|
|
(۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) |
خط ۱: |
خط ۱: |
| حَرَم، محدودهای پیرامون اماکن مقدّس اسلامی، به ویژه کعبه میباشد.از احکام حرم در بابهاى طهارت ،حج، جهاد، لقطه، حدود، قصاص و دیات سخن گفتهاند که به مهمترین موارد آن اشاره مىشود.
| | '''حرم''' به محدودهای پیرامون اماکن مقدّس اسلامی به ویژه [[کعبه]] گفته میشود. از احکام حرم در بابهای [[طهارت]] ،[[حج]]، [[جهاد]]، [[لقطه]]، [[حدود]]، [[قصاص]] و [[دیات]] سخن گفتهاند که به مهمترین موارد آن اشاره میشود. |
| | == معنا == |
| | واژه حرم از ریشه حرم (به معنای ممنوع بودن) گاهی به معنای اهل و عیال یک شخص یا محل اقامتشان است که آنها را از تعرض دیگران حفظ میکند. <ref>ابن اثیر، النهایة فی غریبالحدیث والاثر، ذیل «دعمص»، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.</ref><ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه. </ref><ref>عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۱۴۳، بیروت: دارالجیل، (بیتا).</ref>محدودهای گرداگرد کعبه معظم و همچنین به حد فاصل بین دو کوه «عائر» و «وُعَیر» در [[مدینه]] وهمچنین به مدفن [[پیامبران]] و [[ائمه|امامان]] علیهم السّلام گفته میشود. |
|
| |
|
| | == وجه تسمیه == |
| | در متون اسلامی این واژه بیشتر در مورد مکانی گرداگرد اماکن مقدّس به کار میرود که ورود و حضور در آنها آداب ویژهای دارد. |
|
| |
|
| =معنا=
| | مثلا واژگان حرم یا حرماللّه یا [[حرم مکه|حرم مکّی]] معمولا به منطقهای در حریم خانه [[کعبه]] تا محدودهای معین اطلاق میشود. <ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح:تاجاللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بیتا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. </ref><ref>محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.</ref> |
| واژه حرم، از ریشه حرم (به معنای ممنوع بودن)، گاهی به معنای اهل و عیال یک شخص یا محل اقامتشان است، که آنها را از تعرض دیگران حفظ میکند. [۱][۲][۳]محدودهاى گرداگرد کعبه معظم و همچنین به حد فاصل بین دو کوه «عائر» و «وُعَیر» در مدینه ، وهمچنین به مدفن پیامبران و امامان علیهم السّلام گفته میشود .
| |
|
| |
|
| =وجه تسمیه=
| | برخی حرم نامیدن محدوده این اماکن را به دلیل محترم بودن آنها یا حرمت انجام دادن برخی کارها در آنها دانستهاند. <ref>محمدطاهر کردی، التاریخالقویم لمکة و بیتاللّه الکریم، ج۱، جزء۱، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.</ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۳، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref> |
| در متون اسلامی، این واژه بیشتر در مورد مکانی گرداگرد اماکن مقدّس به کار میرود که ورود و حضور در آنها آداب ویژهای دارد.
| |
| مثلا واژگان حرم یا حرماللّه یا حرم مکّی معمولا به منطقهای در حریم خانه کعبه تا محدودهای معین اطلاق میشود. [۴][۵]
| |
| برخی حرم نامیدن محدوده این اماکن را به دلیل محترم بودن آنها یا حرمت انجام دادن برخی کارها در آنها دانستهاند. [۶][۷] | |
|
| |
|
| =کاربرد= | | == کاربرد == |
| تعابیر حرمالرسول یا حرم نبوی درباره حرم پیامبر صلیاللّهعلیهوآلهوسلم در مدینه بهکار میرود. | | تعابیر حرمالرسول یا حرم نبوی درباره حرم [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|پیامبر صلیاللّهعلیهوآلهوسلم]] در مدینه بهکار میرود. |
| همچنین، ترکیب حرمین شریفین برای اشاره به دو حرم مکه و مدینه یا دو حرم نجف و کربلا یا دو حرم بیتالمقدّس و الخلیل بسیار کاربرد دارد.
| |
| گفتنی است در متون دینی، گاهی واژه حرم در معنایی مضیقتر یعنی درخصوص مسجدالحرام یا مسجدالنبی ، یا در مفهومی وسیعتر یعنی سرزمینی که مکه یا مدینه را دربرگرفته است، بهکار میرود.
| |
| همچنین اطلاق واژه حرم بر مدفن امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) بسیار شایع است، مانند حرم حسینی [۸] درباره مرقد امام حسین علیهالسلام و حرم رضوی درباره مرقد امام رضا علیهالسلام. [۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]
| |
|
| |
|
| =مهمترین مصداق=
| | همچنین ترکیب حرمین شریفین برای اشاره به دو حرم مکه و [[مدینه]] یا دو حرم نجف و کربلا یا دو حرم بیتالمقدّس و الخلیل بسیار کاربرد دارد. |
| حرم مکّی مهمترین و شاخصترین مصداق حرم است.
| |
| به شخص منسوب به این حرم، حِرْمی (اهل حرم) و به کسی که وارد منطقه حرم میشود و احرام میبندد، مُحرِم گفته میشود.
| |
| محدوده بیرونِ حرم را حِلّ نامیدهاند. [۱۷][۱۸][۱۹]
| |
| حرمت و قداستِ حرم مکه قدمتی طولانی دارد.
| |
| بنابر حدیثی منقول از پیامبر اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم، این منطقه از زمان خلقت آسمانها و زمین حرم شده و بر پایه حدیثی دیگر، دَحْوُالارض (گسترش زمین) از حرم مکّی صورت گرفته است. [۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]
| |
| برخی مفسران ــبه استناد حدیثی از پیامبر اکرم که در آن حرم شدن مکه را به حضرت ابراهیم نسبت دادهاست ــ بر آناند که پیش از حضرت ابراهیم، مکه مانند سایر سرزمینها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعا ی او برای آنکه مکه سرزمینی امن باشد، [۲۸][۲۹] حرمت و قداست یافت.
| |
| برخی دیگر گفتهاند که دعای ابراهیم تنها برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن نیز آنجا محترم و مقدّس بود. [۳۰][۳۱][۳۲]
| |
| شماری نیز احتمال دادهاند که با دعای حضرت ابراهیم، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است. [۳۳][۳۴][۳۵]
| |
|
| |
|
| =پیشینه=
| | گفتنی است در متون دینی گاهی واژه حرم در معنایی مضیقتر یعنی درخصوص [[مسجدالحرام]] یا [[مسجد النبى|مسجدالنبی]] یا در مفهومی وسیعتر یعنی سرزمینی که مکه یا مدینه را دربرگرفته است بهکار میرود. |
| پیش از اسلام ، مردم عرب با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خونریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنّت حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، حرمت آن را نگاه میداشتند و ازاینرو مکه را بَکّة (جایی که گردن ستمگران را میشکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود میراند) و صِلاح (محل امن) نیز مینامیدند. [۳۶][۳۷][۳۸][۳۹]
| |
| برخی اعراب هنگام ورود به حرم مکّی با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شدهاند، آن را درمیآوردند و برخی از یهودیان کفشهای خود را به احترام حرم برمیکندند.
| |
| حواریان مسیح علیهالسلام نیز هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند. [۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]
| |
| قداست منطقه حرم پس از اسلام نیز تداوم یافت.
