۴٬۹۳۳
ویرایش
جز
تمیزکاری
جز (جایگزینی متن - '[[رده: ' به '[[رده:') |
جز (تمیزکاری) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد بن محمد بن احمد بن علی بن عبدالرحمان بن ابی العافیة مِکناسی زَناتی فاسی [[مالکیه|مالکی]] فقیه، مورخ، ادیب و ریاضی‌دان معروف مغربی در دولت شُرَفای سَعدی (حسنی) (917-1069ق/1511-1659م). | ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد بن محمد بن احمد بن علی بن عبدالرحمان بن ابی العافیة مِکناسی زَناتی فاسی [[مالکیه|مالکی]] فقیه، مورخ، ادیب و ریاضی‌دان معروف مغربی در دولت شُرَفای سَعدی (حسنی) (917-1069ق/1511-1659م). | ||
==پیشینه== | == پیشینه == | ||
متولد 960هـ.ق (1553م) و متوفای 1025هـ.ق (1616م). ابوالعباس ابن قاضی در [[فاس]] دیده به جهان گشود <ref>همانجا؛ 2 EI</ref>. بعضی مولد او را مکناسه نوشته‌اند <ref>دارالمنصور، 5؛ ابوالنور، 1/14</ref>. | متولد 960هـ. ق (1553م) و متوفای 1025هـ. ق (1616م). ابوالعباس ابن قاضی در [[فاس]] دیده به جهان گشود <ref>همانجا؛ 2 EI</ref>. بعضی مولد او را مکناسه نوشته‌اند <ref>دارالمنصور، 5؛ ابوالنور، 1/14</ref>. | ||
جد اعلای وی موسی بن ابی العافیة از قبیلة زناتة مکناسه، بنیادگذار فرمانروایی مکناسه (سده 4ق/10م) است که رفتار خصمانه‌اش با [[ادریسیان|ادریسیان]] مغرب مشهور بود <ref>نک: ابن خلدون، 6/134-136</ref> و از این‌رو ابن قاضی از کارهای او تبرّی جسته است <ref> | جد اعلای وی موسی بن ابی العافیة از قبیلة زناتة مکناسه، بنیادگذار فرمانروایی مکناسه (سده 4ق/10م) است که رفتار خصمانه‌اش با [[ادریسیان|ادریسیان]] مغرب مشهور بود <ref>نک: ابن خلدون، 6/134-136</ref> و از این‌رو ابن قاضی از کارهای او تبرّی جسته است <ref> جذوة الاقتباس، 1/343</ref>. | ||
شماری از فرزندان ابن قاضی بزرگ (احمد بن علی) در فاس مقیم شده بودند <ref>نک: همانجا</ref>. | شماری از فرزندان ابن قاضی بزرگ (احمد بن علی) در فاس مقیم شده بودند <ref>نک: همانجا</ref>. | ||
===اشتهار=== | === اشتهار === | ||
اشتهار وی به ابن قاضی مربوط به احمد بن علی بن عبدالرحمان قاضی مکناسه (د 955ق/1548م در فاس) جد دوم صاحب ترجمه است و خود وی مختصری از ترجمه او را آورده است <ref> | اشتهار وی به ابن قاضی مربوط به احمد بن علی بن عبدالرحمان قاضی مکناسه (د 955ق/1548م در فاس) جد دوم صاحب ترجمه است و خود وی مختصری از ترجمه او را آورده است <ref> درّة الحجال، 1/106، جذوة الاقتباس، 1/158</ref>. ابن قاضی در آغاز درة الحجال، خود را «المکناسی النِجار» معرفی کرده است <ref>1/3</ref>. از این‌رو برخی او را المکناسی النجاری نوشته‌اند <ref>کتانی، 77</ref>، در حالی که در نوشته ابن قاضی منظور این است که ریشه خانوادگی او از مکناسه است و تبدیل کردن کلمه النجار به صورت صفت نسبی النجاری نتیجه سوءتعبیر است. | ||
==تحصیلات== | == تحصیلات == | ||
پدر و نیاکان و عموزاده‌های او اهل علم بودند <ref>مثلاً نک: درة الحجال، 2/203-204، 208، 214، 3/132</ref>. هر چند آغاز زندگی او مقارن با دگرگونیهای سیاسی در مغرب بود، اما این دوران از لحاظ علمی هنوز دوران شکوفایی محسوب می‌شد و [[فاس|فاس]] پناهگاه امنی برای دانشمندان بود که از هر سو به آنجا روی می‌آوردند تا از مراکز و گنجینه‌های علمی آن بهره گیرند <ref>زمامه، 623</ref>. | پدر و نیاکان و عموزاده‌های او اهل علم بودند <ref>مثلاً نک: درة الحجال، 2/203-204، 208، 214، 3/132</ref>. هر چند آغاز زندگی او مقارن با دگرگونیهای سیاسی در مغرب بود، اما این دوران از لحاظ علمی هنوز دوران شکوفایی محسوب می‌شد و [[فاس|فاس]] پناهگاه امنی برای دانشمندان بود که از هر سو به آنجا روی می‌آوردند تا از مراکز و گنجینه‌های علمی آن بهره گیرند <ref>زمامه، 623</ref>. | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
ابوالعباس احمد المنصور سعدی ذهبی شریف حسنی که در غیاب ابن قاضی بر تخت پادشاهی مغرب نشسته بود، به دانش و اهل علم و شرکت در مجالس و محافل علمی علاقه وافر داشت و با وجود گرفتاریهای سیاست و حکمرانی، دانشمندان را از هر سو به پایتخت خود در [[مراکش]] می‌کشاند. مخصوصاً توجه شخصی منصور به علم هندسه و تبحر ابن قاضی در ریاضیات و میانجیگری ابوفارس عبدالعزیز قَشتالی، وزیر و مورخ و شاعر حکومت، موجب شد که ابن قاضی در زمره صاحبان مراتب مورد توجه سلطان درآید <ref>همو، 626 - 627؛ گنون، 1/253</ref> و با دانشمندان دربار وی داد و ستد علمی داشته باشد. | ابوالعباس احمد المنصور سعدی ذهبی شریف حسنی که در غیاب ابن قاضی بر تخت پادشاهی مغرب نشسته بود، به دانش و اهل علم و شرکت در مجالس و محافل علمی علاقه وافر داشت و با وجود گرفتاریهای سیاست و حکمرانی، دانشمندان را از هر سو به پایتخت خود در [[مراکش]] می‌کشاند. مخصوصاً توجه شخصی منصور به علم هندسه و تبحر ابن قاضی در ریاضیات و میانجیگری ابوفارس عبدالعزیز قَشتالی، وزیر و مورخ و شاعر حکومت، موجب شد که ابن قاضی در زمره صاحبان مراتب مورد توجه سلطان درآید <ref>همو، 626 - 627؛ گنون، 1/253</ref> و با دانشمندان دربار وی داد و ستد علمی داشته باشد. | ||
