شیعه در الجزایر
شیعه در الجزایر عنوان مقاله ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی، در موضوع جریان شناسی جهان اسلام به نگارش در آمده است.
تاریخچه مذهب تشیع در الجزایر
اکثریت ساکنان جمهوری الجزایر مسلمان و دارای مذهب مالکی که مذهب رسمی الجزایر به شمار میرود، هستند. اقلیات دیگری هم وجود دارد که از سایر مذاهب پیروی میکنند. یکی از این مذاهب، مذهب إباضیه(اِباضیه، یا اَباضیه، فرقه‌ای منسوب به عبدالله بن اباض تمیمی و از کهن‌ترین فرق شکل گرفته در بینمسلمانان. با اینکه این فرقه در برابر اکثریت مسلمانان (اهل سنت و تشیع) گروه کوچکی به‌شمار میآید، ولی از لحاظ تاریخی و شناخت اعتقادات فرق و مذاهب، دارای اهمیت بسیار است. باورمندان به این فرقه در عمان، زنگبار و شمال آفریقا زندگی میکنند.) است که مذهب اهالی منطقه مزاب در جنوب الجزایر به شمار میرود. همچنین در الجزایر چند ده هزار مسیحی وجود دارد، اما شیعیان الجزایر امروزه با آنکه در اقلیت هستند، به فضل جنبش استبصار که در سراسر الجزایر گسترش یافته است اندک اندک رو به افزایش هستند. علت ازدیاد جمعیت شیعیان و جنبش استبصار در الجزایر این است که الجزایری ها در مذهب اهل بیت علیهم السلام، یک مذهب فکری صحیح و روح تسامح را یافته اند.
مذهب شیعه در الجزایر از زمان دولت رستمیان (۹۰۸م- ۷۷۶م) که توسط فرقه إباضیه تأسیس شده بود و تیارت را پایتخت و مرکز فکری و فرهنگی خود در شمال آفریقا قرار داده بودند، حضور داشت. تا اینکه مبلغ شیعه ابو عبید الله شیعی، در سال ۹۰۸م دولت آنان را سرنگون کرد و اباضیان را وادار ساخت به سمت جنوب الجزایر نقل مکان کنند و در منطقه وادی میزاب (غردایه) مستقر شوند. یک دولت کوچک دیگری به نام دولت سجلماسه یا دولت مدراریه (۹۰۹م – ۷۵۸) بود که در جنوب غربی الجزایر و جنوب مراکش تا اطراف دولت رستمیان بر پا شده بود. این دولت را همانند دولت رستمیان، شیعیان تأسیس کرده بودند، اما مذهب آنان صفری بود. این دولت هم به دست دولت فاطمیان سرنگون شد.
به گفته مورخان از جمله ابن خلدون اولین دولتی که شیعیان در تاریخ الجزایر تأسیس کردند، در سطیف و دقیقا در بنی عزیز الجزایر بود. به نظر این تاریخ نگاران ورود شیعه به قاره آفریقا به فرمان امام جعفر صادق بوده است. ایشان دو نفر از پیروان خود را مکلف ساختند تا به مغرب عربی بروند و در آنجا اندیشه ها و ایدئولوژیهای شیعه را منتشر کنند. آن دو نفر وارد الجزایر شدند و به قبیله کتامه رفتند و در مناطق مجاور این قبیله پایگاههای بزرگی در فالمه، سوق احراس، القاله، عنابه، سکیکده، العقل، جیجل، قسنططنیه و سطیف ایجاد کردند و افزون بر اینها پایگاههای کوچکتری در نواصر الأوراس، اقجان و غیره بنا کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹م، عرصه سیاست در جهان عرب و به ویژه در الجزایر شکل جدیدی به خود گرفت و از تفکر انقلاب اسلامی تأثیر پذیرفت تا جایی که باعث شد طیفهای مذهبی الجزایر برپایی اسلام سیاسی و رسیدن به حاکمیت را بپذیرد و این انقلاب نزد آنان به یک الگو و یک مدل موفق تبدیل شد.