| |
| مثلاً صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع میکردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری میکردند. [۴۴][۴۵]
| |
|
| |
|
| =حرم مکه=
| | همچنین اطلاق واژه حرم بر مدفن امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) بسیار شایع است. مانند حرم حسینی <ref>اِجماعیات فقهالشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.</ref> درباره مرقد امام حسین علیهالسلام و حرم رضوی درباره مرقد امام رضا علیهالسلام. <ref>محمد بن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، ج۲، ص۴۷۴، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.</ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۷، ص۳۱۷۳۱۸، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۵۵، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.</ref><ref>اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجیخلیفه، ج ۲، ستون ۵۴۱، ج ۶.</ref><ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۱۹۴.</ref><ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۸، ص۲۲۴.</ref><ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۹۹.</ref> |
|
| |
|
| ۶.۱ - محدوده
| | == مهمترین مصداق == |
| | حرم مکّی مهمترین و شاخصترین مصداق حرم است. |
|
| |
|
| واژه حرم در چند آیه قرآن ذکر شده است که مفسران مراد از آن را در بیشتر موارد، حرم مکّی شمردهاند [۴۶][۴۷] [۴۸]
| | به شخص منسوب به این حرم حِرْمی (اهل حرم) و به کسی که وارد منطقه حرم میشود و احرام میبندد [[محرم|مُحرِم]] گفته میشود. |
| شماری از مفسران مراد از مسجدالحرام و مقام ابراهیم و کعبه و مکه را در برخی آیات ، محدوده حرم دانستهاند [۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵] [۵۶]
| |
| طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمانهای هفت گانه و تا فرود زمینهای هفت گانه است و تا روز قیامت حرم باقی میماند. [۵۷][۵۸][۵۹]
| |
| شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است. [۶۰]
| |
| بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت خود را برای حجگزارندهای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است. [۶۱][۶۲][۶۳]
| |
| حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این رو، درباره تعیین محدوده آن احادیث اندکی وجود دارد.
| |
| طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید (چهار فرسخ) است و مسجدالحرام در مرکز آن قرار دارد. [۶۴]
| |
| بر پایه گزارشهای تاریخی، نخست حضرت ابراهیم علیهالسلام طبق وحی و با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را علامتگذاشت. [۶۵][۶۶][۶۷][۶۸][۶۹]
| |
| محل نصب ستونها و فاصله هریک از حدود تا مسجد الحرام به شرح زیر است:
| |
| ۱. مسیر جده به مکه، در حدیبیه (شمیس) بیست کیلومتر.
| |
| ۲. مسیر مدینه به مکه، در تنعیم، شش کیلومتر.
| |
| ۳. مسیر جعرانه به مکه، در بطن نَمِره، پانزده کیلومتر.
| |
| ۴. راه عراق از ذات عرق به مکه، در وادى نخله، نوزده کیلومتر.
| |
| ۵. راه طائف از عرفات به مکه، در مزدلفه ۲۱ کیلومتر.
| |
| ۶. مسیر یمن به مکه، در اضاءَة لبن، دوازده کیلومتر. [۷۰]
| |
|
| |
|
| ۶.۲ - مراد از امن بودن
| | محدوده بیرونِ حرم را حِلّ نامیدهاند. <ref>خلیل بن احمد، کتابالعین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.</ref><ref>ابن اثیر، النهایة فی غریبالحدیث والاثر، ذیل واژه، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.</ref><ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه. </ref> |
|
| |
|
| در آیات متعدد، [۷۱][۷۲] سرزمین یا حرم مکه امن خوانده شده است (حَرَمآ آمِناً).
| | حرمت و قداستِ حرم مکه قدمتی طولانی دارد. |
| در شماری از آیات، دعای حضرت ابراهیم علیهالسلام برای اینکه خداوند سرزمین مکه را امن قرار دهد، ذکر شده است. [۷۳][۷۴]
| |
| در آیه ۱۲۵ سوره بقره ، وصف امن برای «البَیت» آمده که برخی مفسران مراد از آن را حرم مکه دانستهاند.
| |
| درباره آنکه مراد از امنیت حرم در قرآن چیست، در احادیث و تفاسیر آرای گوناگونی مطرح شده است.
| |
| برخی مفسران این تعبیر را از باب اخبار و حاکی از واقعیتی دانستهاند که در منطقه حرم وجود دارد.
| |
| به بیان دیگر، مراد از آن را امنیت تکوینی ذکر کردهاند، یعنی در امان بودن منطقه حرم از حوادث ناگوار و عذاب دنیوی و اخروی. [۷۵][۷۶][۷۷] [۷۸]
| |
| در برخی احادیث نیز مراد از امنیت حرم، در امان بودن حیوانات آن از صدمه دیدن و شکار شدن به وسیله حیوانات دیگر و نیز کسانی که وارد آنجا میشوند، امنیت اهل حرم از قتل و غارت و مصونیت آنان از عذاب الهی در دنیا و آخرت و مانند اینها ذکر شده است. [۷۹][۸۰][۸۱][۸۲][۸۳]
| |
| برخی مفسران مراد از امنیت حرم را امنیت تشریعی و آن را حاکی از فرمان الهی به رعایت کردن قداست حرم و احکام مربوط به آن دانستهاند، زیرا وقوع حوادثِ مخلّ امنیت، از قبیل جنگ و سیل و زلزله ، در این منطقه انکارناپذیر است.
| |
| البته به نظر آنان، شماری از آیات مزبور ناظر به تشریعِ احکامِ مربوط به محدودیتهای حرم در شرایع پیشین، از جمله شریعت حضرت ابراهیم علیهالسلام، است [۸۴][۸۵][۸۶] [۸۷] [۸۸] [۸۹] [۹۰]
| |
| در برخی احادیث، مراد از امنیت حرم، مصادیقی از امنیت تشریعی و احکام مربوط به آن دانسته شده، مانند حرمت شکار حیوانات و سلب امنیت از آنان و حرمت اجرای حدود و قصاص بر جنایتکاری که در خارج از منطقه حرم مرتکب جنایتی شده است. [۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵]
| |
| برخی مفسران مُفاد آیه ۹۷ سوره آلعمران را مربوط به ایمن بودن پناهندگان به حرم در زمان پیش از اسلام دانستهاند که در اسلام منسوخ شده است. [۹۶][۹۷][۹۸][۹۹]
| |
| بنابر آیه ۵۷ سوره قصص ، نیز خداوند ثمرات تمام سرزمینها را در مکه فراهم آورده است. [۱۰۰][۱۰۱]
| |
|
| |
|
| =روند بازسازی=
| | بنابر حدیثی منقول از پیامبر اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم، این منطقه از زمان خلقت آسمانها و زمین حرم شده و بر پایه حدیثی دیگر، دَحْوُالارض (گسترش زمین) از حرم مکّی صورت گرفته است. <ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۰، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۲۴۱، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. </ref><ref>حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۴۱ ۲۴۲. </ref><ref>محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، ج۲، ص۱۲۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.</ref><ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۴ـ ۲۷۶، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۹۵ـ۱۹۷.</ref><ref>حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۲۱. </ref><ref>حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۲۴. </ref> |
| پس از حضرت ابراهیم، اسماعیل علیهالسلام نشانههای حرم را بازسازی کرد.
