ابومخنف: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان = ابومخنف

| تصویر = عالمان شیعه.jpg

| نام = ابومخنف

| نام‌های دیگر = ابومِخنَف، لوط بن یحیی ازدی

 

'''ابومخنف''' (ابومِخنَف)، لوط بن یحیی ازدی بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی از برجسته ترین راویان اخبار تاریخی در قرن دوم هجری است.

 

ابومخنف از خاندانی بزرگ و مشهور از تیره غامد و از قبیله بزرگ یمنی‌اَزْد در کوفه<ref>(كلْبی،2/481-482)</ref> است. جد او مخنف بن سلیم در 6ق، زمانی که [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم)]] به دعوت ابوظبیان ازدی پرداخت، اسلام آورد<ref>(نكـ:ابن سعد،1(3)/30)</ref>. به همین سبب او را از اصحاب و محدثان از پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) می‌شمارند<ref>(نكـ:طبرانی،20/310-311؛ابوالشیخ،1/279-282؛ابن عبدالبر،4/1467؛ابونعیم،معرفة،2/گ 206الف؛مزی،تحفة،8/367-368؛ابن حجر،الاصابة،6/72).</ref>.

 

مخنف بن سلیم پیش از خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، در فتوح عراق شرکت داشته است<ref>(دینوری،114).</ref> و در [[جنگ جمل]] در لشکر عراقیان شرکت کرد و پرچمدار بود<ref>(نصر بن مزاحم،117؛بلاذری،انساب،2/236؛دینوری،146)</ref>و دو برادرش عبدالله و صَقْعَبْ در همین پیکار جان باختند<ref>(نكـ:طبری،تاریخ،4/521،«المنتخب»،547؛نی نكـ:بلاذری،همان،2/241)</ref>، پس از آن از سوی [[علی بن ابی‌طالب|امام علی (علیه‌السلام)]] به امارت اصفهان و همدان گماشته شد<ref>(نصر بن مزاحم،11؛ابوالشیخ،1/277-278؛ابونعیم،ذكر اخبار،1/72)</ref>، اما در آستانه [[جنگ صفین]]، توسط امام علی(علیه‌السلام) فراخوانده شد و در جنگ صفین حضور یافت. به روایت [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] وی در 64قمری در جنبش [[توابین]] به رهبری [[سلیمان بن صرد خزاعی|سلیمان بن صُرَد خزاعی]] کشته شد<ref>(تهذیب،10/78).</ref>.

یحیی پدر ابومخنف را نیز تنها از طریق چند روایتی که ابومخنف در برخی حوادث تاریخی از او نقل کرده، می‌شناسیم و واپسین زمان آن روایات مربوط به 96ق است <ref>(نكـ:طبری،تاریخ،6/124،295،500؛نیز نكـ:ابوالفرج،34،35).</ref>.

ولهاوزن ضمن وی را متولد حدود سال 75 دانسته است<ref>ولهاوزن، تاریخ الدولة العربیة، مقدمه، ق 6.</ref>، سزگین نیز سال 70 را پیشنهاد کرده، اما دلیل وی آشکارا نادرست است<ref>sazgin. ABU mihknaf. P.6..</ref> و یوسفی غروی سال 60 را صحیح دانسته است<ref>ابومخنف ازدی، وقعة الطف، مقدمه، 16.</ref>؛ اما با توجه به اینکه متقدم‌ترین مشایخ روایت ابومخنف، که وی از آنان حدیث شنیده کسانی مانند عمرو بن مره حملی متوفی سال 118 یا 116 ق <ref>ابن‏ حجر، تهذیب، 72:2</ref>. و عمرو بن شعیب قرشی متوفی سال 118 ق هستند<ref>همان، تقریب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> و همچنین  ابومخنف از حضور خویش در لشگرگاه یزید بن مهلب در «عقر» در سال 102 خبر داده که در جنگها به خاطر خردسالی شرکت نداشته است<ref>طبری، تاریخ، 592:6.</ref>، چنین نتیجه می‌گیریم که وی در حدود سال 90 ه - ق به دنیا آمده است.