==اسارت== | == اسارت == | ||
دانش وسیع و نیک خویی ابن قاضی او را انگشت‌نما کرد و سلطان درصدد برآمد او را به سفارت مشرق بفرستد تا اقتدار و شکوه دولت خود را در آن خطه بشناساند. ابن قاضی خود نیز برای بهره‌گیری علمی بیشتر علاقه‌مند به این سفر بود. بنابراین در شعبان 994 در تِطوان به کشتی نشست <ref>ابوالنور،1/25؛ زمامه، 628</ref>، اما در تنگه جبل الطارق (بحرالزَّقاق) گرفتار دزدان دریایی [[اسپانیا]] شدند و ابن قاضی به اسارت رفت <ref>همانجا</ref>. بعضی گفته‌اند که او در سفر حج (994ق/1586م) دچار این مصیبت شد <ref>ابوالنور، همانجا</ref> و برخی اسارت او را هنگام مراجعت از مشرق نوشته‌اند <ref>طوقان، 484؛ گنون، 1/263</ref>. اما در واقع او در سفر دوم و هنگام رفتن، و نه در برگشت، گرفتار شد. | دانش وسیع و نیک خویی ابن قاضی او را انگشت‌نما کرد و سلطان درصدد برآمد او را به سفارت مشرق بفرستد تا اقتدار و شکوه دولت خود را در آن خطه بشناساند. ابن قاضی خود نیز برای بهره‌گیری علمی بیشتر علاقه‌مند به این سفر بود. بنابراین در شعبان 994 در تِطوان به کشتی نشست <ref>ابوالنور،1/25؛ زمامه، 628</ref>، اما در تنگه جبل الطارق (بحرالزَّقاق) گرفتار دزدان دریایی [[اسپانیا]] شدند و ابن قاضی به اسارت رفت <ref>همانجا</ref>. بعضی گفته‌اند که او در سفر حج (994ق/1586م) دچار این مصیبت شد <ref>ابوالنور، همانجا</ref> و برخی اسارت او را هنگام مراجعت از مشرق نوشته‌اند <ref>طوقان، 484؛ گنون، 1/263</ref>. اما در واقع او در سفر دوم و هنگام رفتن، و نه در برگشت، گرفتار شد. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
او 11 ماه اسارت پر رنج و محنت کشید تا در اثر اقدامات منسوبان و اعیان دولت و خود سلطان و پرداخت فدیه‌ای، به میزان 20 هزار اوقیه (تقریباً اونس) زر در رجب 995 از گرفتاری رها شد. هنگفت بودن مبلغ فدیه نمودار منزلت والای ابن قاضی در نظر زمامداران مغرب بود <ref>ابوالنور، 1/25-27؛ زمامه، همانجا</ref>. | او 11 ماه اسارت پر رنج و محنت کشید تا در اثر اقدامات منسوبان و اعیان دولت و خود سلطان و پرداخت فدیه‌ای، به میزان 20 هزار اوقیه (تقریباً اونس) زر در رجب 995 از گرفتاری رها شد. هنگفت بودن مبلغ فدیه نمودار منزلت والای ابن قاضی در نظر زمامداران مغرب بود <ref>ابوالنور، 1/25-27؛ زمامه، همانجا</ref>. | ||
==بازگشت به علم== | == بازگشت به علم == | ||
ابن قاضی پس از رهایی از طریق سَبْته و تطوان به فاس بازگشت <ref>همانجا</ref>. اشتیاق او به دانش، او را بار دیگر با دانشمندان مغرب و علمای حاشیه دربار منصور پیوند داد. او به کار تدریس در جامع قَرّویین و جامع ابن یوسف مراکشی <ref>تازی، 2/517</ref> و تألیف پرداخت و برای سپاسگزاری از نعمت خلاصی که منصور برای او ممکن ساخته بود، همه نوشته‌های خود را به سلطان اهدا کرد <ref>ابن قاضی، جذوة الاقتباس، 1/9-10؛ 2 EI</ref> و با تأسی به ابوعبدالله خروف تونسی که خود را آزاد کرده ابوالعباس مَرینی تلقی می‌کرد <ref>ابن القاضی، درة الحجال، 2/209</ref>، او نیز پیوسته خود را مدیون سلطان حسنی مغرب، احمد منصور، می‌دانست <ref>همان 1/4؛ دارالمنصور، 1/5</ref> و یکی دیگر از آثارش، المُنْتَقی المقصور را به مآثر وی اختصاص داد <ref> درة - الحجال، 1/120</ref>. | ابن قاضی پس از رهایی از طریق سَبْته و تطوان به فاس بازگشت <ref>همانجا</ref>. اشتیاق او به دانش، او را بار دیگر با دانشمندان مغرب و علمای حاشیه دربار منصور پیوند داد. او به کار تدریس در جامع قَرّویین و جامع ابن یوسف مراکشی <ref>تازی، 2/517</ref> و تألیف پرداخت و برای سپاسگزاری از نعمت خلاصی که منصور برای او ممکن ساخته بود، همه نوشته‌های خود را به سلطان اهدا کرد <ref>ابن قاضی، جذوة الاقتباس، 1/9-10؛ 2 EI</ref> و با تأسی به ابوعبدالله خروف تونسی که خود را آزاد کرده ابوالعباس مَرینی تلقی می‌کرد <ref>ابن القاضی، درة الحجال، 2/209</ref>، او نیز پیوسته خود را مدیون سلطان حسنی مغرب، احمد منصور، می‌دانست <ref>همان 1/4؛ دارالمنصور، 1/5</ref> و یکی دیگر از آثارش، المُنْتَقی المقصور را به مآثر وی اختصاص داد <ref> درة - الحجال، 1/120</ref>. | ||