| |
|
| |
|
| ۷.۱ - عصر جاهلیت
| | برخی مفسران ــبه استناد حدیثی از پیامبر اکرم که در آن حرم شدن مکه را به حضرت ابراهیم نسبت دادهاست ــ بر آناند که پیش از حضرت ابراهیم، مکه مانند سایر سرزمینها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعا ی او برای آنکه مکه سرزمینی امن باشد، <ref>بقره/سوره۲، آیه۱۲۶. </ref><ref>ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۵. </ref> حرمت و قداست یافت. |
|
| |
|
| در عصر جاهلیت ، عدنان بن اُدَد و قُصَیّبن کِلاب به این کار مبادرت کردند. | | برخی دیگر گفتهاند که دعای ابراهیم تنها برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن نیز آنجا محترم و مقدّس بود. <ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ج۱، ص۵۴۲.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۵۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). </ref><ref>طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۷. </ref> |
| قریش نیز در آغاز بعثت پیامبر نشانههای حرم را بازسازی کردند.
| |
|
| |
|
| ۷.۲ - پس از فتح مکه
| | شماری نیز احتمال دادهاند که با دعای حضرت [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]]، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است. <ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ج۱، ص۵۴۲.</ref><ref>محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۳۹، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.</ref><ref>احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۱۸۳، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.</ref> |
|
| |
|
| پس از فتح مکه در سال هشتم، تمیم بن اسد خزاعی و اسود بن خلف قرشی زُهری ، به دستور پیامبراکرم، نشانههای حرم را تعمیر و بازسازی نمودند.
| | == پیشینه == |
| | پیش از اسلام مردم عرب با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خونریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنّت حضرت ابراهیم و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]] علیهماالسلام، حرمت آن را نگاه میداشتند و ازاینرو مکه را بَکّة (جایی که گردن ستمگران را میشکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود میراند) و صِلاح (محل امن) نیز مینامیدند. <ref>ابن هشام، السیرةالنبویة، ج۱، ص۱۱۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن کثیر، (بیتا).</ref><ref>علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۴۶ـ ۲۴۸، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۳۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). </ref><ref>ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۲، ص۳۲۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. </ref> |
|
| |
|
| ۷.۳ - زمان خلفا
| | برخی اعراب هنگام ورود به حرم مکّی با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شدهاند، آن را درمیآوردند و برخی از یهودیان کفشهای خود را به احترام حرم برمیکندند. |
|
| |
|
| در ادوار بعد نیز کسانی به دستور برخی خلفا ــاز جمله عمر بن خطّاب (سال ۱۷)، عثمان بن عفان (سال ۲۶)، معاویة بن ابیسفیان (حک: ۴۱ـ۶۰)، عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵ـ ۸۶) و مهدی عباسی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) ــ نشانههای حرم را بازسازی و تکمیل کردند. [۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶]
| | حواریان مسیح علیهالسلام نیز هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند. <ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۶۷، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «الأَنواط».</ref><ref>احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد امالقری، ج۱، ص۱۶۹، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بیتا).</ref><ref>محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۴۰، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.</ref> |
| پس از دوره مهدی عباسی، نشانههایی که بر روی کوهها بودند بازسازی نشدند و تنها آنها که در راههای ورودیِ مکه (یعنی مسیرهای مدینه ، یمن ، عراق ، طائف ، جعرانه و جده ) قرار داشتند، مرمت شدند. [۱۰۷]
| |
|
| |
|
| ۷.۴ - ادوار دیگر
| | قداست منطقه حرم پس از اسلام نیز تداوم یافت. |
|
| |
|
| در ادوار بعد نیز کسانی به بازسازی یا ساختن نشانههای حرم اقدام کردند، از جمله راضی عباسی در ۳۲۵؛ مظفر بن ابوبکر ، پادشاه ایوبی، در ۶۱۶؛ ملک مظفر یوسف بن عمر ، حاکم یمن، در ۶۸۳؛ قایتبای محمودی ، از پادشاهان چرکسهای مصر ، در ۸۷۴؛ [۱۰۸] شریفزید بن محسن ، امیر مکه، در ۱۰۷۳؛ و سلطان عبدالمجید اول عثمانی در ۱۲۶۲. [۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱] | | مثلاً صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع میکردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری میکردند. <ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۵۹، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۳۰۵، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref> |
|
| |
|
| ۷.۵ - دوران آل سعود
| | == حرم مکه == |
| | واژه حرم در چند آیه [[قرآن]] ذکر شده است که مفسران مراد از آن را در بیشتر موارد، حرم مکّی شمردهاند <ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۱۶۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). </ref><ref>محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۳، ص۳۶۴، بیروت: دارالفکر، (بیتا).</ref> <ref>طباطبائی، المیزان، ج ۶، ص ۲۷۱ </ref> |
|
| |
|
| بازسازی نشانهها در دوران آلسعود نیز ادامه یافت.
| | شماری از مفسران مراد از مسجدالحرام و مقام ابراهیم و کعبه و مکه را در برخی [[آیات]]، محدوده حرم دانستهاند <ref>احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، ج۱، ص۸۸، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.</ref><ref>احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، ج۳، ص۲۵۳، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.</ref><ref>احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.</ref><ref>محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۸۰، چاپ محمدرضا آل کاشفالغطاء، بیروت (بیتا)، چاپ افست قم (بیتا). </ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۶، ص۴۴۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). </ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۱۶۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). </ref><ref>محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علومالقرآن، ج۲، ص۲۶۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.</ref> <ref>طباطبائی، المیزان، ج ۳، ص ۳۱ </ref> |
| عبدالعزیز ، مؤسس سلطنت سعودی، در ۱۳۴۳ دو نشانه موجود در مسیر جده و پس از او، پسرش سعود در ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش دو نشانه در منطقه شمیسی، در ۱۳۷۷/ ۱۳۳۷ش دو نشانه در مسیر طائف و در ۱۳۸۳/ ۱۳۴۲ش نشانههایی را در سمت عرفه بازسازی یا بنا کردند.
| |
| همچنین خالدبن عبدالعزیز دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت و فهدبن عبدالعزیز در ۱۴۰۴/ ۱۳۶۲ش دو نشانه جدید در وادی تنعیم بنا کرد. [۱۱۲][۱۱۳]
| |
| در سالهای ۱۳۸۰/۱۳۳۹ش، ۱۳۸۴/۱۳۴۳ش و ۱۴۰۰/ ۱۳۵۹ش گروههایی از صاحبنظران برخی نشانههای حرم را بررسی کردند. [۱۱۴]
| |
|
| |
|
| | طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمانهای هفت گانه و تا فرود زمینهای هفت گانه است و تا روز قیامت حرم باقی میماند. <ref>محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، ج۲، ص۱۲۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.</ref><ref>احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، ج۱، ص۸۹، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.</ref><ref>ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۲۴۵ ۲۴۶، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. </ref> |
|
| |
|
| =علائم=
| | شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است. <ref>محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، ج۲، ص۱۲۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.</ref> |
| در احادیث، علاوه بر احکام مربوط به حرم، به ویژگیهایش و آداب حضور در آن اشاره شده است.
