بداء
بداء به معنای تغيير مقدّرات غير حتمى حاصل از افعال اختيارى انسان ها است. بر اساس وعده الهی برخی از امور نظیر دادن صدقه به فقیر، نیکی به پدر و مادر، صله ارحام و یا ترک این امور می‌تواند انسان را دچار سرنوشت نیک یا بد بکند.
معنای لغوی بداء
واژه «بَداء» اسم مصدر از ماده «بدو» است [۱] این واژه در چند معنا به کار رفته است.1. به معنای آشکار شدن از خفا [۲] [۳] 2.به معنای ظهور چیزی از عدم. [۴] 3. به معنای تغییر در قصد [۵]
معنای اصطلاحی بداء
بداء در اصطلاح به معنای آشکار شدن امری از ناحیه خداوند برخلاف آنچه مورد انتظار بوده است، می‌باشد که در واقع محو اولی و اثبات دومی است و خدا به هر دو حادثه آگاه است.[۶] علمای شیعه تأکید نموده‌اند بداء درباره خدا به معنای دگرگون شدن اراده او نیست، بلکه این لفظ همانند غضب و رضا در حق خدا استعمال مجازی دارد. [۷]
تاریخچه بداء
بداء از جمله اعتقاداتی است که ریشه در روایات و نیز مباحث روایی و کلامی شیعه دارد. برخی از متکلمان همچون فخر رازی و نیز سلیمان بن جریر زیدی معتقدند که بداء از ابتکارات امامیه است.[۸] [۹] ولی عبدالکریم شهرستانی ریشه اعتقاد به بداء را به کیسانیه نسبت می‌دهد که در کلمات مختارثقفی مورد استفاده قرار گرفته است. [۱۰] با این حال برخی از مفسران معتقدند که بداء ریشه قرآنی دارد آن جا که قرآن در برخی از آیات [۱۱]تصریح به نسخ می کند و یا در برخی دیگر از لوح و محو و اثبات [۱۲] آن سخن می گوید و نیز وجود برخی از راوایات که اتفاقا در منابع اهل سنت در بار بداء بیان شده این ادعا را که شیعیان مبتکر بداء بودند را رد می کند.[۱۳] شیخ مفید معتقد است که تمام مذاهب اسلامی بداء را قبول دارند و اگر مذاهب اهل سنت و جماعت اختلافی در این باره با امامیه دارند آن اختلاف لفظی است و گرنه هیچ مذهبی نمی‌تواند بداء را انکار کند و بگوید که خداوند احکام را تشریع و سپس نسخ می‌کند و یا اگر کسی را میرانده دوباره زنده می‌کند و یا به کسی مالی بخشیده از او پس می‌گیرد. بنابراین، هیچ مسملمانی منکر چنین چیزی نیست.[۱۴] از دیگر علمای امامیه علامه طباطبایی نیز اختلاف بر سر بداء را لفظی می‌داند و به همین دلیل در تفسیر خود به طور مستقل به آن نمی‌پردازد.[۱۵]
بداء در قرآن
در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که مفهوم و مصداق این عقیده را بیان می کند که به یک نمونه اشاره می شود: می فرماید: خداوند هر چه را که خواهد محو می‌کند و هر آنچه را که بخواهد ثابت می‌کند.«یمحوا اللّه ما یشاء ویثبت و عنده أُمُ الکتاب» [۱۶] امام صادق (ع) در بیان این آیه می فرماید: آیا غیر از این است که خداوند ثابت را محو می کند و آنچه را که محو است را ثابت می کند.[۱۷]
بداء در روایات
در احادیث اعتقاد به مفهوم صحیح بداء، در راستای شناخت حقیقی توحید قرار داده شده است به‌طوری که بدون آن، نمی‌توان خالق را به طور واقعی شناخت. در ادامه به دو روایت اشاره می‌شود. 1. امام صادق (ع) فرمود: عبادت برتر خداوند (توسط بندگان) با اعتقاد به بداء حاصل می‌شود.[۱۸] 2.امام صادق (ع) فرمود: هیچ یک از پیامبران به نبوت نرسیدند مگر اینکه برای خداوند به پنج خصلت اعتراف کردند که عبارت است از: بداء، مشیت، سجود، عبودیت و اطاعت. [۱۹]
حوادث مربوط به بداء
در منابع روایی و تاریخی امامیه، حوادثی به بداء نسبت داده شده است که برای مثال به دو نمونه از آن اشاره می‌شود. نمونه اول مربوط به مرگ بزرگ ترین فرزند امام صادق(ع) [۲۰] و نمونه دوم مربوط به مرگ بزرگ ترین فرزند امام هادی(ع) [۲۱] می‌باشد که به گمان گروهی از شیعیان، اسماعیل امام بعد از امام ششم، و محمد امام بعد از امام دهم بود؛ اما آن ها در زمان حیات پدران شان از دنیا رفتند و با بدائی که حاصل شد، معلوم شد که امام بعدی، فرزندان دیگر آن دو امام بودند. [۲۲]
