اقبال لاهوری و احیای فکر دینی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

<div class="wikiInfo">

{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |

!عنوان مقاله!! data-type="authorName" |اقبال و احیای فکر دینی

| data-type="authorfatherName" |فارسی

| data-type="authorBirthPlace" |مرتضی مطهری

متن ذیل بخشی از سخنرانی شهید مطهری است که در زمینه اقبال و احياى فكر دينى ایراد گردیده است . از منظر اقبال علت اصلی انحطاط مسلمانان این است که فکر دینی در میان آنان مرده است و تا زمانی که تحولی در احیای آن صورت نگیرد نمی توان شاهد تجدید حیاتی برتر در جوامع اسلامی بود  . شهید مطهری در این سخنرانی به تبیین دیدگاه اقبال در این زمینه پرداخته است . 

از اين مرد كتابى چاپ شده است كه مجموعه‏اى است از هفت كنفرانس او در پاكستان كه ظاهراً در محيطهاى دانشگاهى ايراد شده است، چون سطح اين كنفرانسها آن‏قدر عالى است كه بعيد به نظر مى‏رسد كه در مجامع عمومى ايراد شده باشد. قطعاً اينها در مجامع علمى ايراد شده است. همه اينها تحت همين عنوان است.

البته هر كنفرانسى خودش يك عنوان مستقل دارد، يكى تحت عنوان «تجربه دينى»، ديگرى تحت عنوان «محكهاى فلسفى در تجربه دينى»، ديگرى تحت عنوان «آزادى و جاودانى منِ بشرى» و يكى تحت عنوان «روح فرهنگ و تمدن اسلامى» و يكى تحت عنوان «اصل حركت در اسلام» و يكى ديگر در موضوع «آيا دين ممكن است؟» كه اين تيتر را مى‏گويند اقتباسى است كه از كانت كرده است، و بالاخره يك كنفرانس تحت عنوان «تصور خدا و معنى نيايش». به هر حال همه اينها را اين مرد تحت عنوان «احياى فكر دينى» ايراد كرده است

من نمى‏خواهم ادعا كنم كه تمام حرفهايى كه او در اين موضوع بسيار بزرگ گفته است بى‏انتقاد است، و يا تمام حرفها همان است كه اين مرد آنها را ايراد كرده است، ولى از باب اينكه اين موضوع را او عنوان كرده و در حدودى كه يك نفر مفكّر مى‏تواند در اين موضوعات بحث كند بحث كرده است، بسيار بسيار شايسته تقدير و تمجيد و تبجيل است.

من امروز بايد قسمت بيشتر حرف خودم را در اطراف حرفهاى او قرار بدهم ... ولى ابتدائاً مى‏خواهم آن نقاط برجسته افكار او را به اطلاع شما برسانم:

اقبال مردى است اروپارفته و اروپاشناخته، مردى است كه از تحصيلات جديد بهره بسيار عالى داشته است، مردى است كه دنياى اروپا او را به عنوان يك متفكر و دانشمند و صاحب‏نظر مى‏شناسد. او كسى نيست كه در گوشه هند منزوى شده و از دور شبحى از اروپا در نظرش مجسّم شده باشد و بعد بخواهد انتقاداتى بكند.

او اروپا را از نزديك ديده و شناخته و تجزيه و تحليل كرده است. به علم جديد هم بسيار علاقه‏مند است و جوانان مسلمان را تشويق مى‏كند كه علوم جديد را بياموزند. او كسى نيست كه با علوم جديد مخالف باشد يا مسلمين را پرهيز بدهد كه علوم جديد را نياموزيد.

با همه اين حرفها كه مردى است كه تحصيلات عاليه خودش را در اروپا كرده و اروپا را شناخته است و به ارزش علم جديد فوق‏العاده واقف و معترف است، در عين حال اولين چيزى كه در گفتار اين مرد جلب توجه مى‏كند و آن را در اشعار خودش به صورت منظوم بيان كرده است اين است كه آن چيزى را كه امروز «تمدن اروپايى» مى‏نامند- يعنى مجموع شئون زندگى اروپايى، ايده‏آلهايى كه تمدن امروز اروپايى به بشر مى‏دهد، راه و رسمى كه به بشر مى‏آموزد، اخلاق و عادات و بالاخره مسيرى كه اروپاى امروز دارد- نه تنها يك چيز خوبى نمى‏داند بلكه يك امر بسيار بسيار خطرناكى، هم براى بشريت و هم براى خود مردم اروپا مى‏داند؛

يعنى اقبال اروپارفته و اروپاشناخته، آينده تمدن اروپا را بسيار شوم و خطرناك مى‏داند و اين قسمتها را در كلمات خودش زياد گنجانده است و من مايل هستم آن قسمتها را كه از نوشته‏هاى خود اقبال يادداشت كرده‏ام براى شما بخوانم تا ببينيد اين مرد چه نظرى راجع به تمدن امروز اروپا دارد و با اينكه به علم اروپايى خوشبين است، به تمدن اروپايى تا چه حدود بدبين است و تا چه اندازه مشرق‏زمينى‏ها و مخصوصاً مسلمين را پرهيز مى‏دهد كه تحت تأثير تمدن اروپا قرار نگيرند