از اخباری که در [[تاریخ طبری (کتاب)|تاریخ طبری]] آمده بر می‌آید که ابومخنف پیش از سال 116ق شروع به گردآوری روایات و احادیث کرده است <ref>طبری، تاریخ، 422:5. نیز ر. ک. ابن‏حجر، تهذیب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> او در جستجوی خویش که به تدریج آن را وسعت بخشید بیش از 200 نفر روایت کرده که شامل مشایخ حدیث، دیوانیان، سپاهیان، بازرگانان، موالی و نیز زنان می‌شود، برای مثال: وی خبری را از همسر [[زهیر بن قین]] روایت می‌کند: قال ابومخنف: فحدثتنی دلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین<ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 396.</ref>.  در بسیاری از موارد نیز با یک یا حداکثر دو واسطه اخبار [[کربلا]] را روایت می‌کند. مثلا اخباری را با یک واسطه از سرماح بن عدی بن حاتم طائی نقل می‌کند و یا اخباری را از عقبة بن سمعان که در شب [[عاشورا]] کنار [[حسین بن علی (سید الشهدا)|امام حسین (علیه‌السلام)]] بوده و روز عاشورا مجروح شده و سالم مانده، با یک واسطه نقل کرده است. وی موفق به جمع آوری و حفظ بسیاری از اطلاعات تاریخی شده که اگر وی بدین کار دست نزده بود، بی تردید اکنون اثری از آنها وجود نداشت.

مسأله دیگری که به ارزش کار ابومخنف و اهمیت نقل‌هایش افزوده، قدمت آنها و نیز انبوه اطلاعاتی است که وی با دقت و جزئیات بسیار درباره حوادث به دست داده است.  

روایات فراوان وی شامل رویدادهای تاریخی از بیماری پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) در سال ده هجری تا وقایع سال 132 (قیام محمد بن خالد قسری در این سال در [[کوفه]] است<ref>بلاذری، انساب، 568:1؛ طبری، تاریخ، 417:7 300، 195، 187:3.</ref>.

ابومخنف این روایات را در موضوعات گوناگونی، مانند مغازی، فتوح، اخبار و تراجم و احوال مرتب ساخته و کتاب‌هایی با عنوان‌های مستقل تألیف کرده است که متاسفانه اکنون هیچ یک از آنها موجود نیست.  

به هرحال روایت مستقیم و غیرمستقیم ابومخنف از کسانی چون جابر بن یزید جعفی<ref>(طبری،تاریخ،4/500،512)</ref>و مالک بن اعین جُهَنی<ref>(همان،5/13،14،25،39،84،نیز نكـ:7/129)</ref>و ابوخالد کابلی<ref>(همان،5/423 به یك واسطه)</ref>و ابوالجارود<ref>(همان،6/63)</ref>که در تشیع دارای اندیشه‌های خاص بودند و روایاتی که درباره خوارج از منابع نزدیک به ایشان مانند ابوالمخارق راسبی<ref>(همان،5/564،620،6/319،322)</ref>یا ابوزهیر عَبْسی<ref>(همان،6/168)</ref>نقل کرده، نشان‌دهنده ارتباط گسترده‌ای است که او برای جمع اخبار با آنان داشته است. همچنین گزارش‌های دقیقی که او از حوادث پیش از سال 132ق داده، مانند گزارش قیام زید بن علی و عوامل آن<ref>(همان،7/171،180،186)</ref>یا جنبش ضحاک بن قیس خارجی در کوفه<ref>(همان،7/327،345)</ref>، می‌تواند تا حدودی نشان دهنده دسترسی کامل او به این گونه اخبار باشد.

[[طبری]] بسیاری از نقل های وی را پذیرفته و نقل کرده است. [[جاحظ]] گفته که  «من الرواة والنسابین والعلماء» و اضافه کرده که با وجود نقل روایات او را ضعیف می‌دانند<ref>«یؤخذ منه، ویُطعن علیه»</ref>.  

[[یاقوت حموی]] گفته که وی آثار زیادی دارد ولی مشی او اخباری است<ref>اقوت الحموی (1993)، معجم الأدباء، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، ج. 5، ص. 2252</ref>.

 

 

 

ابن عدی (م 365 ه.ق) ضمن رد احادیث ابومخنف از جهت ضعف سند، نقل اخبار وی را جایز نمی‌شمارد و حتی به واسطه برخی مطالب که وی درباره صحابه نقل کرده، او را شیعه‌ای افراطی (محترق) دانسته است<ref>الکامل فی الضعفاء، 93:7.</ref>.