| |
| در متون حدیثی و تاریخی، به نشانههایی که محدوده حرم مکه را مشخص میکنند، اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام و اَمْیالِ حرم گفته شده است. [۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸]
| |
| در منابع مربوط به نشانههای حرم، تنها به فواصل نشانهها در راههای اصلی مکه پرداخته شده و میزان آنها، به میل یا ذراع ، ذکر شده است. [۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲]
| |
| فاسی [۱۲۳] اقوال مختلف را در این باره ذکر کرده و علت اختلاف اقوال را امور گوناگونی دانسته است، از جمله اختلافنظر درباره مبدأ اندازهگیریِ فواصل (که به نظر برخی درهای مسجدالحرام بوده است و به نظر شماری دیگر دروازه مکه، مانند بابُ الشَبیکه)، اختلاف نظر درباره طول دقیق هر میل و زراع، و دقتکردن یا نکردن در اندازهگیری با طناب و در نظر گرفتن پستی و بلندی زمین.
| |
| عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش [۱۲۴] نشانههای حرم را ۹۳۴ عدد تخمین زده است.
| |
| بیشتر این نشانهها بر ۴۵کوهی که مکه را احاطه کرده است قرار دارد، زیرا علاوه بر اینکه مشاهده اَعلام موجود در بلندیها آسانتر است، ساختن آنها در زمینهای هموار، به دلایلی از جمله شنی بودن زمین، آنان را در معرض تخریب قرار میدهد.
| |
| فاصله نشانهها از یکدیگر پنجاه تا دویست متر است.
| |
| عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش [۱۲۵] فاصله آنها را تا مسجدالحرام با واحد متر محاسبه کرده است.
| |
| مصالح بهکار رفته در نشانههای نوساز، سنگ مرمر و سیمان و در نشانههای قدیمی، سنگ و گچ است.
| |
| طبق محاسبات او، [۱۲۶] مساحتِ حرم مکه ۳۰۰، ۵۵۰ مترمربع است. [۱۲۷]
| |
|
| |
|
| | بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت خود را برای حجگزارندهای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است. <ref>کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۵۶.</ref><ref>علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۲، ص۳۱۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.</ref><ref>سیوطی، ج۲، ص۲۵۸.</ref> |
|
| |
|
| =تألیفات=
| | حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این رو، درباره تعیین محدوده آن احادیث اندکی وجود دارد. |
| برخی مورخان متقدم درباره محدوده حرم مکه به بحث و بررسی پرداختهاند، از جمله محمد بن عبداللّه اَزرقی (متوفی ح۲۵۰) در أخبار مکّة و ما جاء فیها مِنَ الآثار، محمد بن اسحاق فاکهی (متوفی ۲۷۲) در أَخبارُ مکّة فی قَدیم الدَّهر وَ حَدیثِه و نیز مورخان دورههای بعد، مانند احمد بن عبداللّه طبری (متوفی ۶۹۴) در القِری لِقاصِدِ اُمِّ القُری، محمد بن احمد فاسی مکّی (متوفی ۸۳۲) در شِفاءُ الغَرام بِاَخْبارِ الْبَلَدِ الحَرام، و ابراهیم رفعتباشا (متوفی ۱۳۵۳) در مِرْآةُ الْحَرَمَین.
| |
| اما کاملترین اثر مکتوب درباره نشانههای حرم مکّی، کتابِ مصورِ الحرمُ المکّیُ الشَریف و الاَعْلامُ المُحیطَةُ بِه، تألیف عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش در ۱۴۱۵ است.
| |
| | |
| =احکام=
| |
| در فقه برای حرم مکّی احکام خاصی مقرر شده که گاه خَصائصالحرم نامیده شده و برخی منابع احکامی را که از نوع ممنوعیت است، مَحْظُورتالحرم نامیدهاند [۱۲۸][۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱] البته بیشتر فقها این احکام را به طور پراکنده در بخشهایی مانند نماز ، حج ، حدود و کفارات مطرح کردهاند.
| |
| برخی از مهمترین احکام خاص حرم مکّی عبارتاند از:
| |
| | |
| ۱۰.۱ - عدم جواز سکونت غیرمسلمانان
| |
| | |
| جایز نبودن سکونت غیر مسلمانان در حرم طبق نظر تمامی فقها، و نیز حرمت ورود آنان به منطقه حرم به نظر همه فقها به جز ابوحنیفه . [۱۳۲][۱۳۳]
| |
| | |
| ۱۰.۲ - وجوب احرام بستن
| |
| | |
| وجوب احرام بستن برای مسلمانانی که در هر موقع از سال قصد ورود به مکه را دارند در یکی از میقاتها ، مگر برای کسانی که بهطور مکرر به این منطقه تردد دارند، مانند رانندگان.
| |
| شافعیان احرام را مستحب دانستهاند. [۱۳۴][۱۳۵][۱۳۶][۱۳۷]
| |
| | |
| ۱۰.۳ - حرمت کشتن حیوانات
| |
|
| |
|
| حرمت کشتن حیوانات، به جز حیوانات اهلی (مانند شتر و گاو و گوسفند ) و جانوران آزار رساننده (مانند عقرب و مار و افعی) در منطقه حرم. [۱۳۸][۱۳۹] [۱۴۰] [۱۴۱] ممنوع بودن شکار جانوران زمینی یا راهنمایی شکارچیان و آسیب رساندن به گیاهان در محدوده حرم، به استناد آیات [۱۴۲] و احادیث [۱۴۳]شکار حیوانات وحشىِ غیر دریایىِ حرم حرام و موجب ضمان است. [۱۴۴] [۱۴۵] شکارچى محل ضامن قیمت آن است و شکارچى محرم علاوه بر ضمان قیمت، کفاره آن (قربانی کردن)
| | طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید (چهار فرسخ) است و مسجدالحرام در مرکز آن قرار دارد. <ref>حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۵۵۵. </ref> |
| را باید بدهد و در صورت نداشتن کفاره، ضامن دو برابر قیمت آن است. [۱۴۶]
| |
| آیا صید حیوانى که مىخواهد وارد حرم شود در بیرون حرم بر محل جایز است یا حرام؟ مسئله اختلافى است. متأخران و برخى قدما آن را مکروه دانستهاند. [۱۴۷]
| |
| بنابر مشهور، خوردن حیوان وحشىِ ذبح شده توسط محرم- خواه در حرم یا بیرون حرم- بر محرم و محل حرام است. [۱۴۸] همچنین است حکم حیوانى که محل آن را در حرم ذبح کرده است. [۱۴۹]
| |
|
| |
|
| ۱۰.۴ - حکم قطع گیاه حرم
| | بر پایه گزارشهای تاریخی، نخست حضرت ابراهیم علیهالسلام طبق وحی و با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را علامتگذاشت. <ref>محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، ج۲، ص۱۲۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.</ref><ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۳، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۵، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.</ref><ref>کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۹۵ـ ۱۹۷.</ref><ref>احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد امالقری، ج۱، ص۶۵۲ـ ۶۵۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بیتا).</ref> |
|
| |
|
| قطع گیاهان و درختان حرم، جز درختان میوه، خرما، اذخر و آنچه در ملک شخصى روییده حرام است. البته اگر گیاه و درخت قبل از ساختن خانه وجود داشته، کندن و قطع آن جایز نیست. برخى در ثبوت حکم یاد شده براى سایر املاک جز خانه اشکال کردهاند. در جواز قطع گیاهان و درختان خشکیده اختلاف است. [۱۵۰] در قطع درختان کفاره نیز ثابت است. کفاره قطع درختان حرم بنابر قول مشهور- بلکه بر آن ادعاى اجماع شده- در درخت بزرگ یک گاو و در درخت کوچک یک گوسفند و در قطع بعض آن، قیمت درخت است. دیگر اقوال در مسئله عبارت است از: عدم لزوم کفاره مطلقا، ثبوت یک گاو به جهت کفاره مطلقا و ثبوت قیمت درخت مطلقا. [۱۵۱] چرانیدن شتر و مانند آن در حرم براى محرم و محل جایز است. [۱۵۲]
| | == حرم نبوی == |
| | |
| | |
| ۱۰.۵ - حرمت خوردن گوشت حیوانی که نا مشروع شکار شده و جنگ
| |
| | |
| حرمتِ خوردن گوشت حیوانی که بهگونهای نامشروع در محدوده حرم شکار شده است. [۱۵۳][۱۵۴] ) حرمتِ جنگ و خونریزی در منطقه حرم [۱۵۵][۱۵۶] و نیز ممنوع بودن حمل اسلحه به نظر برخی فقها. [۱۵۷][۱۵۸]
| |
| هنگام فتح مکه (سال هشتم هجرت)، خداوند به پیامبراکرم تنها برای ساعتی اجازه نبرد داد.
