تأملی بر پیشینه وحدت اسلامی (کتاب)
| نام کتاب | تأملی بر مسأله وحدت اسلامی |
|---|---|
| نویسنده | محمّد حسین اردوش |
| زبان کتاب | فارسی |
| سال نشر | 1384 ش |
| ناشر | مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی |
| تیراژ | 1000 نسخه |
| نوبت چاپ | اول |
جهان اسلام از قرن سيزدهم هجري به اين سو، در کشاکش رويارويي با هيمنه¬ي استعماري غرب. علاوه بر وقوف به برتري مادي غرب، همانند قرن دوم هجري، بار ديگر با انبوهي ازمفاهيم و معارف بيگانه مواجه شد و البته اين بار جهان اسلام، نشاط و شادابي و سلامت و قدرت گذشته در مقابله با هيمنه¬ي مادي بيگانگان و هضم مطلوب داده¬هاي فرهنگي جديد را نداشت. از اين رو در مقابله با عالم جديد، موضع¬گيري¬هاي متفاوتي اتخاذ نمود که بيشتر مابين افراط و تفريط، غرب-گريزي تا غرب¬ستيزي و غرب¬گرايي تا غرب¬زدگي، در نوسان بود. در اين ميان ديدگاه¬هايي نيز تلاش مي¬داشت که از بهت واقعه درآمده و نسبت به امر واقع، يعني پيشرفت و برتري غرب، نه دچار تسليم، وادادگي و شيفتگي شود و نه روي درکشد و در انزوا فرو رود و يا به انکار و ستيز برخيزد، بلکه با اعتماد به نفس و ديده¬ي انصاف به حلاجي درست وضعيت و چاره¬جويي بپردازد. جنبش وحدت اسلامي يا اتحاد اسلام را در مجموع مي¬توان داراي چنين ديدگاهي شمرد. وحدت اسلامي در اين عصر، جنبشي است انديشه¬اي و عمل¬گرا که تلاشي گران، فشرده و پراکنده به خرج داد تا با احياء، اصلاح و بيداري، جهان اسلام را که در آن دوران، مهم¬ترين و معتبرترين واحدهاي سياسي آن، امپراطوري عثماني و ايران قاجاري بودند. توانايي درک دنياي جديد و دفاع از استقلال و صيانت آن در مقابله با سلطه¬جويي¬هاي استعماري غرب ببخشد. وحدت اسلامي با وجود تنوع در گر ايش¬ها و سمت وسوهاي سياسي فرهنگي، يکي از محوري-ترين نظريه¬هاي مطرح در اين دوران بوده و در ميان اقشار مختلف از سياستمداران حاکم تا علما، انديشمندان، روشنفکران و حتي توده¬ي مردم، مبلغان، داعياني داشت و اگرچه فشار و شتاب رويدادهاي متوالي آن دوران، فرصت پختگي و کارآمدي مؤثر را به اين جنبش نداد و ليکن مسأله¬ي وحدت اسلامي در اين عصر، تأثيراتي جدي، مانا و پردامنه برجاي گذارد و عليرغم کثرت و تنوع در تعريف، در اشکالي ديگر، همچنان تا امروز مطرح مي¬باشد.. فرضيه¬ي اساسي که چارچوب اين پژوهش، مبتني بر آن شکل گرفته است. اين است که وحدت اسلامي در اين دوران جنبشي است وحدت¬طلبانه، اصلاح¬گرا و استعمارستيز و مهم¬ترين عامل در ولادت آن، نياز جهان اسلام به وحدت در مصاف با دنياي جديد بود. اين پژوهش که از سه بخش سامان يافته است. تلاش گرديده است که با استنادهاي پژوهش¬گرانه، از مطر ح¬ترين مآخذهاي تحقيقاتي، در تار يخ معاصر جهان اسلام اعم از منابع دست اول و مآخذ تحقيقي، پيرامون مسأله¬ي وحدت اسلامي و موضوعات مرتبط با آن استفاده گردد. در بخش نخست كتاب، مؤلفه¬هاي ناهمسازگري و پيشينه¬ي تلاش¬هاي همسازگرايانه در جهان اسلام از آغاز تا قرن سيزده هجري و الي نوزده ميلادي، بررسي مي¬گردد. در بخش دوم، به زمينه¬هاي طرح مساله¬ي وحدت اسلامي در ايران قاجاري و امپراطوري عثماني، اشاره مي¬شود. بخش سوم به مسأله¬ي وحدت اسلامي؛ اتحاد اسلام و مؤلفه¬ها و مقوم¬هاي نظريه¬ي وحدت اسلامي در اين عصر، چهره¬ها؛ انديشه¬ها و تکاپوها (سيد جمال الدين، شيخ الرئيس قاجار، رساله¬ي اتحاد اسلام)، اختصاص دارد . و در پايان در كتاب تصريح شده است: پس از وفات پيامبر اسلام (ص)، به موازات تزايد ناهمسازگري¬ها، تلاش¬هاي وحدت¬طلبانه نيز رشد و نمود و بالندگي گرفت، وبدين ترتيب مساله¬ي وحدت اسلامي يا همسازگري و خصم و همزادش، يعني تفرقه يا ناهمسازگري كه بيش از هر چيز در اختلافات مذهبي بروز مي¬يابد، به برجسته¬ترين مؤلفه¬هاي تاريخ اسلام تبديل مي¬گردد. در طول تاريخ اسلام از وحدت اسلامي مانند بسياري ديگر از آموزه¬ها و ارزش¬ها، تعاريف متفاوت و قرائت¬هاي گوناگون شده است. و حتي پاره¬اي از تلاش¬هاي وحدت¬طلبانه با ماهيتي متناقض و دوگانه (پارادوكسيال)، با هدف وحدت مسلمانان به ناهمسازگري¬هاي جهان اسلام دامن زده¬اند، تا آن¬جا كه گاه شعار وحدت به حربه¬اي عليه جوهره¬ي خود يعني همسازگري تبديل شده و مستمسكي براي توجيه بيداد و يا انكار اقليت از سوي اكثريت بدل آمده است. نمونه¬هاي متعددي از اين دست تلاش¬ها را چه در حوزه¬ي انديشه و چه در حوزه¬ي قدرت سياسي، در تاريخ اسلام مي¬توان يافت.