جهمیه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جهمیّه''' از جمله فرقه‌های جبرگرای کلامی در [[اسلام]] است که بنیان‌گذارش شخصی به نام [[جهم بن صفوان]] بوده است. این فرقه در قرن‌های سوم و چهارم هجری قمری از جمله فرقه‌های مطرح بوده و در زمان‌های بعدی به افول گراییده است. جهمیه برای اراده انسان هیچ نقشی قایل نیست، بلکه مطابق با عقاید آنها جهان فقط یک خالق یا یک فاعل دارد آن هم خداوند است. بنابراین انسان فاعل واقعی افعال خویش نیست، بلکه استناد فاعلیت به وی از روی مجاز است. بیان این عقیده نشان می‌دهد که جهمیه در مقایسه با سایر فرقه‌هایی که مشی جبرگرایی دارند، روش سخت‌گیرانه‌تری را اتخاذ کرده است. نکته قابل توجه این که اکنون میراث مکتوبی از جهمیه در دست ما نیست، بلکه آرای و عقاید این فرقه را دیگر متکلمان مخالف جهمیه از جمله [[ابوالحسن اشعری]] نقل و تحلیل کرده‌اند.  

جهمیه از فرقه‌های قدیمی کلامی و صاحب نام است به گونه‌ای که در منابع کلامی هر کجا بحث از عقاید مذاهب و مکاتب به میان می‌آید، به این فرقه و موسس و آرای آن نیز به طور پُر‌رنگ اشاره می‌شود. با این حال هیچ متن و سندی از عقاید این فرقه در دسترس نیست و گزارش‌‌هایی که امروزه موجود است، تنها اطلاعات اندک اما مستندی به ما می‌دهد که به فاصله حد‌اقل نیم قرن پس از مرگ جهم بن صفوان و به قلم متکلمان مخالف جهمیه نگاشته شده است که البته با تفاوت‌ها و نیز تعارض‌هایی نیز همراه است.

جهم بن صفوان در [[بلخ]] و در سال 128 هجری قمری به دنیا آمد. البته از جزییات مربوط به خانواده وی اطلاعات دقیقی در دست نیست. کنیه وی ابومُحرِز، از موالی‌ بنی‌ رایب‌ از قبیله‌ اَزْد است و چون مدتی را در [[سمرقند]] و نیز ترمذ سکونت کرد، به نام جهم بن صفوان ترمذی یا سمرقندی نیز خوانده می‌شد.

<ref>ابن ‌کثیر، البدایه‌ و النهایه، ج‌ ۱۰، ص‌ ۲۹، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.</ref> <ref>ابن ‌حجر عسقلانی‌، لسان‌ المیزان، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ۱۳۹۰/۱۹۷۱.</ref>  

== تاثیر از اندیشه‌های جعد بن درهم ==

جهم بن صفوان در [[کوفه]] با شخصی به نام [[جعد بن درهم]] آشنا شد. این آشنایی موجب شد تا عقاید جعد بن درهم بدون واسطه بر وی اثر بگذارد.<ref>محمد بن اسماعیل‌ بخاری‌، خلق‌ افعال‌ العباد، ج۱، ص‌۳۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ عمیره‌، بیروت‌ ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref> <ref>ابن‌تیمیه‌، بیان‌ تلبیس‌ الجهمیة فی‌ تأسیس‌ بدعهم‌ الکلامیة، ج‌ ۱، ص‌ ۴۴۸، چاپ‌ محمد بن عبدالرحمان‌ بن قاسم‌، (مؤسسه قرطبه) ۱۳۹۲</ref> <ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸ج‌ ۹، ص‌ ۳۸۲.</ref> <ref> سمعانی‌ عبدالکریم، الانساب، ج‌ ۲، ص‌ ۱۳۳.</ref> <ref>بن‌کثیر، البدایة و النهایة، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸ج‌ ۹، ص‌ ۲۴۶.</ref> <ref> ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸ج‌ ۹، ص‌ ۳۸۲ </ref> جهم موضع تنزیهی‌ و قول‌ به‌ خلق‌ قرآن‌ را از جعد فراگرفته است، اما در زمینه قدر با او موافق‌ نبوده‌ و از مُجَبِّره‌ (گروهی‌ که‌ به‌ جبر انسان‌ معتقد بودند) محسوب‌ می‌‌شده‌ است‌.  

== آشنایی با عقاید جهمیه ==

'''جبر گرایی مطلق'''

در تفکر این فرقه جز خدا هیچ خالق یا فاعل دیگری شناخته نمی‌شود. بنابراین، انتساب افعال به انسان از روی مجاز و مسامحه است. مثلا می‌بینیم که طلوع و غروب به خورشید نسبت داده می‌شود در حالی که خورشید نقشی در طلوع و غروبش ندارد، ولی می‌گویند خورشید طلوع یا غروب کرد. و یا چرخش سنگ آسیا را به خود سنگ آسیا نسبت می‌دهند و حال آن که سنگ آسیا نقشی در چرخش خود ندارد. بنابراین نه خورشید و نه سنگ آسیا هیچ کدام در فاعلیت خود نقشی ندارند، ولی به طور مسامحه و مجاز حرکات‌شان به خودشان نسبت داده می‌شود.<ref> بغدادی عبدالقاهر بن الطاهربن محمد، الفرق بین الفرق،، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷ هجری، چاپ۲ ص۱۹۴.</ref>

'''ایمان و معرفت'''

[[ایمان]] یعنی معرفت به خدا و [[کفر]] یعنی جهل به خدا. کسی که در دلش به خدا اقرار کند و او را بشناسد، هر چند با زبان انکار کند، کافر نیست. در نتیجه مسئله‌ای به نام اقرار و عمل؛ خارج از اصل ایمان است و به ایمان ربطی ندارد. در این ادعا به روایت «انّ اوّل الدّین معرفته» استدلال شده است و این منشا عقیده به ارجاء است.<ref>سبحانی جعفر، بحوث فی الملل والنحل، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، ۱۴۱۴ ج۳، ص۱۴۰.</ref>  

 

 

 

'''قرآن حادث است'''

 

جهمیه معتقدند که کلام خدا از جنس حادث است و چون [[قرآن]] نیز کلام الهی است پس قدیم نیست.<ref>شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۰ هجری، چاپ اول، ج۱، ص۹۸</ref> امامیه نیز در این جهت که قرآن حادث است با جهمیه عقیده‌ای مشترک دارند.