==فضاوت== | == فضاوت == | ||
ابن قاضی مدتی بدون داشتن سمتی رسمی با دربار منصور، پیوندی نزدیک داشت <ref> 2 EI</ref>، تا به منصب قضا در شهر سَلا گماشته شد. از این رو در نوشته‌های معاصر و متأخر، از او به عنوان قاضی سلا یادکرده‌اند <ref>باباتنبکتی، 68 -91،97؛ سلاوی، 2(4</ref>/111). با توجه به سخنان ابن قاضی درباره نایب قاضی سلا از 998ق و اجازه روایت دادن ابن قاضی به او در 1000ق/1592م <ref> درة الحجال، 1/250، 253</ref> و با توجه به اشارات بابا تنبکتی در 1005ق و مقری در 1009ق درباره تصدی قضای سلا توسط او، می‌توان حدود تقریبی این دوره را تخمین زد <ref>نک: زمامه، 630 -631</ref>. | ابن قاضی مدتی بدون داشتن سمتی رسمی با دربار منصور، پیوندی نزدیک داشت <ref> 2 EI</ref>، تا به منصب قضا در شهر سَلا گماشته شد. از این رو در نوشته‌های معاصر و متأخر، از او به عنوان قاضی سلا یادکرده‌اند <ref>باباتنبکتی، 68 -91،97؛ سلاوی، 2(4</ref>/111). با توجه به سخنان ابن قاضی درباره نایب قاضی سلا از 998ق و اجازه روایت دادن ابن قاضی به او در 1000ق/1592م <ref> درة الحجال، 1/250، 253</ref> و با توجه به اشارات بابا تنبکتی در 1005ق و مقری در 1009ق درباره تصدی قضای سلا توسط او، می‌توان حدود تقریبی این دوره را تخمین زد <ref>نک: زمامه، 630 -631</ref>. | ||
ابن قاضی به علتی ناشناخته از سمت قضا برکنار شد <ref> 2 EI</ref> و در جامع الاَبّارین فاس به تدریس [[صحیح بخاری|صحیح بخاری]] نشست <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، 1/366؛ تازی، همانجا</ref>. | ابن قاضی به علتی ناشناخته از سمت قضا برکنار شد <ref> 2 EI</ref> و در جامع الاَبّارین فاس به تدریس [[صحیح بخاری|صحیح بخاری]] نشست <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، 1/366؛ تازی، همانجا</ref>. | ||
==مهاجرت و وفات== | == مهاجرت و وفات == | ||
پس از مرگ منصور در 1012ق/ 1603م و پریشانی اوضاع مغرب به سبب جنگهای خانگی میان شاهزادگان مدعی سلطنت، جمع دانشمندان فاس و مراکش از هم پاشید و هر کدام از آنان در گوشه‌ای از بادیه پناهگاهی برای خود جست <ref>زمامه، 632</ref>. در این احوال، ابن قاضی هم در منطقه اطلس میانی به [[زاویه]] دَلائیان کوچید و در آنجا به حرمت زیست. | پس از مرگ منصور در 1012ق/ 1603م و پریشانی اوضاع مغرب به سبب جنگهای خانگی میان شاهزادگان مدعی سلطنت، جمع دانشمندان فاس و مراکش از هم پاشید و هر کدام از آنان در گوشه‌ای از بادیه پناهگاهی برای خود جست <ref>زمامه، 632</ref>. در این احوال، ابن قاضی هم در منطقه اطلس میانی به [[زاویه]] دَلائیان کوچید و در آنجا به حرمت زیست. | ||
وی گاهی برای رسیدگی به وضع خانواده و جست و جو از احوال یاران و شاگردانش به فاس می‌رفت. بدین‌سان ابن قاضی بقیه عمر خود را تا 1025ق به تدریس و تألیف گذراند <ref>همانجا</ref>، گرچه تاریخ فوت او 1026ق نیز یاد شده است <ref>کتانی، 1/77</ref>. جسد ابن قاضی پس از آنکه شاگردش مقّری بر او نماز خواند، در نزدیکی باب‌الجیسه (یکی از دروازه‌های فاس) دفن شد <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، 1/366-367</ref>. | وی گاهی برای رسیدگی به وضع خانواده و جست و جو از احوال یاران و شاگردانش به فاس می‌رفت. بدین‌سان ابن قاضی بقیه عمر خود را تا 1025ق به تدریس و تألیف گذراند <ref>همانجا</ref>، گرچه تاریخ فوت او 1026ق نیز یاد شده است <ref>کتانی، 1/77</ref>. جسد ابن قاضی پس از آنکه شاگردش مقّری بر او نماز خواند، در نزدیکی باب‌الجیسه (یکی از دروازه‌های فاس) دفن شد <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، 1/366-367</ref>. | ||
==اساتید== | == اساتید == | ||
بسیاری از علمای مغرب و مشرق به عنوان استادان ابن قاضی یاد شده‌اند که از آن جمله‌اند، | بسیاری از علمای مغرب و مشرق به عنوان استادان ابن قاضی یاد شده‌اند که از آن جمله‌اند، | ||
در مغرب: | در مغرب: | ||
*پدرش محمد بن محمد (د 981ق) که از او فرائض (تقسیم میراث) و حساب و برخی کتاب‌ها را فراگرفت <ref>ابن قاضی، درة الحجال، 2/215</ref> | * پدرش محمد بن محمد (د 981ق) که از او فرائض (تقسیم میراث) و حساب و برخی کتاب‌ها را فراگرفت <ref>ابن قاضی، درة الحجال، 2/215</ref> | ||