===چرایی نظر محدثان و توجیه آن===  

به نظر می‌رسد ایراد این محدثان رجالی بر ابومخنف از دو جهت است:  

*نخست، کم‌توجهی و گاه بی‌توجهی وی به اسانید، حتی روایت از مجاهیل، با توجه به اینکه ذکر اسانید و نیز شناخت رجال و منازل آنان در ارزیابی حدیث از نقاط حساس اصطکاک محدثان و اخباریان بوده است.

*دیگر اخبار وی است که شامل برخی اعمال ناروای صحابه و نیز توجهش به وقایعی در خصوص شیعیان است.

بنا بر نقد مستند آرای محدثان نداریم ولی به اجمال می‌توان گفت که: نه ابومخنف و نه هیچ مورخ دیگری نمی‌توانست در برابر انبوه اخبار و رویدادها با تأنی به شیوه‌ای نقادانه محدثان بپردازد و به واسطه از دست رفتن بسیاری از اخبار نهراسد. ایراد دوم از آنجا برخاسته که وی مورخی واقعگرا و امین بود. همچنین او نمی‌توانست بسیاری از وقایع سرزمینش را که عملا با اخبار شیعیان مرتبط بود، فرو گذارد. از سوی دیگر مسأله اعتبار روایی ابومخنف با گرایش مذهبی وی ارتباط می‌یابد و محدثانی نظیر ابن عدی و ذهبی<ref>تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات سال 160 - 141، ص 581.</ref>برای تبیین و تعلیل نگرش تاریخی وی، آن را به گرایش [[شیعی]] وی منسوب می‌دارند و وی را شیعه‌ای افراطی یا [[رافضی]] می‌شمارند.

این نسبت اگر چه از روی سوء غرض به وی داده شده است، در عین حال برخی از رجال‌شناسان متأخر شیعی مانند مامقانی در کتابش بدان استناد کرده‌اند<ref>تنقیح المقال، 44:2.</ref> و همین اقتباس سبب شده است تا دیگر رجالیون شیعی نیز به تشیع وی به همین دلیل و نیز دلایل دیگر - چون همراهی نیای بزرگ وی، مخنف با علی (علیه‌السلام)، اخبار ابومخنف در باب ائمه شیعه و شمرده شدنش در زمره  اصحاب حضرت صادق (علیه‌السلام) - تصریح کنند<ref>شیخ عباس قمی، الکنی، 151:1؛ مدرس، ریحانة الادب، 258:7؛ بحرالعلوم (مصحح)، فهرست [طوسی]، 156 - 155 (حاشیه)؛ زرکلی، الاعلام، 245:5.</ref>. همین نسبت بی‌دلیل باعث شهرت ابومخنف به عنوان مورخی شیعی شده است و خود سبب گشته تا برخی محققان به صرف شیعی بودن ابومخنف با نظر انکار به اخبار او نگریسته و بدانها چون روایاتی بی پایه و اساس بنگرند<ref>امین قلعجی، (مصحح)، کتاب الضعفاء الکبیر، [عقیلی المکی]، 19، (حاشیه).</ref> و البته چنین رأی بدون تحقیقی نیز نمی‌تواند درست باشد.

نگاهی به اخبار وی در طبری و کتاب های دیگر نشان می‌دهد که وی موضع تندی بر ضد خلفا ندارد. ممکن است کسی بگوید که وی چنین موضعی داشته و طبری آن گونه اخبار وی را نیاورده است، ولی باید توجه داشت که علمای شیعه از آثار وی فراوان نقل کرده‌اند؛ اگر وقاعا در اخبار او چیزی در باب مطاعن خلفا وجود داشت، دست کم در آثار شیعیان روایت می‌شد. با این حال می‌توان پذیرفت که وی نوعی عقیده به تشیع دارد؛ در همان حدی که در کوفه رایج بوده است، یعنی راجع به خلفای اول و دوم اثباتا و نفیا حرفی نداشتند؛ نسبت به خلیفه سوم انتقادهای تندی می‌شده و [[معاویه]] را اصلا نمی‌پذیرفتد. این همان چیزی است که در کربلا در خبر راجع به بریر بن حضیر منعکس شده است: ابومخنف به نقل از یوسف بن یزید از عفیف بن زهیر که خود در کربلا حضور داشته است نقل می‌کند که:

خرج یزید بن معقل... فقال: یا بریر! کیف تری الله صنع بک؟ قال: صنع الله و الله بی خیرا و صنع الله بک شرا. قال: کذبت و قبل الیوم ما کنت کذابا. هل تذکر و أنا أما شیک فی بنی لوذان و أنت تقول: ان عثمان بن عفان کان علی نفسه مسرفا، و ان معاویة بن ابی سفیان ضال مضل، و ان امام الهدی و الحق علی بن أبی طالب<ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 431.</ref> یزید بن معقل از دل سپاه دشمن درآمد و خطاب به بریر از اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) گفت: ای بریر! کار خدا را با خود چگونه می‌بینی؟ گفت: کار خدا با من بسیار خیر و خوب و با تو بسیار شر بوده است. یزید گفت: دروغ می‌گویی، در حالی که پیش از این دروغگو نبودی. خاطرت هست که من و تو در میان بنی لوذان قدم می‌زدیم و تو میگفتی: عثمان بر نفس خود زیاده‌روی کرد و معاویه فردی گمراه و گمراه کننده است و علی بن ابی طالب امام هدایت و حق است؟ این سه قضاوت درباره عثمان، معاویه و امام علی (علیه‌السلام) مبنای تشیع عمومی عراقی ها بود که به ویژه در کوفه وجود داشت.

نگرش اهل حدیث در حال حاضر دوباره در عربستان حاکم شده و نسبت به مرویات ابومخنف و امثال آن حساسیت نشان داده می‌شود: برای نمونه کتاب مرویات ابی مخنف فی تاریخ الطبری از یحیی بن ابراهیم بن علی الیحیی ریاض، دارالعاصمة.

نویسنده در نقد روایات ابومخنف انتقادهایی را مطرح کرده که بر اساس آنها انسان در عربی خوانی مؤلف هم تردید می‌کند. برای مثال در نقد این روایت ابومخنف که سخنان [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] را در [[سقیفه بنی ساعده|سقیفه]] آورده؛ آنجا که خطاب به انصار می‌گوید:) و أنتم یا معشر الانصار من لاینکر فضلهم فی الدین و لا سابقتهم العظمیة فی الاسلام، رضیکم الله أنصار لدینه و رسوله و جعل الیکم هجرته و فیکم جلة أزواجه و أنصاره، فلیس بعد المهاجرین الاولین عندنا أحد بمنزلتکم (، چنین نقد کرده است که این سخن ابوبکر خطاب به انصار که «و فیکم جلة أزواجه (نمی‌تواند از ابوبکر باشد: «اذ عامة ازواجه علیه الصلاة و السلام من قریش بل انه لم یثبت بسند صحیح زواجه من الأنصار قط»<ref>مرویات ابی‏ مخنف، ص 124، 107.</ref> زیرا زنان آن حضرت همگی از قریش بودند؛ بلکه به سند صحیح ثابت است که پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) هرگز زن انصاری نگرفت. بنابراین چگونه ابوبکر در سقیفه گفته است که عامه یا بیشتر زنان پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) انصاری هستند. «مع الاسف این نویسنده عرب، حتی مقصود از یک متن ساده عربی را درنیافته است. مقصود ابوبکر این نیست که پیغمبر زن یا زنان انصاری گرفته است؛ بلکه مقصود این است که زنان پیغمبر و انصار او همه در مدینه و در میان شما انصار زندگی می‌کنند!» البته ممکن است برخی انتقادهای وی یا دیگران بر ابومخنف وارد باشد؛ اما به هر حال، موضع گیری او به لحاظ همین نسبت تشیع به ابومخنف تند است. حقیقت آن است که اگر ابومخنف شیعه بسیار افراطی یا به اصطلاح رافضی بود، اساسا همین مقدار اخباری نیز که نقل کرده، دست کم با این لحن و سبک و سیاق نقل نمی‌کرد.

==آثار==

آثار فراوان او عمدتا درباره روزگار امویان نگاشته شده و معروفیت وی اساسا در روایت اخبار شیعیان و حوادث عراق است<ref>ابن ‏ندیم، الفهرست، 143.</ref>.  

تحقیق نشان می‌دهد که غلبه اخبار تشیع در انبوه تألیفات ابومخنف تنها از آن روست که عراق و کوفه مرکز اصلی فعالیت‌ها و نهضت‌های شیعی بود و بدین واسطه است که اخبار شیعیان در میان آثار ابومخنف جایگاهی خاص می‌یابد.