پژوهشهای متخصص جامعه شناسی اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه (Oran) دکتر عبد الحفیظ غرس الله درباره "حضور شیعیان در الجزایر” حاکی از این است که قبل از دهه هشتاد، شیعیان در الجزایر حضور آشکاری نداشتند؛ چون تا قبل از فرستادن هیئتهای اعزامی دانشجویان دانشگاههای ملی به مؤسسات آموزش عالی در کشورهای شرق عربی به خصوص کشورهایی که پیروان مذهب شیعه در آنها نسبتا زیاد است، مثل سوریه، لبنان و عراق، جامعه الجزایر کاملا از هرگونه نفوذ فرقه های مذهبی خارجی به دور مانده بود.
مسجد شیعیان در الجزایر
این پژوهشگر علاوه بر عامل مهاجرت در قالب بورس تحصیلی به الجزایر، عامل سفارت ایران در الجزایر را به عنوان یک عامل مهم در نشر تشیع در این کشور برشمرد؛ چون کشور ایران به عنوان یک الگوی اسلام سیاسی و عدالت اجتماعی بر اساس شریعت اسلامی و به عنوان رهبر کشورهای مقاومت علیه اشغال صهیونیستی در منطقه و امپریالیسم غربی با فعالیتهای زیادی که در زمینه های مختلف انجام میدهد در صدد نشر تشیع است. بخشی از فعالیتهای این کشور در زمینه صدور تشیع، فرستادن سفیران عالیرتبه به کشورها و پذیرش بورسهای تحصیلی دانشجویان کشورهای مختلف در مؤسسات دینی و مذهبی عالی در تهران و قم است. این فعالیتهای تبلیغی، فقط ماهیت دینی ندارد، بلکه ماهیت سیاسی هم دارد؛ چون پژوهشهایی که از طریق مصاحبه با برخی از مستبصران و شیعه شدگان در ایران انجام شده است، حاکی از این است که همه پیروان این مذهب باید به ولایت تامّ رهبر انقلاب اسلامی ایران، آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای کاملا پایبند باشند. این گونه پایبندی به آیت الله خامنه ای را شیخ فاضل الجزایری نماینده او در الجزایر که مسؤولیت سروسامان دادن گروههای شیعی را به عهده دارد، انجام میدهد.
یکی از روشهایی که مبلغان مذهب شیعه در الجزایر با اتکا به آن به تبلیغ میپردازند، به گفته دکتر عبد الحفیظ غرس الله ایجاد ارتباط عمیق میان مردم الجزایر و اهل بیت رسول خداوند است؛ چون اهل بیت پیامبر نزد این گروه جایگاه والایی دارد و از آنجا که در زندگی رسول خدا نقش زیادی داشته اند، نسبت به آنان عشق زیادی در دل دارند (۷).
نوشته های برخی از شیعیان الجزایری در شبکه های اینترنتی نشان دهنده شرایطی است که به خاطر آن از مذهب سنی مالکی به مذهب شیعه جعفری گرایش یافته اند و به وضوح معلوم است که شیعه شدن الجزایری ها ناشی از ارتباط آنان با نزدیکان و دوستان شیعه ای است که در این کشور ساکن بوده اند یا از طریق سفر با آنها آشنا شده اند. علاوه بر این، در اثر خلأ معنوی و فقر گفتمانی که ناشی از جنگ داخلی الجزایر بود، مراجع و کتابهای شیعی نیز در شیعه شدن الجزایریها نقش چشمگیری داشته است و گسترش شبکه های ماهواره ای مزید بر این عوامل است. همچنین بسیاری از جوانان تحت تاثیر مبارزات حزب الله لبنان قرار گرفتند، که باعث شد مذهبشان را تغییر دهند تا به صفوف لشکریان حزب الله بپیوندند یا در مبارزه مسلحانه خود علیه نهاد صهیونیست شرکت کنند (۸).