*ابوالعباس احمد بن علی المَنجور مکناسی (د 995ق) که در معقول و منقول، تاریخ، بیان، منطق، و اصول استاد بود و ابن قاضی از 975ق تا فوت او مدت 20 سال، جز ایام اسارت و اقامتش در مراکش، پیوسته با او بود <ref>همان، 1/157، 163</ref>. سخنان ستایش‌آمیز ابن قاضی در حق این استادش میزان دلبستگی وی را به او می‌نمایاند <ref>همان، 1/163، جذوة الاقتباس، 1/135-136</ref> | * ابوالعباس احمد بن علی المَنجور مکناسی (د 995ق) که در معقول و منقول، تاریخ، بیان، منطق، و اصول استاد بود و ابن قاضی از 975ق تا فوت او مدت 20 سال، جز ایام اسارت و اقامتش در مراکش، پیوسته با او بود <ref>همان، 1/157، 163</ref>. سخنان ستایش‌آمیز ابن قاضی در حق این استادش میزان دلبستگی وی را به او می‌نمایاند <ref>همان، 1/163، جذوة الاقتباس، 1/135-136</ref> | ||
*محمد بن قاسم قیسی معروف به قَصّار (زنده در 999ق) محدث و رجالی که به نظر می‌رسد ابن قاضی پس از رهایی از اسارت، از او استفاده کرده است <ref>ابن قاضی، درة الحجال، 2/153-154، 159</ref> | * محمد بن قاسم قیسی معروف به قَصّار (زنده در 999ق) محدث و رجالی که به نظر می‌رسد ابن قاضی پس از رهایی از اسارت، از او استفاده کرده است <ref>ابن قاضی، درة الحجال، 2/153-154، 159</ref> | ||
*ابومالک عبدالواحد بن احمد حسنی مراکشی (د 1003ق)، فقیه، ادیب، مفتی و محدث که ابن قاضی در شوال 998 از او اجازه عام گرفت <ref>همان، 3/140-142، جذوة الاقتباس، 2/453-454</ref> | * ابومالک عبدالواحد بن احمد حسنی مراکشی (د 1003ق)، فقیه، ادیب، مفتی و محدث که ابن قاضی در شوال 998 از او اجازه عام گرفت <ref>همان، 3/140-142، جذوة الاقتباس، 2/453-454</ref> | ||
*عبدالرحمان بن عبدالواحد سجلماسی که ابن قاضی در 99ق از او اجازه یافت <ref>همو، درة الحجال، 3/101</ref> | * عبدالرحمان بن عبدالواحد سجلماسی که ابن قاضی در 99ق از او اجازه یافت <ref>همو، درة الحجال، 3/101</ref> | ||
*محمد بن یوسف تدغی (زنده در 999ق)، استاد فقه و نحو و حدیث، با حافظه‌ای قوی که ابن قاضی در 998ق در مراکش به خط خود او از او اجازه روایت گرفت <ref>همان، 2/164- 165، 187</ref> | * محمد بن یوسف تدغی (زنده در 999ق)، استاد فقه و نحو و حدیث، با حافظه‌ای قوی که ابن قاضی در 998ق در مراکش به خط خود او از او اجازه روایت گرفت <ref>همان، 2/164- 165، 187</ref> | ||
و در مشرق: | و در مشرق: | ||
*سالم بن محمد سنهوری مالکی، فقیه و محدث و راویه که ابن قاضی در 986ق در قاهره شاگرد او بود <ref>همان، 3/314</ref> | * سالم بن محمد سنهوری مالکی، فقیه و محدث و راویه که ابن قاضی در 986ق در قاهره شاگرد او بود <ref>همان، 3/314</ref> | ||
*راشد بن عبدالله بغدادی شافعی، استاد معقول و نحو که ابن قاضی در قاهره در 986ق از او منطق فراگرفت <ref>همان، 1/276</ref> | * راشد بن عبدالله بغدادی شافعی، استاد معقول و نحو که ابن قاضی در قاهره در 986ق از او منطق فراگرفت <ref>همان، 1/276</ref> | ||
*ابراهیم بن عبدالرحمان علقمی شافعی اشعری (د 997ق)، محدث و راویه که ابن قاضی در 986 در قاهره از وی بهره جست <ref>همان، 1/203</ref> | * ابراهیم بن عبدالرحمان علقمی شافعی اشعری (د 997ق)، محدث و راویه که ابن قاضی در 986 در قاهره از وی بهره جست <ref>همان، 1/203</ref> | ||
*عبدالرحمان بن عبدالقادر ابن فهد علوی شافعی (د 995ق در مکه) که ابن قاضی در مسجد الحرام چندین کتاب از او فراگرفت و در 987ق به خط خود او از او اجازه دریافت داشت <ref>همان، 3/99</ref>. | * عبدالرحمان بن عبدالقادر ابن فهد علوی شافعی (د 995ق در مکه) که ابن قاضی در مسجد الحرام چندین کتاب از او فراگرفت و در 987ق به خط خود او از او اجازه دریافت داشت <ref>همان، 3/99</ref>. | ||
==اجازات== | == اجازات == | ||
با توجه به اشتغال زیاد ابن قاضی به تدریس و تعلیم، شمار بسیاری از دانش طلبان عصر از او علم آموختند یا اجازه روایت گرفتند. از این جمله‌اند: | با توجه به اشتغال زیاد ابن قاضی به تدریس و تعلیم، شمار بسیاری از دانش طلبان عصر از او علم آموختند یا اجازه روایت گرفتند. از این جمله‌اند: | ||
*شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن محمد مَقّری (د 1041ق/ 1631م)، مؤلف نفح الطیب <ref>مقری، 7/250؛ کتانی، 1/77</ref> | * شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن محمد مَقّری (د 1041ق/ 1631م)، مؤلف نفح الطیب <ref>مقری، 7/250؛ کتانی، 1/77</ref> | ||
*و ابومالک عبدالواحد بن احمد اندلسی فاسی (د 1040ق)، فقیه اصولی و متکلم <ref>ابوالنور، 1/20</ref>. | * و ابومالک عبدالواحد بن احمد اندلسی فاسی (د 1040ق)، فقیه اصولی و متکلم <ref>ابوالنور، 1/20</ref>. | ||
==آثار== | == آثار == | ||