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بعد مى‏گويد:

سخن مرا باور كنيد كه اروپاى امروز بزرگترين مانع در راه پيشرفت اخلاق بشريت است

اين يك نكته در روح آقاى اقبال كه آن را زياد تبليغ مى‏كند و علاقه‏مند است مسلمانان، مخصوصاً جوانان مسلمان، آن كسانى كه كم و بيش با ظاهر فرهنگ غربى آشنا هستند، به اين نكته از اين مرد خبير آگاه مطلع، آگاه شوند

نكته دومى كه اين مرد روى آن بسيار اصرار دارد اين است كه آن نقصى كه در فرهنگ و تمدن اروپايى امروز وجود دارد، در فرهنگ و تمدن اصيل اسلامى وجود ندارد؛ آن انتقادهاى اصيل و اساسى كه بر فرهنگ اروپا كه فرهنگ مادى محض است وارد است، بر فرهنگ اسلامى وارد نيست. لهذا در قسمت ديگر كلام خودش كوشش مى‏كند كه پايه‏هاى اساسى فرهنگ اسلامى و مزاياى فرهنگ و تمدن اسلامى را معرفى كند كه من باز قسمتى از آنها را براى شما مى‏خوانم تا بعد وارد مسئله احياى فكر دينى شوم. در آن قسمت از سخنان خودش اين‏جور مى‏گويد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اين هفت خطابه‏اى كه اين مرد تحت عنوان «احياى فكر دينى در اسلام» ايراد كرده است، براى اين منظور سوم است. حتى در اشعار خودش كم و بيش همين منظور سوم را دارد، البته منظور اول را هم دارد.

در اشعارى كه در همين جلسات خوانده شد شما ديديد كه اقبال چقدر از تقليد كوركورانه‏اى كه مسلمانان از تمدن غربى دارند انتقاد مى‏كند؛ و درباره اسلام كه اسلام چنين و چنان است، در اشعار خودش آنچه را كه بايد و مى‏توانسته است بگويد گفته است.

قسمت سوم اين است: آيا اسلام واقعى امروز در ميان مسلمين وجود دارد يا وجود ندارد؟

اقبال متوجه اين نكته شده كه اسلام، هم در ميان مسلمين وجود دارد و هم وجود ندارد. اسلام وجود دارد به صورت اينكه ما مى‏بينيم شعائر اسلام در ميان مسلمين هست، بانگ اذان در ميان مردم شنيده مى‏شود، موقع نماز كه مى‏شود رو به مساجد مى‏آورند، مرده‏هاشان را به رسم اسلام دفن مى‏كنند، براى نوزادهايشان به رسم اسلام تشريفاتى قائل مى‏شوند، اسمهايشان غالباً اسمهاى اسلامى است، محمّد است، حسن است، حسين است، عبد الرّحيم و عبد الرّحمن است؛ ولى آنچه كه روح اسلام است در اين مردم وجود ندارد، روح اسلام در جامعه اسلامى مرده است.

اين است كه معتقد مى‏شود به تجديد حيات اسلامى كه حيات اسلامى را بايد تجديد كرد و امكان تجديدش هست چون اسلام نمرده است، مسلمين مرده‏اند. اسلام نمرده است، چرا؟ چون كتاب آسمانى‏اش هست، سنت پيغمبرش هست و اينها به صورت زنده‏اى هستند، يعنى دنيا نتوانسته بهتر از آنها بياورد.  

آنچه قرآن آورده هيئت بطلميوس نيست كه بگوييم نظريه ديگرى آمد و آن نظريه را نسخ كرد، نظريه طبيعيات مبتنى بر عناصر چهارگانه نيست كه بگوييم علم امروز آمد و گفت آن عناصر چهارگانه شما همه مركّبند و عنصر نيستند و عناصر بيش از اين حرفهاست.

نقص كار در تفكر مسلمين است. يعنى فكر مسلمين، طرز تلقى مسلمين از اسلام به صورت زنده‏اى نيست، به صورت مرده است.

مثل اين است كه شما بذر زنده‏اى را به شكلى بر خلاف اصول كشاورزى زير خاك كنيد كه اين بذر در زير خاك بماند ولى جوانه نزند، ريشه‏هايش در زير زمين ندود و عصاره خاك را نمكد.

يا نهالى كه شما مى‏خواهيد از جايى در جاى ديگر بكاريد، اين نهال الآن زنده است، ولى اگر شما آن را وارونه بكاريد يعنى ريشه اين نهال را بياوريد بالا و سر آن را كه بايد در هوا باشد زير خاك بكنيد، اين، هم هست و هم نيست.

پوستين در زمستان براى دفع سرماست. يك وقت پوستين را مى‏اندازند دور، لخت و عور در مقابل سرما ظاهر مى‏شوند. و يك وقت پوستين را مى‏پوشند اما نه آن طور كه بايد بپوشند، بلكه قسمت پشم‏دار را بيرون مى‏گذارند و قسمت پوست را مى‏پوشند. در اين صورت نه تنها گرما ندارد و بدن را گرم نمى‏كند، بلكه به يك صورت مضحك و وحشتناك و مسخره‏اى هم در مى‏آيد.