مناطق حضور شیعیان در الجزایر
با آنکه حضور شیعیان در الجزایر هنوز اندک است و فقط در برخی ایالتها و شهرها مانند الجزیره (پایتخت)، باتنه، تبسه، خنشله، تیارت و سیدی بل عباس میتوان آنها را مشاهده کرد، اما برخی سایتهای شیعی از جمله سایت مرکز پژوهشهای اعتقادی که بزرگترین سایت شیعی است و نیز سایت شیعه الجزایر که شعار «از مدرسه المصالیه تا مدرسه الخمینیه» را سرلوحه خود قرار داده است، در گزارشهایی که نقل کرده اند گفته اند: بعد از اینکه معلمان و کارمندانی که از عراق، سوریه و لبنان برای کار به الجزایر آمدند، مذهب شیعه به صورت سرّی در بخشهای گسترده ای از جامعه الجزایر در حال انتشار گسترده است. مدیر سایت شیعه الجزایر محمد العامری نیز معتقد است روند استبصار و تشیع در الجزایر به لطف خدا همچنان ادامه دارد و در سراسر خاک الجزایر فوران کرده و هیاهویی به پا نموده و همه طبقات جامعه را در برگرفته است؛ چون قبلا فقط در میان جوانان دیده میشد، اما اکنون به برکت صاحب العصر و الزمان علیه السلام، تشیع در اغلب خانه ها وارد شده است و من شنیده ام که بزرگسال ترین شیعه ۶۹ سال سن دارد (۹).
مزار سیدی الهواری ـ شهر وهران در الجزایر
برخی از منابع الجزایری می گویند: شهر سیدی خالد از توابع استان پسکره در جنوب الجزایر به خاطر وجود ضریح خالد بن سنان العبسی در این شهر، مرکز معنوی شیعیان الجزایر به شمار میرود. برخی منابع تاریخی نامعتبر هم ادعا می کنند که وی پیامبر بوده و قومش، مردم آذربایجان او را تنها گذاشتند از این رو به سرزمین ایران سفر کرد. برخی دیگر راه افراط پیموده و این نبی مجهول را تقدیس کرده اند؛ چون آنان معتقدند او به عنوان پیامبر بربریان در منطقه ای به نام «نار» در نزدیکی باتنه در شرق الجزایر مبعوث شده بود. با وجود اینکه احادیث، نبوت او را نفی کرده است، اما شیعیان قبر او را زیارت می کنند و قبیله ای موسوم به أولاد خلیفه یا أولاد نایل از آن مراقبت می کنند و معتقدند آنها شریف زاده هستند و نسب آنان به امام علی علیه السلام بر میگردد. برخی منابع نیز نقل کرده اند که شیعیان شب عاشورا را در آنجا سپری کرده و شعائر ویژه خود را در آنجا برگزار می کنند. و به دلیل این که شیعیان الجزایر نمی توانند به اماکن مقدس شیعه در خارج از الجزیره سفر کنند، آنها به هرجایی که در آن ذکر اهل بیت برپا باشد، مشرف می شوند.
حضور سیاسی شیعیان در الجزایر
شیعیان الجزایر هیچ فعالیت علنی ای که بتوانند از طریق آن موضع گیریها و نظراتشان را درباره امور ملی پیگیری کنند، ندارند. این امر باعث میشود بررسی این مسأله با مشکلاتی روبرو شود؛ زیرا آنان هیچ روزنامه ای ندارند که از سخنانشان را در آنها بیان کنند، اما جدیدا چند سایت الکترونیک در شبکه جهانی ایجاد کرده اند که از آنها به عنوان منبری برای بیان نظرات خود و حضورشان استفاده می کنند؛ بدون آنکه در امور دولت دخالتی کنند؛ چون آنها معتقدند کار مهمتری دارند و آن کار مشاوره دادن و کشف حقیقت است.
الجزایر تنها کشور سنی است که روز عاشورا را همانند روز عید فطر، عید قربان و میلاد رسول اکرم (ص) تعطیل رسمی اعلام کرده است و این امر سبب شده تا طرفداران جریان سلفی با آن مخالفت کنند و آن را جانبداری غیر موجه و خدمت بزرگ به شیعیان به شمار آورند.
مطالبات شیعیان الجزایر تنها در به رسمیت شناختن مذهب آنان محدود نمی شود، بلکه مطالبات سیاسی هم دارند. آنان در انتخابات شوراها و انتخابات پیشین مجلس تلاشهایی جهت نفوذ به برخی احزاب سیاسی داشتند و در برخی از احزاب نامزد شده بودند. اینها تلاشهایی است که شیعیان جهت ورود به دستگاههای دولتی انجام داده اند تا به روشهای مختلف قدرت را کمی به دست بگیرند و فعالیت هایشان را تسهیل نمایند و چه بسا تلاش می کنند در مراحل بعدی احزاب سیاسی تأسیس کنند.