ابن قاضی آثار متعددی در رشته‌های مختلف پدید آورد. او خود در دیباچه جذوة الاقتباس (ص 10) به عناوین 4 اثر خویش که پیش از این کتاب تألیف و همه به سلطان احمد منصور اهدا شده، اشاره کرده است. شمار آثار او را 18 <ref>مخلوف، 297</ref> یا حدود 15 <ref>ازهری، 24</ref> گفته‌اند. آثار برجای مانده او را 14 شمرده‌اند <ref> 2 EI</ref> که عبارتند از: | ابن قاضی آثار متعددی در رشته‌های مختلف پدید آورد. او خود در دیباچه جذوة الاقتباس (ص 10) به عناوین 4 اثر خویش که پیش از این کتاب تألیف و همه به سلطان احمد منصور اهدا شده، اشاره کرده است. شمار آثار او را 18 <ref>مخلوف، 297</ref> یا حدود 15 <ref>ازهری، 24</ref> گفته‌اند. آثار برجای مانده او را 14 شمرده‌اند <ref> 2 EI</ref> که عبارتند از: | ||
#جذوة الاقتباس فی ذکر من حَل‌َّ من الاعلام مدینة فاس. این اثر پس از تألیفات معروف دیگر ابن قاضی نوشته شده است. جذوة تاریخ شهر فاس، آموزشگاهها، آب انبارها، بناها، فرمانروایان، دانشمندان و آثار علمی و ادبی آنان است. | # جذوة الاقتباس فی ذکر من حَل‌َّ من الاعلام مدینة فاس. این اثر پس از تألیفات معروف دیگر ابن قاضی نوشته شده است. جذوة تاریخ شهر فاس، آموزشگاهها، آب انبارها، بناها، فرمانروایان، دانشمندان و آثار علمی و ادبی آنان است. | ||
این کتاب براساس حروف مرتب شده و در ذیل هر حرف انواع موضوعهای مزبور را به ترتیبی مشخص، مطرح کرده است: نخست فرمانروایان، بعد فقهای بومی شهر، سپس دانشمندانی که از جاهای دیگر به آنجا وارد شده‌اند. در دیباچه کتاب، مؤلف مانند مقدمه‌های دیگر آثارش مراتب قدردانی خود را از منصور، فرمانروای شریفی مغرب، به عنوان آزاد کننده خود از اسارت بیگانه ابراز داشته است <ref>1/9-10</ref>. | این کتاب براساس حروف مرتب شده و در ذیل هر حرف انواع موضوعهای مزبور را به ترتیبی مشخص، مطرح کرده است: نخست فرمانروایان، بعد فقهای بومی شهر، سپس دانشمندانی که از جاهای دیگر به آنجا وارد شده‌اند. در دیباچه کتاب، مؤلف مانند مقدمه‌های دیگر آثارش مراتب قدردانی خود را از منصور، فرمانروای شریفی مغرب، به عنوان آزاد کننده خود از اسارت بیگانه ابراز داشته است <ref>1/9-10</ref>. | ||
| خط ۷۷: | خط ۷۷: | ||
بیان مؤلف به تبع استفاده از مآخذ گونه‌گون و کتاب پر از کلمات و تعبیرات زمانهای مختلف است. ملاک درازی و کوتاهی تراجم مشخص نیست و ترتیب منطقی در موضوعات آنها رعایت نشده است <ref>دارالمنصور، 1/6</ref>. با اینهمه، این نوشته مرجعی مهم در بررسی تاریخ اجتماعی مغرب و فاس تلقی می‌شود، به خصوص که بعضی مآخذ آن اکنون در دست نیست <ref>همانجا</ref>. جذوة، چشم‌اندازی کلی از سیر ادبی مراکش در زمان مرینیان و سعدیان ارائه می‌کند <ref> 2 EI</ref>. این کتاب اول بار در 1309ق/1891م در فاس به صورت سنگی چاپ شد <ref>سرکیس، 210</ref>. چاپ نوین این کتاب با مطابقت نسخه چاپی پیشین با چند نسخه خطی، با بعضی تصرفات، به وسیله دارالمنصور [[رباط]] در 1973-1974م در دو جلد منتشر شده است. | بیان مؤلف به تبع استفاده از مآخذ گونه‌گون و کتاب پر از کلمات و تعبیرات زمانهای مختلف است. ملاک درازی و کوتاهی تراجم مشخص نیست و ترتیب منطقی در موضوعات آنها رعایت نشده است <ref>دارالمنصور، 1/6</ref>. با اینهمه، این نوشته مرجعی مهم در بررسی تاریخ اجتماعی مغرب و فاس تلقی می‌شود، به خصوص که بعضی مآخذ آن اکنون در دست نیست <ref>همانجا</ref>. جذوة، چشم‌اندازی کلی از سیر ادبی مراکش در زمان مرینیان و سعدیان ارائه می‌کند <ref> 2 EI</ref>. این کتاب اول بار در 1309ق/1891م در فاس به صورت سنگی چاپ شد <ref>سرکیس، 210</ref>. چاپ نوین این کتاب با مطابقت نسخه چاپی پیشین با چند نسخه خطی، با بعضی تصرفات، به وسیله دارالمنصور [[رباط]] در 1973-1974م در دو جلد منتشر شده است. | ||
#درة الحجال فی غُزَّة اسماء الرجال. تألیف این کتاب در اوایل رجب 999 آغاز شده است. مؤلف این کتاب را چون ذیلی بر وفیات [[ابن خلکان]] تلقی کرده و تراجم بزرگان را از وفیات ابن خلکان <ref>681ق/ 1282م</ref> تا اوایل سده 11ق به ترتیب حروف مغربیان آورده است <ref> درة - الحجال، 1/5</ref>. از این‌رو این کتاب در ردیف ذیلهای متعددی قرار دارد که بر اثر مشهور ابن خلکان نوشته‌اند. مؤلف دلیل عدم ترتیب تراجم را برحسب سالهای وفات چنین آورده که چون این تراجم را از روی یادداشتهایش نقل کرده، چنان ترتیبی برای او دشوار بوده است <ref>همان، 1/6</ref>. | # درة الحجال فی غُزَّة اسماء الرجال. تألیف این کتاب در اوایل رجب 999 آغاز شده است. مؤلف این کتاب را چون ذیلی بر وفیات [[ابن خلکان]] تلقی کرده و تراجم بزرگان را از وفیات ابن خلکان <ref>681ق/ 1282م</ref> تا اوایل سده 11ق به ترتیب حروف مغربیان آورده است <ref> درة - الحجال، 1/5</ref>. از این‌رو این کتاب در ردیف ذیلهای متعددی قرار دارد که بر اثر مشهور ابن خلکان نوشته‌اند. مؤلف دلیل عدم ترتیب تراجم را برحسب سالهای وفات چنین آورده که چون این تراجم را از روی یادداشتهایش نقل کرده، چنان ترتیبی برای او دشوار بوده است <ref>همان، 1/6</ref>. | ||