| |
| طبق احادیث و نیز گزارشهای تاریخی، تصمیم قطعی امام حسین علیهالسلام برای خروج از مکه و حرکت به سوی کوفه ، در روز هشتم ذیحجه ــکه آغاز موسم حج است ــ پیشگیری از ریخته شدن خون ایشان در منطقه حرم و شکستن حریم آن به دست مأموران خلیفه اموی بود، که دستور داشتند در یک غائله و با استفاده از ازدحام حاجیان امام را به قتل برسانند. [۱۵۹] [۱۶۰][۱۶۱] [۱۶۲] [۱۶۳][۱۶۴]
| |
| | |
| ۱۰.۶ - ممنوع بودن خارج کردن سنگ و ریگ و برداشتن اشیای گمشده
| |
| | |
| ممنوع بودن خارج کردن ریگ و سنگ از محدوده حرم به نظر برخی فقهای شیعه و اهل سنّت [۱۶۵] [۱۶۶]
| |
| بیشتر شافعیان وارد کردن سنگ و خاک را از منطقه حِلّ به حرم نیز مکروه شمردهاند. [۱۶۷]حرمت یا کراهت برداشتن اشیای گمشده در محدوده حرم. [۱۶۸][۱۶۹][۱۷۰]
| |
| | |
| ۱۰.۷ - ممنوع بودن اجرای حد و قصاص
| |
| | |
| ممنوعیت اجرای حد و قصاص در مورد کسی که در خارج از حرم مرتکب جنایت شده و به حرم پناه آورده است [۱۷۱] و اِعمال برخی محدودیتها درباره او به نظر فقهای برخی مذاهب اسلامی ، از جمله غذا ندادن به وی و خودداری از معامله با او، به منظور وادار کردنش به خروج از حرم و اجرای حد الهی در خارج از حرم.
| |
| به نظر حنفیان و فقهای شیعه ، جنایتکار در حرم، به سبب شکستن حرمت آن، از این مصونیت برخوردار نیست. [۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]
| |
| | |
| ۱۰.۸ - طلب دین
| |
| | |
| در اینکه براى طلبکار جایز است از بدهکارى که در بیرون حرم مالى را از او قرض کرده، آن را در حرم مطالبه کند یا نه، اختلاف است. [۱۷۷] برخى گفتهاند: اگر مدیون براى فراراز پرداخت بدهى به حرم پناه آورده، طلبکار حق مطالبه در حرم ندارد. [۱۷۸]
| |
| | |
| ۱۰.۹ - افزایش دیه و حرمت دفن مشرکان
| |
| | |
| افزایش دیه در قتل عمد یا غیرعمد که در حرم صورت گرفته باشد، به میزان یک سومِ دیه کامل [۱۷۹][۱۸۰] [۱۸۱] [۱۸۲]حرمت دفن مشرکان در منطقه حرم.
| |
| شافعیان خارج کردن جسد مشرک را از حرم نیز لازم دانستهاند. [۱۸۳][۱۸۴][۱۸۵]
| |
| | |
| ۱۰.۱۰ - حرمت خرید و فروش یا اجاره خانهها
| |
| | |
| حرمت خرید و فروش یا اجاره خانههای حرم مکّی بهطور کلی یا در موسم حج ، به نظر برخی فقها، به استناد آیه ۲۵ سوره حج و احادیث . [۱۸۶][۱۸۷][۱۸۸][۱۸۹][۱۹۰]
| |
| بیشتر فقها، با استناد به احادیث، ارتکاب برخی محرّماتِ حرم را موجب پرداختن کفاره دانستهاند، هرچند درباره میزان آن اختلافنظر وجود دارد. [۱۹۱] [۱۹۲] [۱۹۳] [۱۹۴] [۱۹۵] [۱۹۶] [۱۹۷]
| |
| شماری از فقهای اهل سنّت تنها به حرمتِ تکلیفی قائل شده و ثبوت کفاره را نپذیرفتهاند. [۱۹۸] [۱۹۹] [۲۰۰]
| |
| علاوه بر ممنوعیتهای شرعی که بر حضور در حرم مترتب است، ممنوعیتها و الزاماتی نیز برای کسانی که برای حج یا عمره احرام میبندند، مقرر شده است.
| |
| بر پایه احادیث، به سبب قداست ویژه حرم مکّی، کیفر گناهان و پاداش کارهای نیک در آن مضاعف است.
| |
| حتی نیت انجام دادن گناه در حرم موجب مؤاخذه الهی است.
| |
| در مقابل، بر انجام دادن برخی کارهای خیر و عبادات (مانند تلاوت قرآن، نماز خواندن و روزه گرفتن) در منطقه حرم تأکید شده و بنابر حدیثی، ثواب آن صد هزار برابر اماکن دیگر است. [۲۰۱][۲۰۲][۲۰۳]
| |
| فقها، به استناد احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل کردن و وضو گرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای خاص را مستحب دانستهاند [۲۰۴][۲۰۵][۲۰۶] [۲۰۷]
| |
| دفن مردگان در حرم نیز مستحب به شمار رفته است. [۲۰۸]
| |
| به نظر بیشتر فقهای امامی و مالکی و حنفی ، سکونت و مجاورت در مکه، به سبب ضعف ایمان مردم و قصور آنها در بهجا آوردن احکام حرم، کراهت دارد.