همچنین بسیاری از شیعیان اخیرا توانسته اند به بسیاری از شوراهای منتخب، برخی از مدارس خصوصی، دانشگاه ها، مساجد و حتی ادارات مالیاتی راه پیدا کنند و بسیاری دیگر توانسته اند از انتخابات شوراهای گذشته و حتی از برخی از منافع ملی به نحو احسن استفاده کرده و در مجالس منتخب راه یابند.
حضور شیعیان محدود به مجالس و اماکن اداری نمانده است، بلکه آنان در دانشگاهها و ادارات مالیاتی برخی از استانها نیز رسیده است. برخی از منابع خبری به این نکته اشاره کرده اند که حضور شیعیان در این میادین به حمایت حزب الله لبنان و رایزنهای فرهنگی ایران بوده است.
نقش ایران در حمایت شیعیان الجزایر
حمایتهای ایران یک عامل مهم در انتشار تشیع در الجزایر است. در شمال تهران، در خیابان میرداماد یک ساختمان کوچک وجود دارد که در آن یک مجموعه مذهبی به نام کتامه به تبلیغ مذهب تشیع مشغول هستند. این مجموعه که نام خود را از منطقه کتامه در مغرب عربی برگرفته است و به عقیده مورخان شیعه قدیمیترین پایگاه نشر تشیع در شمال آفریقا به شمار میآید تحت نظارت دفتر آیت الله خامنه ای به امر نشر و ترویج شیعه اثنا عشر و صدور انقلاب اسلامی به مغرب عربی میپردازند.
افزون بر این، ایران از طریق راه اندازی شبکه های ماهواره ای تبلیغات گسترده ای جهت ترویج تشیع در الجزایر انجام می دهد و حتی سعی میکند برنامه های خود را برای شهروندان مغرب عربی که در فرانسه، انگلیس و آلمان زندگی می کنند، پخش کند (۱۵). این فعالیتهای تبلیغی چندان در میان مردم الجزایر مؤثر بوده که جمع زیادی از مردم مستبصر شده و حتی برخی از آنان نام فرزندان خود را خمینی میگذارند.
مؤسسات آموزشی دینی ایرانی که طلاب را از کشورهای جهت تعلیم علوم شیعی می پذیرند، نیز در این زمینه تأثیر چشمگیری داشته اند. یکی از این مؤسسات، مؤسسه امام حسین در شهر قم است که طلاب علوم دینی را از کشورهای مختلف از جمله الجزایر پذیرفته و به نشر فرهنگ شیعی در میان آنها اقدام نموده است. آقای عماد حمرونی از شهروندان تونسی که از این طریق شیعه شده به اهمیت نقش این مؤسسات تأکید کرده و میگوید: من در قم مقدسه با دانشجویانی از کشور تونس، الجزایر و مراکش دیدار داشتم و از آنها خواستم تا به تبلیغ فرهنگ اهل بیت در میان شهروندان کشورهایشان توجه ویژه داشته باشند و ما به جهت تکلیف شرعیمان امسال گروه فرهنگی اهل بیت را در تونس ایجاد کردیم تا صدای مؤمنان دوستدار اهل بیت در کشورمان شنیده شود. این اولین گام برای احیای تشیع در کشورهای مغرب عربی است. در همین راستا، روزنامه الشروق اعلام کرده که ۵۰ نفر از الجزایری هایی که در حوزه ها و مدارس علوم دینی قم تحصیل می کنند، شیعه شده اند.
در کنار همه اینها، حضور اقتصادی ایران در منطقه مغرب عربی هم در ترویج شاخصه های سیاسی و مذهبی ایران (شیعه) بی تأثیر نبوده است. طبق اظهارات سفیان میمونی، سفیر الجزایر در تهران بیش از ۱۵ شرکت ایرانی در الجزایر فعالیت می کنند.
آیا شیعیان الجزایر تابع وطن خود هستند یا تابع ایران؟
شیعیان الجزایر همانند دیگر اقلیت های موجود در این کشور، مثل أحمدیه و کرکریه از فشارهای دستگاه های دولتی که به خاطر اعتقاداتشان بر آن ها تحمیل می شود، گله دارند.
