الکشاف عن حقائق التنزیل (کتاب)
| نام | تفسير الکشاف عن حقائق التنزیل |
|---|---|
| نام کامل | الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل |
| پدیدآورنده | محمود زمخشری |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
تفسیر کشاف اثر برجستۀ محمود زمخشری با نام کامل الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل از بزرگ‌ترین، علمی‌ترین، دقیق‌ترین و پیچیده‌ترین متون تفسیری است که طی قرون دربارۀ تفسیر قرآن کریم پدید آمده است و شاید بتوان مهم‌ترین ویژگی‌اش را چند ساحتی بودن این تفسیر دانست، چنان که به عقل و نقل، کلام، اختلاف قرائت، صرف، نحو، بلاغت و … نظر دارد. در کوتاه سخن، دو جنبۀ عقلی ـ اعتزالی و بلاغی این تفسیر برجسته‌تر از دیگر وجوه آن است.
جلالت قدر اين تفسير تا به حدي است که با وجود آن که اهل سنت که غالباً اشعري مذهب اند و انديشه هاي اعتزالي صريح آن را رد و طرد کرده اند، ولي از زمان تأليف به بعد، هم در مجامع علمي و تفسير نگاري اهل سنت، و هم مجامع شيعه از قبول عام و استقبال شاياني برخوردار بوده است.
نقل شده طبرسی، وقتی «مجمع البیان» را نوشته بود و بعد از آنکه کشاف را دید، بر اساس آن، تفسیر «جوامع الجامع» را نوشت.
جارالله زمخشری، مهم‌ترین کتاب خود کشاف را با آن وصف مینماید و آن را دوای درد جهل میداند که نشان از عمق دلدادگی ایرانیان مسلمان به قرآن کریم به شمار میرود:
ان التفاسیر فی الدنیا بلا عدد و لیس فیها لعمری مثل کشافی ان کنت تبغی الهدی فالزم قرائته فالجهل کداء و الکشاف کالشافی
«همانا تفاسیر در دنیا بیشمارند و به جانم قسم هیچ یک مانند کشاف من نیستند. اگر خواهان هدایت هستی، پس ملزم نما خود را به قرائت کشاف که جهل چون بیماری است و کشاف من دوای چونان دواست».[۱]
مؤلف
ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشري معروف به جارالله، يکي از بزرگترين علماي لغت و دستور زبان عربي و علوم بلاغي و يکي از مفسران طراز اول قرآن است. وي در رجب سال 467 ق در قريه ي زَمخشَر از نواحي خوارزم به دنيا آمد. در طلب علم به بخارا و بغداد رفت. سفرش به بغداد در طي سفر او به حج بود.
در بغداد به نزد ابوالسعادات هبة الله بن الشجري - از ائمه ي لغت و ادب، صاحب آمالي معروف، و نقيب طالبيان در کرخ - رسيد و از او احترام شايسته اي ديد. سپس چون به مکه رسيد قصد مجاورت بيت الله کرد و در جوار خانه خدا مقيم شد و لقب او « جارالله » يعني « همسايه و مجاور بيت الله » از همين جاست. در مدت مجاورتش در مکه از حمايت و تشويق و احتمالاً صلات و کمک هاي مالي ابن وهاس که از امرا و در عين حال از علماي حجاز بود برخوردار گرديد.
تفسير کشاف را در همين ايام اقامت در مکه نوشت. به گفته ي خودش اين کار علي الظاهر طرحي سي ساله مي نمود که به عنايت الهي « در مدتي برابر خلافت ابوبکر » - يعني دو سال و چند ماه - در مدرسه ي علامه که درست روبروي کعبه بوده، به پايان رسيد.
آثار او در حديث و لغت و صرف و نحو بسيار است، از جمله: النموذخ يا انموذج، المفصل، اطواق الذهب در مواعظ، الفائق در غريب الحديث، نکت الاعراب در اعراب قرآن، أساس البلاغة در لغت، مقدمة الأدب در لغت، المستقصي در امثال، ربيع الأبرار در اخبار و نوادر و نکات ظريف، و از همه مهم تر کشاف در تفسير قرآن.
زمخشري در فقه، پيرو مذهب حنفي و در اصول عقايد و کلام، چنان که معروف است، معتزلي مذهب بود. او در سال 538 هجري در جرجانيه درگذشت. ابن بطوطه، سياح معروف عرب که سفرنامه اش به فارسي هم ترجمه شده است، قبر او را در آن جا زيارت کرده است.[۲]
چاپ و نشر
کشاف بارها به انواع و اقسام، با شروح و حواشي، حتي همراه با رديه ها به طبع رسيده است. نخستين چاپ آن در دو جلد در سال 1856 ميلادي در کلکته انجام گرفته است. سپس در سال 1291 ق در بولاق مصر، و در سال 1307، 1308، 1318 ق در قاهره چاپ شده است. بروکلمان بيش از يازده شرح و حاشيه بر آن ياد مي کند که بهتر از همه، شرح مير سيد شريف جرجاني است که با بعضي از چاپ هاي آن، از جمله با طبع قاهره به سال 1308 و 1318 ق و چاپ انتشارات آفتاب در تهران، همراه است.
در ايران در سال هاي اخير، علاوه بر انتشارات آفتاب که يکي از بهترين چاپ هاي اين تفسير را انتشار داده، « نشر ادب حوزه » هم يکي از چاپ هاي خوب کشاف را همراه با چند حاشيه و استخراج احاديث آن، از روي طبع مصر به طريقه ي افست تجديد طبع کرده است.[۳]