 

توجه [[نجاشی]] و طوسی به وی و ذکر آثارش در کتاب‌های رجالی نیز شاید تنها بدین خاطر است<ref>رجال، 191:2؛ الفهرست، 156 - 155.</ref> روایت وی از [[جعفر بن محمد (صادق)|امام صادق (علیه‌السلام)]] و صحابی شمردنش نیز در آن عصر دلیل قاطع تشیع به حساب نمی‌آمده است. مهمتر اینکه [[شیخ مفید]]، [[ابن ابی الحدید]] و [[محمد باقر مجلسی|علامه مجلسی]] به قرار داشتن ابومخنف در زمره علمای عامه و جماعت تصریح کرده‌اند<ref>الجمل، 211 - 210؛ شرح نهج‌‏البلاغه، 265:12، 147:1؛ بحارالانوار، 25 - 24:1.</ref>؛ اما نکته اصلی این است که با توجه به غلبه تشیع بر عراق و کوفه در آن دوران، ابومخنف اگر چه از «عامه» محسوب می‌شده ولی دلش از مهر خاندان نبوت خالی نبوده است و نزدیکی معنوی او به تشیع و موثق بودنش - همچنانکه [[علامه شوشتری]] گفته<ref>قاموس الرجال، 447 - 445:7.</ref> ویژگی اصلی آثارش است.

ابن الندیم کتب ذیل را به وی نسبت داده است<ref>الفهرست، ابن الندیم،   ج، 1  ، ص 122.</ref>:

و در معجم رجال خوئی هم این کتب به او  منسوب دانسته شده‌اند:کتاب المغازی، کتاب السقیفة، کتاب الردة، کتاب فتوح الإسلام، کتاب فتوح العراق، کتاب فتوح خراسان، کتاب الشوری، کتاب قتل عثمان، کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب النهر، کتاب الحکمین، کتاب الغارات، کتاب مقتل أمیر المؤمنین(علیه‌السلام)، کتاب قتل الحسین، کتاب قتل الحسن، کتاب مقتل حجر بن عدی، کتاب أخبار زیاد، کتاب أخبار المختار، کتاب أخبار الحجاج، کتاب أخبار محمد بن أبی بکر، کتاب مقتل محمد، کتاب أخبار ابن الحنفیة، کتاب أخبار یوسف بن عمر، کتاب أخبار شبیب الخارجی، کتاب أخبار مطرف بن المغیرة بن شعبة، کتاب أخبار آل مخنف بن سلیم، کتاب أخبار الحریث بن الأسد الناجی [الباجی و خروجه <ref>معجم رجال الحدیث، الخوئی، السید أبوالقاسم، ج15، ص140.</ref>.

==پانویس==

* برگرفته از سایت  olama-orafa.ir

* بلاذری،احمد،انساب الاشراف،ج1،به کوشش محمد حمیدالله،قاهره،1959م،ج2،به کوشش محمد باقر محمودی،بیروت،1394ق/1974م،

* دارقطنی ،علی،کتاب الضّعفاء و المتروکین،به کوشش صبحی بدری سامرائی،بیروت،1406ق/1986م؛

* یغموری،یوسف،نورالقبس،مختصر المقتبس،محمد بن عمران مرزبانی،به کوشش رودلف زلهایم،ویسبادن،1384ق/1964م؛

* ابن ابی حاتم،عبدالرحمن،الجرح و التعدیل،حیدرآباد دکن،1372ق/1953م؛

* ابن اثیر،الکامل؛ابن اعثم کوفی،احمد،الفتوح،حیدرآباد دکن،1389ق/1969م؛

* ابن حجر عسقلانی،احمد،الاصابة،قاهره،1328ق/1910م؛

* ابن عدی،عبدالله،الکامل،فی ضعفاء الرجال،بیروت،1405ق/1985م؛

* ذهبی،محمد،تاریخ‌الاسلام(حوادث)و وفیات 141-160ق).به کوشش عمر عبدالسلام تدمری،بیروتؤ1408ق/1988م؛

* مامقانی،عبدالله،تنقیح المقال،نجف،1350ق/1931م؛

* مزی،یوسف،تحفة الاشراف،به کوشش عبدالصمد شرف‌الدین، بمبئی،1397ق/1977م؛

{{علمای اسلام}}