مى‏فرمايد: اسلام را مردم چنين خواهند كرد، هم دارند و هم ندارند. دارند ولى چون آن را وارونه كرده‏اند، آنچه بايد رو باشد زير است و آنچه بايد در زير قرار بگيرد در رو قرار گرفته است. نتيجه اين است كه اسلام هست اما اسلام بى‏خاصيت و بى‏اثر، اسلامى كه ديگر نمى‏تواند حرارت بدهد، نمى‏تواند حركت و جنبش بدهد، نمى‏تواند نيرو بدهد، نمى‏تواند بصيرت بدهد، بلكه مثل يك درخت پژمرده آفت‏زده‏اى مى‏شود كه سرِ پا هست اما پژمرده و افسرده، برگ هم اگر دارد برگهاى‏  پژمرده با حالت زار و نزار است.  

اين از كجاست؟ بستگى دارد به طرز تلقى مسلمين از اسلام كه چه جور اسلام را مى‏گيرند و چگونه تلقى مى‏كنند. آن را از سر مى‏گيرند، از پا مى‏گيرند، از ته مى‏گيرند؟ آن را تجزيه مى‏كنند، قسمتى از آن را مى‏گيرند و قسمتى را نمى‏گيرند؟ قشرش را مى‏گيرند و لُبّش را نمى‏گيرند يا مى‏خواهند لبّش را بگيرند و قشرش را رها كنند؟ بالاخره به صورتى درمى‏آيد كه: لا يَموتُ فيها وَ لا يَحْيى‏  نه مرده است و نه زنده. نه مى‏شود گفت هست و نه مى‏شود گفت نيست.

اين، نكته اساسى است و الّا تنها ما بنشينيم از تمدن و فرهنگ اروپايى انتقاد بكنيم، از فرهنگ اسلامى هم تمجيد بكنيم و بعد هم خيال بكنيم كه فرهنگ اسلامى و روح اسلام همان است كه ما امروز داريم، پس مردم دنيا بيايند از ما پيروى كنند، كارى از پيش نمى‏رود. خوب، اگر مردم دنيا بيايند از ما پيروى كنند، مثل ما مى‏شوند، يعنى به صورت نيمه‏مرده‏اى در مى‏آيند.

اساساً همه اين تعبيرات: حيات اسلامى، حيات تفكر اسلامى، اساسى است كه طرحش را خود قرآن ريخته است و تعبيرها از خود قرآن است. مى‏گويد: يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجيبوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسولِ اذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ‏ . اى مردم! نداى اين پيغمبر را بپذيريد، اين پيغمبرى كه شما را دعوت مى‏كند به آن حقيقتى كه شما را زنده مى‏كند.

اين پيغمبر براى شما يك اسرافيل است، يك محيى است، تعليمات او زندگى‏بخش و حيات‏بخش است.

از شما مى‏پرسم خاصيت حيات چيست؟ اصلًا حيات يعنى چه؟ قرآن درباره مردم جاهليت مى‏گويد اينها امواتند. انَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى‏ . وَ ما انْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِى‏ الْقُبورِ . مى‏گويد: اين مردمى كه مى‏بينى، مرده‏هايى هستند متحرك، مرده‏هايى هستند كه بجاى اينكه زير خاك باشند دارند روى زمين راه مى‏روند، مرده متحرّك هستند، به اينها زنده نمى‏شود گفت. ولى به مسلمين مى‏گويد بياييد اين تعليمات را بپذيريد. خاصيت اين تعليمات اين است كه به شما جان و نيرو مى‏دهد و حيات مى‏بخشد.

خاصيت حيات چيست؟ شما از هر عالم و فيلسوفى كه حيات را تعريف‏  مى‏كند، بپرسيد به چه چيز مى‏شود گفت حيات و زندگى؟ اصلًا معنى حيات و زندگى چيست؟ البته كسى مدعى نمى‏شود كه حقيقت و ماهيت حيات را تعريف كند ولى حيات را از روى آثارش مى‏شناسند و اين جور به شما خواهند گفت: حيات يعنى حقيقت مجهول‏الكنهى كه دو خاصيت دارد، يكى آگاهى و ديگرى جنبش.

انسان به هر نسبت كه آگاهى بيشترى دارد حيات بيشترى دارد، به هر نسبت كه تحرّك و جنبش بيشترى دارد حيات بيشترى دارد، و به هر نسبت كه آگاهى كمترى دارد و بى‏خبرتر است مرده‏تر است، به هر نسبت كه ساكن‏تر است مرده‏تر است. به هر نسبت كه بى‏خبرى را بيشتر مى‏پسندد مردگى در مردگى دارد، و به هر نسبت كه سكون را بيشتر مى‏پسندد مردگى در مردگى دارد.

گر به مغزم زنى و گر دنبم‏ كه من از جاى خود نمى‏جنبم‏

 

 

 

== منبع ==

مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (احياى تفكر اسلامى)، ج‏25، ص: 425-415-  

 

[[رده: وحدت اسلامی ، شخصیتهای تقریبی  ]]