بنی‌هاشم و دست‌برداشتن از این‌گونه اقدام‌ها می‌شد. [۱۶]
نامه امام علی(ع) به معاویه
به روایت نصر بن مزاحم، حضرت علی(ع) در مورد ظلم و ستم قریش در شعب ابی‌طالب به پیامبر(ص) و مسلمانان، چنین به معاویه نوشت:
«خویشان ما (قبیلۀ قریش) بر این شدند که پیامبر ما را بکشند و نسل ما را براندازند. دربارۀ ما تصمیم گرفتند و ستم‌ها رواداشتند. خواروبار از ما قطع کردند و آب گوارا از ما بازگرفتند و ما را در جایگاه بیم و هراس نشاندند و جاسوس‌ها بر ما گماشتند و ما را ناچار ساختند تا در میان کوهی ناهموار پناه جوییم و بدین اکتفا نکرده جنگ علیه ما افروختند و پیمان‌نامه در میان خود علیه ما نوشتند بدین مضمون که با ما هم خوراک نشوند و با ما آب ننوشند و با ما وصلت و ازدواج نکنند و خرید و فروش ننمایند و از آنان در امان نباشیم تا اینکه محمد(ص) را در اختیار آنان نهیم تا اینکه وی را بکشند و جسدش را مثله[قطعه قطعه] کنند.
جز در موسم حج و عمره ما بنی هاشم از امنیت برخوردار نبودیم. اما مشیت خداوند دربارۀ ما چنین قرار گرفت که ما با تمام وجود از آن حضرت دفاع کنیم. و پروانه وار شمع وجودش را طواف نماییم و با شمشیرهای خود شب و روز از او حمایت کنیم. مومنانمان به انگیزۀ نیل به پاداش پروردگار و کافرانمان به منظور دفاع از حریم قوم و تبار از وجود مقدس وی حمایت می‌کردند.» [۱۷]
پانویس
- ↑ ارزقی، ابی‌الولید محمد بن عبدالله؛ اخبار مکه، قم، انتشارات الشریف الرضی، 1411ق، چاپ اول، ج2، ص165
- ↑ ارزقی، ابی‌الولید محمد بن عبدالله؛ اخبار مکه، قم، انتشارات الشریف الرضی، 1411ق، چاپ اول، ج2،ص233 و 265
- ↑ . ارزقی، ابی‌الولید محمد بن عبدالله؛ اخبار مکه، قم، انتشارات الشریف الرضی، 1411ق، چاپ اول، ج2،ص232
- ↑ حلبی شافعی، علی بن برهان الدین؛ السیرة الحلبیه، زینی دحلان، سید احمد؛ بیروت، المکتبة الاسلامیه، بی‌تا، ج1، ص336
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب؛ تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش، ج6، ص336
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب؛ تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش، ج6،ص388
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین؛ تاریخ صدر اسلام، تهران، انتشارات سمت، 1378ش، چاپ اول، ص281
- ↑ ابن شهر‌آشوب؛ مناقب آل ابی‌طالب، قم، المطبعه العلمیه، بی‌تا، ج1، ص63
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین؛ تاریخ صدر اسلام، تهران، انتشارات سمت، 1378ش، چاپ اول،ص297
- ↑ یعقوبی؛ تاریخ یعقوبی، پیشین، ج1، ص336
- ↑ ابنهشام؛ سیره ابنهشام، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار احیاء و التراث العربی، 1985م، ج1، ص351
- ↑ بلاذری؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، قاهره، دار المعارف، بی‌تا، چاپ سوم، ج1،ص236
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین؛ تاریخ صدر اسلام، تهران، انتشارات سمت، 1378ش، چاپ اول، ص281
- ↑ بیهقی، ابی‌بکر احمد بن حسین ج2، ص312
- ↑ مزمل، 1ـ 5
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۲۸۲-۲۸۴ (اقتباس)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ش، چاپ اول
- ↑ شوشتری، بهج الصباغه، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۳۵۵