| |
| شافعیان و حنبلیان مجاورت را برای کسی که احتمال ارتکاب کارهای ممنوع در مورد او نمیرود، مستحب دانستهاند. [۲۰۹] [۲۱۰] [۲۱۱][۲۱۲]
| |
| این اَعمال از جمله کارهای مکروه در حرم مکّی است: طلب کردن بدهی از مدیون، مگر آنکه مدیون بودن در داخل حرم واقع شده باشد؛ درخواست کردن چیزی از مردم در حرم؛ خواندن شعر ؛ و ضرب و شتم خدمتکار. [۲۱۳][۲۱۴][۲۱۵] [۲۱۶] [۲۱۷]
| |
| | |
| =حرم نبوی= | |
| این مکان، حرم مهم دیگری است که بر پایه احادیث و فتاوای فقهی، آداب و احکام خاصی دارد. | | این مکان، حرم مهم دیگری است که بر پایه احادیث و فتاوای فقهی، آداب و احکام خاصی دارد. |
| بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت اهل مدینه را در روز قیامت برعهده گرفته است. [۲۱۸][۲۱۹] | | بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت اهل مدینه را در روز قیامت برعهده گرفته است. <ref>ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۷۰، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.</ref><ref>مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۳، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.</ref> |
| حنفیان به وجود حرم برای مدینه ، به گونهای که احکام خاصی داشته باشد، قائل نیستند. [۲۲۰][۲۲۱] | | حنفیان به وجود حرم برای مدینه، به گونهای که احکام خاصی داشته باشد، قائل نیستند. <ref>ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۲۵۶، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref><ref>ابراهیم رفعتباشا، مرآةالحرمین، ج۱، ص۴۴۷، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بیتا).</ref> |
| | |
| ۱۱.۱ - دیدگاه فقهای شیعه
| |
| | |
| برخی فقهای معاصر شیعه نیز در حرم بودن مدینه، به گونهای که در مورد مکه تعریف شده است، تردید دارند و این حدیث مشهور پیامبر اکرم را که حرم مدینه به شخص ایشان و حرم مکه به حضرت ابراهیم منتسب است، [۲۲۲][۲۲۳] به معنای لزوم حفظ حرمت نسبی این شهر یا حرمت مرقد مطهر آن حضرت تفسیر کردهاند.
| |
| این فقها، برای احتیاط، برخی احکامِ حرم را برای مدینه قائل شدهاند [۲۲۴] [۲۲۵]
| |
| | |
| ۱۱.۲ - از نظر فقهای اهل سنت
| |
|
| |
|
| برخی مالکیان و شافعیان، از جمله مالک بن انس ، با استناد به احادیث مذکور و نیز از آنرو که مدینه موطن مهاجران و محل استقرار صحابیان بوده است، حرم نبوی را از حرم مکّی برتر شمردهاند، [۲۲۶] ولی بیشتر فقها، جز مرقد حضرت رسول که برترین بقعه عالم معرفی شده است، حرم مکّی را برتر شمردهاند.[۲۲۷][۲۲۸][۲۲۹]
| | == حرم امام حسین == |
| | حرم امام حسین علیهالسلام <ref>اِجماعیات فقهالشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.</ref> نزد شیعیان بسیار مقدّس است. |
| | فقها درباره محدوده این حرم ــ که دارای احکام فقهی خاصی نیز هست ـ آرای گوناگونی دارند، از جمله محدوده مدفن آن حضرت و خاندان و یاران او جز حضرت عباس علیهالسلام <ref>محمد بن محمدمفید، المُقْنِعَة، ص۱۲۶، قم ۱۴۱۰.</ref> <ref>ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۳۴۲، قم ۱۴۱۰۱۴۱۱. </ref> تمام شهر کربلا، <ref>ابن سعید، الجامعللشرائع، ج۱، ص۹۳، قم ۱۴۰۵. </ref> و روضه مقدّس امام حسین <ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۶۳، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۱۶، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.</ref><ref>محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ج۸، ص۱۸۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴. </ref><ref>مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۱۱۷. </ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۶۴، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، ج۱، ص۲۷، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶.</ref> را جزو این محدوده دانستهاند. |
| | در حدیثی منقول از حضرت علی علیهالسلام، کوفه حرم او خوانده شده است. <ref>کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۶۳.</ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۶ـ۴۱۷، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref><ref>محمدصادق روحانی، فقهالصادق، ج۶، ص۴۲۸، قم ۱۴۱۲۱۴۱۴. </ref> |
|
| |
|
| ۱۱.۳ - حدود
| | == اقوال در جواز اتمام نماز در چهار حرم == |
| | از احکام اختصاصی حرم مکّی، حرم نبوی، مسجد کوفه و حائر حسینی به نظر مشهور فقهای شیعه، جواز و حتی استحبابِ خواندن نماز به صورت کامل (اِتمام) برای مسافر است، هرچند که خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای او جایز است <ref>محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، ج۱، ص۱۲۴، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. </ref> <ref>حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، ج۱،ص۳۳۳، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲.</ref> <ref>زینالدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۱، ص۷۸۷ ۷۸۸، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. </ref><ref>اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقهالشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج۱، ص۴۵۳، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.</ref> |
| | فقها این اقوال را حاصل جمع احادیثی میدانند که بر تخییر میان قصر و اتمام در مکانهای چهارگانه دلالت دارند و احادیثی که دالّ بر مطلوب بودن اتمام نمازند. <ref>کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۲۴.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۷۰۴۷۵، چاپ علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش. </ref> |
| | در احادیث مذکور، تعبیراتی مانند «حرمین شریفین»، «مکه و مدینه» و «مسجدَین» آمده است <ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۵۶ ۴۵۹، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref> و از اینرو، برخی فقها تنها در خود مسجدالحرام و مسجدالنبی حکم مذکور را جاری میدانند، نه در تمام قلمرو حرم مکّی و حرم نبوی <ref>ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۳۴۲، قم ۱۴۱۰۱۴۱۱. </ref> <ref>حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلفالشیعة فی احکام الشریعة، ج۳،ص۱۳۲، قم ۱۴۱۲۱۴۲۰. </ref> <ref>زینالدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۱، ص۷۸۷، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. </ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۱ـ۴۱۴، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref> |
| | ابن بابویه <ref>ابن بابویه، المقنع، ج۱، ص۲۶۲، قم ۱۴۱۵. </ref> به وجوب قصر در این اماکن قائل شده و آنها را واجد هیچ امتیازی ندانسته است. |
