المواقف فی علم الکلام (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| نام = المواقف فی علم الکلام

| زبان اصلی = [[زبان عربی|عربی‌]]

| موضوع = [[کلام]]

کتاب '''المواقف فی علم الکلام''' تألیف قاضی عبدالرحمن بن احمد ایجی، متکلم [[اشعری|اشعری‌]] مسلک است. این کتاب از آثار مهم کلامی است که شروح و حواشی مختلف بر آن نوشته شده است.

جرجانی‎ در شرح عنوان «المرصد الثانی فی تعریف مطلق العلم»، ضمن برشمردن مراحل‎ مباحث‎ معرفت‌شناختی ایجی در المواقف، می‌گوید: متکلم ناگزیر‎ است‎ که‎ (قبل از پرداختن به مسائل علم کلام‎) چند‎ چیز را تبیین کند: اول ماهیت «علم»؛ دوم تقسیم علم به ضروری و مکتسب‎؛ سوم‎ اشاره به ثبوت علم ضروری‎ که‎ (علوم غیر‎ بدیهی‎ و غیر‎ ضروری) به آن منتهی می‌شود؛ چهارم بیان احوال (و خصوصیات) «نظر» و توضیح‎ این مطلب که نظر‎ (صحیح‎) علم را در پی خواهد‎ داشت‎؛ پنجم بیانِ مسیری که نظر در آن قرار می‌گیرد و به مطلوب (که همان‎ علم‎ است) می‌رسد. (متکلم از آن‎ جهت‎ به‎ این مباحث می‌پردازد‎ که‎) از راه همین مباحث‎ به‎ اثبات عقائد و نیز اثبات مباحث دیگری نائل می‌آید که عقاید، بر آنها متوقف است.

در دومین موقف کتاب، موضوعاتی چون وجود و ماهیت، وجوب و امکان، وحدت و کثرت و علت و معلول مورد بحث قرار گرفته است. در اولین مقصد از بحث علت و معلول چنین می‌خوانیم: تصور اختیاج هر شیء به غیرش، ضروری است؛ آنچه ‎که به آن نیاز است علت و آنچه ‎که نیازمند است معلول است. علت، یا جزء شیء یا خارج از آن است<ref>ر. ک: متن کتاب، ص 85. ‎</ref>، استفاده از [[آیات قرآن]] کریم و استناد مباحث به [[قرآن کریم]] در مباحث متکلمین فراوان دیده می‌شود.

ایجی در سومین موقف کتاب در تبیین مراتب روشنایی آنچه را ‎که همانند خورشید روشنایی‌اش از ذات خودش است، «ضوء» و آن‎چه را که همانند ماه از دیگری روشنایی می‌گیرد، «نور» می‌خواند؛ همان‎ گونه که در قرآن کریم آمده است:{{متن قرآن|هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً |سوره = یونس| آیه = 5}}.

 

پنجمین موقف کتاب که مبحث الهیات است، با ذکر ادله اثبات صانع آغاز شده است. تنزیه خداوند، اثبات صفات الهی، بررسی صفات اختلافی و بررسی رؤیت از جمله سرفصل‎های عناوین این موقف است. نویسنده در رابطه با رؤیت [[خداوند]] به دیدگاه [[فخر رازی]] اشاره می‌کند که مؤمنین روز قیامت خداوند را مشاهده می‌کنند؛ چراکه اگر بگوییم نمی‌بینند برخلاف اجماع است. سپس با استناد به آیات [[قرآن کریم]] و اشاره به دیدگاه متکلمین، چگونگی رؤیت را مورد بررسی قرار می‌دهد.