اکثر الجزایری ها دارای مذهب سنی مالکی هستند، اما در دهه های گذشته مذهب وهابی در برخی محافل اجتماعی نفوذ کرده است و به خاطر فشارهای پیروان مذهب وهابی بر دستگاه های دولتی، شیعیان این کشور معمولا به پیروی از ایران که بزرگ ترین وطن برای پیروان مذهب شیعه در جهان به شمار می رود متهم می شوند. نور الدین ختال، پژوهشگر و خبرنگار اخبار شیعیان الجزایر هم تأکید می کند که همه شیعیان جهان بر ولایت ایران گردن نهاده اند و تابع این کشور هستند.
ختّال در سخنانی با خبرگزاری «أصوات مغاربیه» گفت: شیعیان الجزایر منافع ایران را بر منافع کشورشان ترجیح می دهند و بیشتر الجزایری هایی که از مسائل سیاسی ایران دفاع می کنند، شیعیان این کشور هستند و این دلیلی است بر پیروی و طرفداری آن ها از ایران در امور سیاسی و اعتقادی.
از سوی دیگر، عبد الصادق سلایمیه، فعال شیعه الجزایری وفاداری شیعیان این کشور به ایران را رد کرد و گفت: سلفی ها این ادعای پوچ را ابراز کرده اند تا میان شیعیان و سنی های الجزایر فتنه بیاندازند.
سلایمیه در ادامه گفت: این چنین تهمت هایی فقط به شیعیان محدود نمی شود، بلکه بسیاری از فرقه های الجزایر را هم به این تهمت ها متهم کرده اند؛ چون بر اساس ادعاهای این افراد، برخی از الجزایری ها به فرانسه وفادار هستند، سلفی ها به عربستان وفادار و پیرو این کشور هستند و اخوان المسلمین هم پیرو مصر هستند.
او افزود متهم کردن ما شیعیان به وفاداری به ایران به جای الجزایر هیچ پایه و اساس درستی ندارد. من در یک کنفرانس بین المللی در ایران حضور داشتم و با صدای بلند اعلام کردم که وطن من الجزایر است و من تابع و دوستدار کشورم هستم و در خود، هیچ قصد و نیتی برای گرایش به سرزمینی دیگر نمی بینم.
سلایمیه در پایان سخنانش گفت: تا زمانی که قانون آزادی اعتقادات را به رسمیت بشناسد، من می گویم شیعه هستم و وطنم الجزایر است.
در همین خصوص، مشاور سابق وزارت امور دینی الجزایر، عده فلاحی، ضمن برشمردن عوامل تاریخی حضور شیعیان در الجزایر گفت: اولین دولت شیعی که تأسیس شد دولت فاطمی (۹۰۹م – ۱۱۷۱م) در شمال آفریقا بود که اولین خلافت اسلامی در منطقه مغرب بزرگ (تونس، الجزایر و مراکش) به شمار می رفت و از مذهب شیعه پیروی می کرد و پایتخت آن از سال ۹۰۹م تا پایان ۹۲۰ م، قیروان تونس بود.
او در ادامه گفت: در الجزایر هر شخصی در اعتقاداتش آزاد است و از ۲۰ سال قبل شیعیان در مناطق سوف، تبسه و… وجود دارند و تعدادشان بیش از ۲ میلیون است و ما با هیچ گروهی جز وهابیت هیچ مشکلی نداریم. فلّاحی تأکید کرد که روح دولت شیعی همچنان در الجزایر در جریان است، اما رفتارهای خشن جریان سلفی که می کوشد مانع تشیع شود، نوعی درگیری میان این دو مذهب به وجود آورده است.
وی در پایان افزود: شیعیان الجزایر دو گروه هستند: برخی از آنها به لحاظ معنوی و اعتقادی از ایران پیروی می کنند و به لحاظ سیاسی طرفدار و پیرو الجزایر هستند و برخی دیگر هم به لحاظ سیاسی و هم به لحاظ اعتقادی و معنوی پیرو ایران هستند و از مسائل سیاسی این کشور هم حمایت می کنند.