| | ظاهرآ این نظر مستند به ادله عامِ وجوب قصر نماز برای مسافر و نیز احادیثی است که در اماکن چهارگانه نماز قصر را واجب شمرده است، <ref>احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۰۹، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.</ref> ولی سایر فقها با حمل این احادیث بر تقیه <ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۴۱، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.</ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۴۸، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.</ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۵۲، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.</ref><ref>احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۱۰، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.</ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۰۶ـ ۴۱۰، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref> و با استناد بر ادله دیگر این نظر را نپذیرفتهاند. <ref>ابن بابویه، المقنع، ج۱، ص۲۶۲، قم ۱۴۱۵. </ref><ref>احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمعالفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، ج۳، ص۴۲۴ـ۴۲۵، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش.</ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۴۰۴۴۲، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۴، ص۳۳۶، بیروت ۱۹۸۱. </ref> |
| | شماری از فقها نیز، از باب احتیاط، به شکسته خواندن نماز در این چهار حرم نظر دادهاند. <ref>محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۴، ص۴۶۸، قم ۱۴۱۰. </ref><ref>ابوالقاسمبن محمدحسن میرزای قمی، جامعالشتات، ج۱، ص۷۳، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش.</ref><ref>محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۴، ص۳۳۷، بیروت ۱۹۸۱. </ref><ref>محمدتقی بهجت، جامعالمسائل، ج۱، ص۵۹۹، قم ۱۳۷۸ش.</ref> |
| | برخی فقهای متقدم، از جمله ابن جنید اسکافی <ref>ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابنالجنید، ج۱، ص۸۹ـ ۹۰، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶.</ref> و علمالهدی، <ref>علی بن حسین علمالهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۴۷، چاپ مهدی رجائی، رساله:۳۰ جملالعلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.</ref> به وجوب خواندن نماز تمام برای مسافر در این چهار مکان و حتی حرم همه امامان شیعه علیهمالسلام نظر دادهاند. <ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۳۸، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۱۱، ص۴۶۵، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش. </ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۰ـ۴۲۱، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref> |
| | ابن ادریس حلّی، <ref>ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۳۴۲، قم ۱۴۱۰۱۴۱۱. </ref> علاوه بر حرم مکه و مدینه، تنها در حائر حسینی قائل به شمول این حکم شده است. |
| | فقهای شیعه این بحث را نیز مطرح کردهاند که آیا حکم تخییری مذکور تنها مسجد کوفه و حائر حسینی را دربرمیگیرد یا شامل تمام شهر کوفه و کربلا میشود. <ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۴ـ۴۲۰، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref><ref>محمدصادق روحانی، فقهالصادق، ج۶، ص۴۲۷۴۲۸، قم ۱۴۱۲۱۴۱۴. </ref><ref>مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۱ـ ۴۲۶، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.</ref> |
| | حنفیان ــکه مانند فقهای امامی به وجوب شکسته خواندن نماز به هنگام مسافرت قائلاندــ خواندن نماز کامل را در حرم مکّی پیروی از پیامبر اکرم شمرده و بهسبب مضاعف بودن پاداش کارها در حرم، آن را بهتر از خواندن نماز شکسته دانستهاند. <ref>ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائعالصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، چاپ محمد عدنانبن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.</ref><ref>ابن قدامه، المغنی، ج۲، ص۱۰۷، بیروت: دارالکتاب العربی، (بیتا).</ref> |
| | احکام و آداب دیگری نیز در منابع فقهی شیعه برای این حرمها و حرم امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) ذکر شده است، مانند حرمت ورود جُنُب و حائض به این مکانها، <ref>محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۸۲، قم ۱۴۱۰. </ref><ref>احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۲، ص۲۹۲، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.</ref> حرمت نجس کردن آنها و وجوب رفع نجاست از آنها، <ref>محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۸۹۹۰، بیروت ۱۴۰۹. </ref> استحباب غسل پیش از ورود به این اماکن، مکروه بودن انتقال مردگان برای دفن به سرزمین دیگر، مگر به این مکانها، <ref>محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲، ص۱۵۲، قم ۱۴۱۰. </ref><ref>محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۴۴۷، بیروت ۱۴۰۹.</ref> و ممنوع بودن اجرای حد و قصاص در این حرمها میباشد. <ref>ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۳۶۳۳۶۴، قم ۱۴۱۰۱۴۱۱. </ref><ref>ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، ج۲، ص۱۸۴ـ۱۸۵، قم ۱۳۹۶.</ref> |
|
| |
|
| در برخی احادیث، حدود حرم نبوی به اندازه یک بَرید از هر چهار طرف معرفی شده است. [۲۳۰][۲۳۱][۲۳۲]
| | == پانویس == |
| طبق حدیثی دیگر ــکه هم شیعه و هم اهل سنّت نقل کردهاند ــ حرم نبوی میان دو زمینِ پوشیده از سنگ سیاه (ما بَینَ لابَتَیها)، در مشرق و مغرب مدینه، قرار دارد. [۲۳۳][۲۳۴][۲۳۵]
| | {{پانویس}} |
| فقهای شیعه حدود حرم نبوی را طبق احادیث، از کوه عَیر (یا عایر) تا کوه وَعیر دانستهاند [۲۳۶][۲۳۷][۲۳۸] [۲۳۹] ، اما برخی از فقهای اهل سنّت، به استنادِ احادیثی دیگر، مرز این حرم را از کوه عیر تا کوه ثور، که دوازده میل میشود، معرفی کردهاند.
| |
| آنان عیر را در میقات و ثور را در پشت کوه اُحد دانستهاند. [۲۴۰][۲۴۱][۲۴۲]
| |
| برخی دیگر، با توجه به وجود کوه ثور در مکه، به توجیه احادیث مذکور پرداخته و از جمله احتمال دادهاند که راویان به اشتباه به جای اُحد، ثور را ذکر کردهاند یا نام پیشین احد، ثور بوده است. [۲۴۳][۲۴۴]همچنین ممکن است مراد پیامبر اکرم فاصلهای معادل فاصله دو کوه عیر و ثور در مکه بوده یا خود حضرت مجازآ دو کوه موجود در مدینه را عیر و ثور نامیده است. [۲۴۵]
| |
| = | |
| =احکام= | |
| مهمترین آداب و احکام حرم نبوی عبارتاند از: استحباب ورود با غسل به حرم نبوی؛ استحباب مجاورت در مدینه ؛ استحباب روزه گرفتن در برخی ایام هفته ؛ حرمت آسیب رساندن به گیاهان و قطع درختان ، بهویژه نهال درختان، مگر برای تغذیه چهارپایان؛ و حرمت شکار کردن حیوانات. [۲۴۶][۲۴۷][۲۴۸][۲۴۹][۲۵۰] [۲۵۱] برخی فقهای متقدم اهل سنّت برای ارتکاب پارهای از محرّمات حرم نبوی مجازات ذکر کردهاند. [۲۵۲][۲۵۳]
| |
| برخى دیگر بین قطع درختان و شکار تفصیل داده، در اوّل قائل به حرمت و در دوم قائل به کراهت شدهاند. [۲۵۴] [۲۵۵] بنابر تصریح بعضى، در حکم یاد شده، تفاوتى بین گیاهان و درختان نیست. هرچند ظاهر کلمات برخى اختصاص حکم به درختان است.[۲۵۶] [۲۵۷] [۲۵۸] [۲۵۹]
| |
| البته آنچه در حرم مکه استثنا شده درحرم مدینه نیز مستثنا است. [۲۶۰] بنابر قول به حرمت، در صورت ارتکاب، کفاره ثابت نیست، هرچند گناه کرده است. [۲۶۱] لیکن خوردن شکار حرام است. [۲۶۲] براى دخول حرم مدینه احرام بستن واجب نیست. [۲۶۳] هرچند غسل کردن مستحب است. [۲۶۴]
| |
|
| |
|
| =حرم امام حسین= | | == منابع == |
| حرم امام حسین علیهالسلام [۲۶۵] نزد شیعیان بسیار مقدّس است.
| |
| فقها درباره محدوده این حرم ــ که دارای احکام فقهی خاصی نیز هست ـ آرای گوناگونی دارند، از جمله محدوده مدفن آن حضرت و خاندان و یاران او جز حضرت عباس علیهالسلام [۲۶۶] [۲۶۷] تمام شهر کربلا ، [۲۶۸] و روضه مقدّس امام حسین [۲۶۹][۲۷۰][۲۷۱][۲۷۲][۲۷۳][۲۷۴] را جزو این محدوده دانستهاند.