در این اثر 1522، فقره ترجمه حال از فقها، ادیبان، شاهان و امرا و دیگر ناموران گردآوری شده است. بعضی تراجم کتاب در نهایت کوتاهی و در چند کلمه است، در حالی که برخی دیگر مشتمل بر صفحاتی چند می‌شود. تفصیل در تراجم معمولاً همراه با ذکر جنبه‌ای ادبی و شعری صاحب ترجمه است. از این حیث و از لحاظ تکمیل نواقص المنتقی، درة را ملحقی بر آن اثر می‌توان پنداشت <ref>ابوالنور، 1/9</ref>. | در این اثر 1522، فقره ترجمه حال از فقها، ادیبان، شاهان و امرا و دیگر ناموران گردآوری شده است. بعضی تراجم کتاب در نهایت کوتاهی و در چند کلمه است، در حالی که برخی دیگر مشتمل بر صفحاتی چند می‌شود. تفصیل در تراجم معمولاً همراه با ذکر جنبه‌ای ادبی و شعری صاحب ترجمه است. از این حیث و از لحاظ تکمیل نواقص المنتقی، درة را ملحقی بر آن اثر می‌توان پنداشت <ref>ابوالنور، 1/9</ref>. | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
این اثر اول بار به وسیله. س. عَلّوش با یک مقدمه و سه فهرست در دو جلد در رباط (1934 و 1936م) چاپ شد و بار دیگر محمد احمدی ابوالنور آن را از روی نسخه خطی مصر و تونس و تطبیق با نسخه چاپی با مقدمه و فهرست در 1390ق/1970م در 3 مجلد در تونس منتشر کرد. رنه‌باسه، قسمت «محاضرة المریة» را از متن درة الحجال استخراج و به زبان فرانسه ترجمه کرده و همراه با متن عربی به چاپ رسانده است. علوش همان قسمت را از روی نسخه‌های خطی دیگر از نو به فرانسه ترجمه و با متن عربی چاپ کرده است <ref>فولتون، 144</ref>. | این اثر اول بار به وسیله. س. عَلّوش با یک مقدمه و سه فهرست در دو جلد در رباط (1934 و 1936م) چاپ شد و بار دیگر محمد احمدی ابوالنور آن را از روی نسخه خطی مصر و تونس و تطبیق با نسخه چاپی با مقدمه و فهرست در 1390ق/1970م در 3 مجلد در تونس منتشر کرد. رنه‌باسه، قسمت «محاضرة المریة» را از متن درة الحجال استخراج و به زبان فرانسه ترجمه کرده و همراه با متن عربی به چاپ رسانده است. علوش همان قسمت را از روی نسخه‌های خطی دیگر از نو به فرانسه ترجمه و با متن عربی چاپ کرده است <ref>فولتون، 144</ref>. | ||
#الاکسیر فی صناعة التکسیر <ref>تازی، 2/517</ref>. | # الاکسیر فی صناعة التکسیر <ref>تازی، 2/517</ref>. | ||
#تقایید علی جداول الحوفی، <ref>ابوالنور، 1/21</ref>، یا شرح جداول الحوفی <ref>طوقان، 484</ref>. | # تقایید علی جداول الحوفی، <ref>ابوالنور، 1/21</ref>، یا شرح جداول الحوفی <ref>طوقان، 484</ref>. | ||
#درة السلوک فی من حَوَی المُلک من الملوک <ref>ازهری، 24</ref>، منظومه‌ای است به عنوان ذیل بر رَقَم الحُلَل ابن خطیب در مورد سلسله‌های حکومتی مسلمانان از پیامبر (ص) تا شرفای سعدی.<ref>GAL,S,II/679</ref> | # درة السلوک فی من حَوَی المُلک من الملوک <ref>ازهری، 24</ref>، منظومه‌ای است به عنوان ذیل بر رَقَم الحُلَل ابن خطیب در مورد سلسله‌های حکومتی مسلمانان از پیامبر (ص) تا شرفای سعدی.<ref>GAL,S,II/679</ref> | ||
نسخه‌هایی ازاین‌اثر در رباط و سلا (در 11 صفحه) موجوداست <ref> فهرست، 2(4)/174؛ حجی، 415</ref>. نسخه‌هایی در شرح این اثر با عنوان شرح درة السلوک فیمن حوی المُلک من الملوک یا الدرّ الحلوک المُشْرِق بدُرَّة السلوک فیمن حوی الملک من الملوک در تونس و رباط نگهداری می‌شود <ref>فهرس، کویت، 1/127؛ فهرست، 2(4)/166</ref>. ابن قاضی این شرح را در رجب 1000 نوشته است (همانجا). احتمالاً همین اثر است که تازی (ص 517) آن را به صورت الدر الملوک آورده است. | نسخه‌هایی ازاین‌اثر در رباط و سلا (در 11 صفحه) موجوداست <ref> فهرست، 2(4)/174؛ حجی، 415</ref>. نسخه‌هایی در شرح این اثر با عنوان شرح درة السلوک فیمن حوی المُلک من الملوک یا الدرّ الحلوک المُشْرِق بدُرَّة السلوک فیمن حوی الملک من الملوک در تونس و رباط نگهداری می‌شود <ref>فهرس، کویت، 1/127؛ فهرست، 2(4)/166</ref>. ابن قاضی این شرح را در رجب 1000 نوشته است (همانجا). احتمالاً همین اثر است که تازی (ص 517) آن را به صورت الدر الملوک آورده است. | ||