درموقف ششمین موقف کتاب در تعریف نبوت، ایجی کلمه نبی را منقول عرفی از معنای لغوی می‌گیرد. برخی گفته‌اند: به‌لحاظ لغوی، نبی در اصل «منبئ» بوده و از ماده «نبأ» برگرفته شده است؛ زیرا‎ پیامبر‎ کسی‎ است که از خداوند خبر‎ می‌دهد‎. برخی‎ آن را از «نبوة»، به معنای رفعت، مشتق کرده‌اند و دلیلشان نیز علو مرتبت و مکانت نبی در میان مخلوقات، یا در میان‎ بشر‎ است‎. گروه دیگر آن را از «طریق» برگرفته‌اند؛ زیرا‎ نبی‎ وسیله‌ای جهت رسیدن آدمی به خداوند است. [[اشعریان]] معتقدند نبی کسی است که خداوند او را برای ابلاغ مطالبی‎ به‌سوی‎ مردم فرستاده است. شرایط و استعداد خاصی نیز لازم نیست تا‎ با تحقق آنها کسی پیامبر شود؛ خداوند هرکه را بخواهد به پیامبری برمی‌گزیند و خود می‌داند رسالتش را‎ کجا‎ قرار‎ دهد. عدم لزوم شرط و استعداد خاص، برای نقد دیدگاه فیلسوفان است؛ زیرا‎ فیلسوفان شرایط، احوال و اوصاف ویژه را برای نبی در نظر گرفته‌اند که بدون آن کسی نمی‌تواند‎ پیامبر‎ باشد‎. نزد فلاسفه، به کسی می‌توان پیامبر اطلاق کرد که دست‎کم سه ویژگی‎ عمده‎ در‎ او جمع باشد: اطلاع از غیب، انجام کارهای خارق‎العاده و دیدن فرشتگان و شنیدن کلامشان.  

ایجی‎ در‎ بیان‎ این ویژگی‌ها و اینکه نباید کسی منکر امکان و تحقق آنها شود، بیشتر دیدگاه‌هایی را که‎ ابن‎ سینا‎ در نمط دهم اشارات و تنبیهات، به‌عنوان راه‌های توجیه امکان امور فوق بیان‎ کرده‎ است‎، ذکر می‌کند. امکان اطلاع از امور غیب به این دلیل باید به دیده قبول‎ نگریسته‎ شود که نفوس انسانی مجردند و با عوالمی‌ که صور این عالم در آنها منتقش‎ شده‎، ارتباط‎ دارند. با مشاهده صور موجود در مجردات و اجرام فلکی، آن‌را برای دیگران نقل می‌کنند و بدین‎ طریق‎ از‎ غیب خبر می‌دهند. حتی کسانی‌که مریض یا در خوابند و تعلقشان با عالم‎ مادی‎ کمتر‎ شده، می‌توانند از غیب اطلاع دهند، چه رسد به نفوس انبیا که منخرط در سلک‎ قدس‎ بوده‎ و مدام بدان متصلند.

 

وی این نگرش را مردود می‌انگارد؛ زیرا اطلاع‎ از‎ تمام امور غیبی برای پیامبران واجب نیست و اطلاع از برخی امور غیبی، اختصاص به پیامبران ندارد‎ و دیگران‎ نیز می‌توانند بدان نایل شوند. از سوی دیگر، چگونه می‌توان اخبار از‎ غیب‎ را به نفوس نسبت داد، درحالی‌که‎ تمام‎ نفوس‎ در نوع، اشتراک دارند؛ مگر اینکه نفوس‎ را‎ نه نوع، بلکه جنس بینگاریم و نفوس انبیا را نوع خاصی بدانیم و مدعی شویم‎ که‎ طبق آن، بر این قبیل‎ امور‎ توانا می‌شوند<ref>ر. ک: افضلی، سید محمدمهدی، ص 65-64؛ متن کتاب، ص 337.</ref>.

ایجی راه‌های اثبات نبوت را هم به‌طور عام متعرض نشده‎، بلکه مستقیماً وارد اثبات نبوت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)]] شده است. راه‌هایی‎‎که وی برشمرده عبارت است‎ از: الف)- معجزه؛ ب)- احوال و رفتار نبی از آغاز تا فرجام؛ ج)- اخبار انبیای پیشین. اینها طرقی است که برای اثبات نبوت تمام پیامبران یا دست‎کم اکثر آنها ‎قابل تطبیق است<ref>ر. ک: همان، ص 78؛ همان، ص 349.</ref>.

# افضلی، سید محمدمهدی، «پیامبری در اندیشه قاضی عضدالدین ایجی»، پایگاه مجله‌های تخصصی نور، مجله: پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، تابستان 1388، شماره 28، ص 63 تا 84.

# سعیدی‌مهر، محمد؛ فتاحی، فرزاد، «معرفت‌شناسی دینی؛ مقایسه دیدگاه‌های قاضی عضدالدین ایجی و علامه حلی»، پایگاه مجله‌های تخصصی نور، مجله: الهیات تطبیقی، بهار و تابستان 1393، سال پنجم، ‎شماره 11، ص 39 تا 56.