ترمذی
| نام | ترمذی |
|---|---|
| نام کامل | ابو عیسی محمد بن عیسی ابن سَوْره ابن موسی ابن ضحاک السلمی الترمذی |
| القاب | ترمذی • ابوعیسی محمد بن عیسی ت‍رم‍دی • محمد بن عیسی |
| نام پدر | عیسى |
| تاریخ تولد | 209 یا 210 ق |
| محل تولد | بوغ روستایى در شش فرسخى ترمذ و یا اهل مرو |
| اساتید | ابوعبداللّه محمد بن اسماعیل بخارى |
| برخی از تالیفات | الشمائل المحمدیة•الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی• شمائل النبی (ترجمه) |
| رحلت | 279 ق |
ترمذی، با نام کامل ابوعیسی محمد بن عیسی ابن سَوْره ابن موسی ابن ضحاک السلمی الترمذی معروف به امام الترمذی، یک ایرانی جمع‌آوری‌کنندهٔ حدیث بود و نویسندهٔ کتاب سنن ترمذی است که یکی از صحاح سته است.
وی در شهر ترمذ زاده شد و در همانجا درگذشت. تألیف او راجع به حدیث موسوم به جامع است، که در آن اختلاف آراء مذاهب را شرح داده است. این دانشمند کتاب دیگری دارد معروف به شمائل که شرح چهرهٔ پیامبر اسلام است. در اواخر عمر نابینا شد و در قریه بوغ ترمذ درگذشت.
ترمذی کیست
ترمذی به احتمال بسیار بین سالهای ۲۰۵ و ۲۱۵ در خانواده‌ای اهل علم در ترمذ به دنیا آمد. پدرش علی بن حسن یا علی بن حسین، محدث بود. احتمالاً اولین معلمِ ترمذی پدرش بود. ترمذی نیز مانند او به سرزمین‌های شرق اسلامی سفر کرد و در شهرهایی چون بغداد حدیث شنید. در بیست وهشت سالگی به حج رفت. در زمان اقامتش در مکه حالی روحانی به او دست داد که خود آن را سرآغاز سلوک عارفانه اش خوانده است. بر اثر این حال، وی میل شدیدی به کناره گیری از دنیا یافت و شروع به حفظ قرآن کرد.
ترمذی پس از بازگشت به موطنش، به ریاضتهای شدید پرداخت و پس از چندی گروهی گرد او جمع شدند. ظاهراً دیدگاههای او سبب بدنامی اش شد و سرانجام نزد مقامات حکومتی متهم به ارتداد گردید. ترمذی برای دفاع از خود به اقامتگاه حاکم در بلخ رفت و گویا توانست این اتهام را رفع کند.
بخشی از شرح حالی که ترمذی از خود به جا گذاشته، شرح رؤیاهای او و همسرش است که با مضامین رمزی، از وصول وی به مقامات عرفانی خبر می‌دهد.
ترمذی به احتمال بسیار بین ۲۹۵ و ۳۰۰ درگذشت. بسیاری از صوفیه را از مریدان و پیروان او دانسته‌اند، از جمله احمدبن محمدبن عیسی از مشایخ عراق، حسن بن علی جوزجانی * و ابوبکرِ وراق * ترمذی. علما و عرفایی مانند امام محمد غزالی [۱] و ابن عربی [۲] نیز از آثار و افکار او بهره برده اند.
نفوذ ترمذی عمدتاً از طریق تألیفاتش پایدار ماند. آثار او را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: آثاری که با عناوین مختلف از آنها یاد شده است، و گزیده هایی از آثار پرحجم او.
مهمترین آثار ترمذی
- رساله سیره الاولیاء، که شهرت آن بیشتر به سبب موضوع ختم ولایت است که یکی از بخشهای فرعی کتاب محسوب می‌شود، ولی عنوان ختم الولایه چنان شهرت یافت که کتاب به نام ختم الاولیاء یا ختم الولایه معروف، و دو بار هم به همین نام چاپ شد، یک بار به اهتمام عثمان یحیی در بیروت (۱۹۶۵/ ۱۳۴۴ ش ) و بار دیگر در ۱۹۹۲/ ۱۳۷۱ ش در همانجا. ترمذی در این رساله برای نخستین بار موضوع سلسله مراتب اولیاءاللّه را مطرح کرد که قرنها بعد بر ابن عربی و از طریق او بر آثار صوفیان دیگر تأثیر گذاشت. [۳]
- نوادر الاصول، که در آن ضمن شرح و تفسیر ۲۹۱ حدیث نبوی، در باره عبادات و معاملات و سلوک و اخلاق سخن گفته است. این کتاب حجیمترین اثر ترمذی است و در ۱۲۹۳ در استانبول چاپ شده است.
- علل الشریعه، که در آن تکالیف شرعی به شیوه ای عرفانی تأویل شده است. ظاهراً ترمذی به سبب برخی مطالب این کتاب از زادگاهش بیرون رانده شد. از این اثر دو نسخه خطی، یکی در استانبول و دیگری در قاهره، وجود دارد.
- کتاب الصلوه، در باره نماز و آثار آن به شیوه باطنی. این کتاب در ۱۹۶۵ در قاهره چاپ شد.
- المَنهیّات، که تأویل باطنی منهیّات شرعی است (بیروت ۱۹۸۶).
- کتاب الحقوق، در باره تکالیف متقابل و واجب گروه‌های اجتماعی، که هر کدام منافع خاصی برای جامعه دارند. نسخه خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه موجود است.
- کتاب الامثال، مجموعه ای نسبتاً بزرگ از مثلهایی که در قرآن و سنّت پیامبر و کلام مشایخ آمده است و مقصود از نگارش آن تبیین ماهیت تجربه های عرفانی و طریقت صوفیانه است (قاهره ۱۹۷۵).
- کتاب الفُروق، که در آن مؤلف کوشیده است به کمک ۱۶۴جفت کلمه هم معنا، نشان دهد که کلمات مترادف وجود ندارند. این کتاب چاپ نشده است. نسخه های خطی متعددی از آن در کتابخانه های ترکیه و مصر و فرانسه وجود دارد.
- کتاب الاَکیاس و المُغتَرّین، در باره اعمال صحیح و ناصحیح در ادای واجبات و مستحبات دینی، مانند وضو و نماز و طلب علم و نکاح و تلاوت قرآن و بنای مساجد و برخی خطاهایی که زهاد، سالکان مبتدی و جز آنها مرتکب می‌شوند، با عنایت به سیروسلوک عارفانه. غزالی در احیاء علوم الدین در رُبع مهلکات از این کتاب استفاده کرده است. [۴]
- کتاب ریاضه النفس، در مسائل انسان شناسی و طریقت عرفانی. این کتاب دو بار و آخرین بار به اهتمام آرتور جان آربری [۵] چاپ شده است.
- کتاب ادب النفس، شامل پرسشهایی در باره عرفان و مخصوصاً در باره معنای یقین (قاهره ۱۹۴۷).
- منازل القاصدین، اثری کم حجم در باره هفت مقام یا منزل سیروسلوک. این کتاب با عنوان منازلُ العِباد نیز شناخته شده و در ۱۹۸۸ در قاهره به چاپ رسیده است.
- علم الاولیاء، در باره علم اولیای الاهی و برخی موضوعات عرفانی دیگر.
- الفَرقُ بین الا´یات و الکرامات، که تکمله سیره الاولیاء به شمار می‌آید و در آن موضوع امکان کرامات اولیا بررسی شده است. نسخه های خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه و در گوتینگن وجود دارد.