#رائد الفلاح بعَوالی الاسانید الصِحاح، فهرستی است از مشایخ ابن قاضی، که مؤلف در 1010ق با نوشتن آن به زیدان، پسر و ولیعهد منصور اجازه روایت داد. نسخه‌ای از این اثر در آکادمی سلطنتی تاریخ در مادرید شناسایی شده است <ref>زمامه، 632</ref>. این اثر با عنوان فهرسة <ref>ابوالنور، 1/21</ref> نیز یاد شده است. | # رائد الفلاح بعَوالی الاسانید الصِحاح، فهرستی است از مشایخ ابن قاضی، که مؤلف در 1010ق با نوشتن آن به زیدان، پسر و ولیعهد منصور اجازه روایت داد. نسخه‌ای از این اثر در آکادمی سلطنتی تاریخ در مادرید شناسایی شده است <ref>زمامه، 632</ref>. این اثر با عنوان فهرسة <ref>ابوالنور، 1/21</ref> نیز یاد شده است. | ||
#غُنیةَ الرائض فی طبقات اهل الحساب و الفرائض <ref>بغدادی، 1/154</ref>. از این اثر نسخه‌ای در ضمن مجموعه‌ای با عنوان نقول ثلاثة فی حساب‌الفرائض در سلا وجود دارد و باتوجه به حجم اندک مجموعه (7 ص) اثری بسیار موجز است <ref>حجی، 214</ref>. | # غُنیةَ الرائض فی طبقات اهل الحساب و الفرائض <ref>بغدادی، 1/154</ref>. از این اثر نسخه‌ای در ضمن مجموعه‌ای با عنوان نقول ثلاثة فی حساب‌الفرائض در سلا وجود دارد و باتوجه به حجم اندک مجموعه (7 ص) اثری بسیار موجز است <ref>حجی، 214</ref>. | ||
#الفتح النَبیل لما تَضَمنَّه من اسماء العدد التنزیل <ref>ازهری، 24</ref>، که ظاهراً نسخه‌ای از آن در دست نیست. | # الفتح النَبیل لما تَضَمنَّه من اسماء العدد التنزیل <ref>ازهری، 24</ref>، که ظاهراً نسخه‌ای از آن در دست نیست. | ||
#فی الروایة، در قرائت قرآن. نسخه‌ای از آن در فاس وجود دارد.<ref>GAL,S,II/679</ref> | # فی الروایة، در قرائت قرآن. نسخه‌ای از آن در فاس وجود دارد.<ref>GAL,S,II/679</ref> | ||
#لَقْطَة الفَرائد فی تحقیق الفوائد یا لقط الفرائد من لُفاظة حُلْو الفوائد <ref>بغدادی، همانجا؛، GAL,S همانجا</ref>، تکمله‌ای است بر کتاب الطبقات یا شرف (شرح) الطالب فی اَسْنَی المَطالب ابن قُنْفُذ، و در آن هر قرن را به 10 بخش کرده و هر بخش شامل 10 ترجمه کوتاه است <ref> [[دائرة المعارف الاسلامیة]]، 1/367</ref>. نسخه‌هایی از این اثر در مغرب <ref>فهرست، 2(4)/259؛ مجلة معهد، 5(1)/177</ref>و مصر <ref> فهرس، قاهره، 2/224</ref> وجود دارد. محمد بن شنب <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، همانجا</ref> و زرکلی <ref>1/236</ref> نسخه‌ای خطی از این اثر داشته‌اند. این اثر 48 صفحه دارد <ref> فهرست، همانجا</ref>. | # لَقْطَة الفَرائد فی تحقیق الفوائد یا لقط الفرائد من لُفاظة حُلْو الفوائد <ref>بغدادی، همانجا؛، GAL,S همانجا</ref>، تکمله‌ای است بر کتاب الطبقات یا شرف (شرح) الطالب فی اَسْنَی المَطالب ابن قُنْفُذ، و در آن هر قرن را به 10 بخش کرده و هر بخش شامل 10 ترجمه کوتاه است <ref> [[دائرة المعارف الاسلامیة]]، 1/367</ref>. نسخه‌هایی از این اثر در مغرب <ref>فهرست، 2(4)/259؛ مجلة معهد، 5(1)/177</ref>و مصر <ref> فهرس، قاهره، 2/224</ref> وجود دارد. محمد بن شنب <ref> دائرةالمعارف الاسلامیة، همانجا</ref> و زرکلی <ref>1/236</ref> نسخه‌ای خطی از این اثر داشته‌اند. این اثر 48 صفحه دارد <ref> فهرست، همانجا</ref>. | ||
#المدخل فی الهندسة <ref>بغدادی، همانجا</ref>، که نسخه شناخته‌ای ندارد. | # المدخل فی الهندسة <ref>بغدادی، همانجا</ref>، که نسخه شناخته‌ای ندارد. | ||
#المُنْتَقی المَقْصور علی مآثر خلیفة المنصور، یا محاسن الخلیفة ابی العباس المنصور <ref> درة الحجال، 1/4؛ بغدادی،، GAL,S همانجاها</ref>، نوشته‌ای است ستایش‌آمیز برای سلطان و بیشتر به یک مجموعه ادبی می‌ماند تا به یک کتاب تاریخی <ref> 2 EI</ref>. سلاوی در استقصاء <ref>5/20، 69، 118، 190</ref> و اِفرانی (وَفْرانی) در نُزْهة الحادی به منتقی استناد کرده‌اند <ref> 2 EI، GAL,S; همانجا</ref>. از این اثر، تاکنون نسخه‌ای به دست نیامده است. | # المُنْتَقی المَقْصور علی مآثر خلیفة المنصور، یا محاسن الخلیفة ابی العباس المنصور <ref> درة الحجال، 1/4؛ بغدادی،، GAL,S همانجاها</ref>، نوشته‌ای است ستایش‌آمیز برای سلطان و بیشتر به یک مجموعه ادبی می‌ماند تا به یک کتاب تاریخی <ref> 2 EI</ref>. سلاوی در استقصاء <ref>5/20، 69، 118، 190</ref> و اِفرانی (وَفْرانی) در نُزْهة الحادی به منتقی استناد کرده‌اند <ref> 2 EI، GAL,S; همانجا</ref>. از این اثر، تاکنون نسخه‌ای به دست نیامده است. | ||
#نظم تلخیص ابن البناء <ref>بغدادی، همانجا</ref>. | # نظم تلخیص ابن البناء <ref>بغدادی، همانجا</ref>. | ||
#نظم منطق السعد <ref>ازهری، 24</ref>. | # نظم منطق السعد <ref>ازهری، 24</ref>. | ||