آثار اعتقادی به بَداء
اعتقاد به بَداء از سوی اهل بیت علهیم السلام از علائم بندگی به حساب آمده است و علاوه اجر فراوانی برایش در نظر گرفته شده است. [۲۳] از امام صادق(ع) نقل شده: «اگر مردم می‌دانستند اعتقاد به بَداء چه پاداشی دارد، هرگز از سخن گفتن درباره آن خسته نمی‌شدند.[۲۴] امام صادق(ع) بداء را از باورهای اصلی پیامبران برشمردند که هر پیامبری باید به آن اقرار کند.[۲۵] امام صادق(ع) می‌فرماید که نباید اعتقاد به بداء را به معنای آشکار شدن چیزی برای خدا دانست چرا که در خداوند نادانی راه ندارد.«از خداوند بداء حاصل نمی‌شود مگر این که از قبل به آن موضوع علم داشته است.[۲۶]
بداء در منابع اهل سنت
در منابع روایی اهل سنت نیز روایاتی در باب بداء نقل شده است. در صحیح بخاری در باب توسعه رزق به‌واسطه صله رحم، ابی‌هریره از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «هر کسی که دوست دارد روزی اش توسعه یابد و نیز بابت تاخیر مرگش خوشحال شود، پس باید صله‌رحم کند. [۲۷] همچنین، در باب دعا برای کثرت مال و برکت، از امّ سلیم نقل شده که او از پیامبر(ص) درخواست دعا کرده و پیامبر(ص) نیز در پاسخ فرمودند: «خدایا مال و فرزند او را بیفزا و در آنچه به او عطا فرمودی برکت عنایت بفرما [۲۸] بنابراین، روایاتی که دلالت بر بداء دارند، در منابع اهل سنت فراوان است و به همین جهت، آنها نیز گریزی از پذیرش بداء ندارند؛ اگرچه با لفظ بداء مخالفت می‌کنند و شیعه را مبتکر این اعتقاد می‌دانند.[۲۹]
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه بدو.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، سال ۱۴۱۲قمری، ص۱۱۳.
- ↑ المصباح، ج۱–۲، ص۴۰
- ↑ فضلی، خلاصة علم الکلام، ۱۴۱۴ق، ص۱۰۵.2.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۲.
- ↑ طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، ج۱۱، ص۳۸۱.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۶۷.
- ↑ فخر رازی، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، سال ۱۴۱۱ق، ص۶۰۲
- ↑ فخر رازی، تفسیر الرازی، ج ۱۹، ص۶۶.
- ↑ شهرستانی عبد الکریم، ملل و نحل، سال ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۰۶
- ↑ سوره رعد، آیه۳۹
- ↑ فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۶۰-۶۳.
- ↑ شیخ مفید، أوائل المقالات في المذاهب و المختارات، ۱۴۱۳ق، ص۸۰.
- ↑ طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱-۳۸۲.
- ↑ سوره رعد، آیه ۳۹
- ↑ کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی ،ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی،ج۱، ص۱۴۸.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب التوحید، النشر الاسلامی، ص۳۳۶.
- ↑ مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۴۰.
- ↑ فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۹۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، نشر الاسلامی، ص۳۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، نشر الاسلامی، ص۳۳۳.
- ↑ شیخ کلینی محمد بن یعقوب، محمدبن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 198
- ↑ بخاری محمد، صحیح البخاری، سال ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۵.
- ↑ بخاری محمد، صحیح البخاری، سال ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۷۳.
- ↑ فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۹۹-۱۰۱.