#نیل الامل فیما (مما) به جری بین المالکیة العمل <ref>ابوالنور، 1/21</ref> یا نیل الامل فیما به بین المالکیة جری العمل <ref>مخلوف، 297</ref>. از سه اثر اخیر نیز نسخه‌ای در دست نیست. | # نیل الامل فیما (مما) به جری بین المالکیة العمل <ref>ابوالنور، 1/21</ref> یا نیل الامل فیما به بین المالکیة جری العمل <ref>مخلوف، 297</ref>. از سه اثر اخیر نیز نسخه‌ای در دست نیست. | ||
== منابع == | |||
# ابن خلدون، [[العبر]] | |||
# ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973م | |||
#ابن خلدون، [[العبر]] | # همو، درّة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره / تونس، 1390ق، ابوالنور، محمد احمدی، مقدمه بر درة الحجال <ref>نک: ابن قاضی در همین مآخذ</ref> | ||
#ابن قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973م | # [[ازهری]]، محمد بشیر ظافر، الیواقیت الثمینة فی اعیان مذهب عالم المدینة، قاهره، 1324ق | ||
#همو، درّة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره / تونس، 1390ق، ابوالنور، محمد احمدی، مقدمه بر درة الحجال <ref>نک: ابن قاضی در همین مآخذ</ref> | # بابا تنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق | ||
#[[ازهری]]، محمد بشیر ظافر، الیواقیت الثمینة فی اعیان مذهب عالم المدینة، قاهره، 1324ق | # بغدادی، هدیه | ||
#بابا تنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق | # تازی، عبدالهادی، جامع القرویین، بیروت، دارالکتاب اللبنانی | ||
#بغدادی، هدیه | # حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصُبَیحیة بسلا، کویت، معهد المخطوطات العربیة | ||
#تازی، عبدالهادی، جامع القرویین، بیروت، دارالکتاب اللبنانی | # دارالمنصور، مقدمه بر جذوة الاقتباس <ref>نک: ابن قاضی در همین مآخذ</ref> | ||
#حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصُبَیحیة بسلا، کویت، معهد المخطوطات العربیة | # دائرةالمعارف الاسلامیة | ||
#دارالمنصور، مقدمه بر جذوة الاقتباس <ref>نک: ابن قاضی در همین مآخذ</ref> | # زرکلی، اعلام | ||
#دائرةالمعارف الاسلامیة | # زمامة، عبدالقادر، «ابن قاضی مورخ فاس»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ذیحجة 1386/ آوریل 1967، ج 42(2) | ||
#زرکلی، اعلام | # سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعریة، قاهره، 1346ق/1928م | ||
#زمامة، عبدالقادر، «ابن قاضی مورخ فاس»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ذیحجة 1386/ آوریل 1967، ج 42(2) | # [[سلاوی]]، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1955م | ||
#سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعریة، قاهره، 1346ق/1928م | # طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، 1382ق | ||
#[[سلاوی]]، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1955م | # فهرس المخطوطات المصورة، کویت، 1405ق/1984م | ||
#طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، 1382ق | # فهرس المخطوطات المصورة، به کوشش لطفی عبدالبدیع، قاهره، 1956م | ||
#فهرس المخطوطات المصورة، کویت، 1405ق/1984م | # فهرست المخطوطات المصورة، به کوشش مختار وکیل، قاهره، 1390ق/ 1970م | ||
#فهرس المخطوطات المصورة، به کوشش لطفی عبدالبدیع، قاهره، 1956م | # کتانی، عبدالکبیر، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، فاس، 1346ق | ||
#فهرست المخطوطات المصورة، به کوشش مختار وکیل، قاهره، 1390ق/ 1970م | # گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بیروت، 1395ق | ||
#کتانی، عبدالکبیر، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، فاس، 1346ق | # مجلة المخطوطات العربیة، ذیقعدة 1378/ مة 1959، ج 5(1) | ||
#گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بیروت، 1395ق | # مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1349ق | ||
#مجلة المخطوطات العربیة، ذیقعدة 1378/ مة 1959، ج 5(1) | # مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد بقاعی، بیروت، دارالفکر | ||
#مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1349ق | |||
#مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد بقاعی، بیروت، دارالفکر | |||
#Fulton and Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959 | #Fulton and Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959 | ||
#GAL,S. | #GAL,S. | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس|2}} | {{پانویس|2}} | ||