| |
| در حدیثی منقول از حضرت علی علیهالسلام، کوفه حرم او خوانده شده است. [۲۷۵][۲۷۶][۲۷۷]
| |
|
| |
|
| =اقوال در جواز اتمام نماز در چهار حرم=
| | # قرآن. |
| از احکام اختصاصی حرم مکّی، حرم نبوی، مسجد کوفه و حائر حسینی به نظر مشهور فقهای شیعه، جواز و حتی استحبابِ خواندن نماز به صورت کامل (اِتمام) برای مسافر است، هرچند که خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای او جایز است [۲۷۸] [۲۷۹] [۲۸۰][۲۸۱]
| | # آقابزرگ طهرانی، الذریعه. |
| فقها این اقوال را حاصل جمع احادیثی میدانند که بر تخییر میان قصر و اتمام در مکانهای چهارگانه دلالت دارند و احادیثی که دالّ بر مطلوب بودن اتمام نمازند. [۲۸۲][۲۸۳]
| | # ابن اثیر، النهایة فی غریبالحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. |
| در احادیث مذکور، تعبیراتی مانند «حرمین شریفین»، «مکه و مدینه» و «مسجدَین» آمده است [۲۸۴] و از اینرو، برخی فقها تنها در خود مسجدالحرام و مسجدالنبی حکم مذکور را جاری میدانند، نه در تمام قلمرو حرم مکّی و حرم نبوی [۲۸۵] [۲۸۶] [۲۸۷][۲۸۸]
| | # ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. |
| ابن بابویه [۲۸۹] به وجوب قصر در این اماکن قائل شده و آنها را واجد هیچ امتیازی ندانسته است.
| | # ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. |
| ظاهرآ این نظر مستند به ادله عامِ وجوب قصر نماز برای مسافر و نیز احادیثی است که در اماکن چهارگانه نماز قصر را واجب شمرده است، [۲۹۰] ولی سایر فقها با حمل این احادیث بر تقیه [۲۹۱][۲۹۲][۲۹۳][۲۹۴][۲۹۵] و با استناد بر ادله دیگر این نظر را نپذیرفتهاند. [۲۹۶][۲۹۷][۲۹۸][۲۹۹]
| | # ابن بابویه، المقنع، قم ۱۴۱۵. |
| شماری از فقها نیز، از باب احتیاط، به شکسته خواندن نماز در این چهار حرم نظر دادهاند. [۳۰۰][۳۰۱][۳۰۲][۳۰۳]
| | # ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابنالجنید، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶. |
| برخی فقهای متقدم، از جمله ابن جنید اسکافی [۳۰۴] و علمالهدی، [۳۰۵] به وجوب خواندن نماز تمام برای مسافر در این چهار مکان و حتی حرم همه امامان شیعه علیهمالسلام نظر دادهاند. [۳۰۶][۳۰۷][۳۰۸]
| | # ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. |
| ابن ادریس حلّی ، [۳۰۹] علاوه بر حرم مکه و مدینه، تنها در حائر حسینی قائل به شمول این حکم شده است.
| | # ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. |
| فقهای شیعه این بحث را نیز مطرح کردهاند که آیا حکم تخییری مذکور تنها مسجد کوفه و حائر حسینی را دربرمیگیرد یا شامل تمام شهر کوفه و کربلا میشود. [۳۱۰][۳۱۱][۳۱۲]
| | # ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. |
| حنفیان ــکه مانند فقهای امامی به وجوب شکسته خواندن نماز به هنگام مسافرت قائلاندــ خواندن نماز کامل را در حرم مکّی پیروی از پیامبر اکرم شمرده و بهسبب مضاعف بودن پاداش کارها در حرم، آن را بهتر از خواندن نماز شکسته دانستهاند. [۳۱۳][۳۱۴]
| | # ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. |
| احکام و آداب دیگری نیز در منابع فقهی شیعه برای این حرمها و حرم امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) ذکر شده است، مانند حرمت ورود جُنُب و حائض به این مکانها، [۳۱۵][۳۱۶] حرمت نجس کردن آنها و وجوب رفع نجاست از آنها، [۳۱۷] استحباب غسل پیش از ورود به این اماکن، مکروه بودن انتقال مردگان برای دفن به سرزمین دیگر، مگر به این مکانها، [۳۱۸][۳۱۹] و ممنوع بودن اجرای حد و قصاص در این حرمها میباشد. [۳۲۰][۳۲۱] | | # ابن سعید، الجامعللشرائع، قم ۱۴۰۵. |
| | # ابن ظهیره، الجامعاللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف، مکه ۱۳۹۲/۱۹۷۲. |
| | # ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. |
| | # ابن فهد، اتحاف الوری باخبار امالقری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴). |
| | # ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی، (بیتا). |
| | # ابن منظور، لسان العرب. |
| | # ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن کثیر، (بیتا). |
| | # محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش. |
| | # احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶. |
| | # یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. |
| | # محمد بن اسماعیل بخاری، صحیحالبخاری، (چاپ محمد ذهنیافندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. |
| | # مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش. |
| | # اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجیخلیفه، ج ۶. |
| | # محمدتقی بهجت، جامعالمسائل، قم ۱۳۷۸ش. |
| | # منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. |
| | # عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل، (بیتا). |
| | # احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴. |
| | # اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاجاللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بیتا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. |
| | # حرّعاملی، وسائل الشیعه. |
| | # اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقهالشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹. |
| | # محمد بن محمد حَطّاب، مواهبالجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. |
| | # محسن حکیم، دلیل الناسک، چاپ محمد قاضی طباطبایی، (بیجا): مؤسسةالمنار، (بیتا). |
| | # محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی، چاپ افست قم ۱۴۰۴. |
| | # محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظالمنهاج، مع تعلیقات جوبلیبن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بیتا). |
| | # رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیتاللّه خویی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. |
| | # خلیل بن احمد، کتابالعین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. |
| | # ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، قم ۱۳۹۶. |
| | # محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرحالکبیر، (بیروت): داراحیاء الکتب العربیة، (بیتا). |
| | # ابراهیم رفعتباشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بیتا). |
| | # محمدصادق روحانی، فقهالصادق، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. |
| | # محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. |
| | # وهبه مصطفی زحیلی، الفقهالاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. |
| | # محمد بن بهادر زرکشی، اعلامالساجد باحکام المساجد، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹. |
| | # محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علومالقرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. |
| | # سیوطی. |
| | # محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت (بیتا) |
| | # محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشفالغطاء، بیروت (بیتا)، چاپ افست قم (بیتا). |
| | # محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقهالامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. |
| | # زینالدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. |
| | # طباطبائی، المیزان. |
| | # محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹. |
| | # طبرسی، تفسیر مجمع البیان. |
| | # احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد امالقری، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بیتا). |
| | # محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن. |
| | # محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا). |
| | # محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش. |
| | # محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. |
| | # محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقهالامامیة، ج ۱ـ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷. |
| | # محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. |
| | # عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، الحرمالمکی الشریف و الاعلام المحیطة به، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. |
| | # حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲. |
| | # حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرةالفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ. |
| | # حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلفالشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰. |
| | # علی بن حسین علمالهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله:۳۰ جملالعلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. |
| | # محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹. |
| | # محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸. |
| | # محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بیتا). |
| | # ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائعالصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ محمد عدنانبن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. |
| | # جعفر بن خضر کاشفالغطاء، کشفالغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی، (بیتا). |
| | # محمدطاهر کردی، التاریخالقویم لمکة و بیتاللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰. |
| | # عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶. |
| | # کلینی، اصول الکافی. |
| | # محمدرضا گلپایگانی، مناسکالحج، قم ۱۴۱۳. |
| | # علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. |
| | # مجلسی، بحار الانوار. |
| | # مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. |
| | # فوزیه حسین مطر، تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول، جده ۱۴۰۲/۱۹۸۲. |
| | # محمد بن محمدمفید، المُقْنِعَة، قم ۱۴۱۰. |
| | # احمد بن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران (بیتا). |
| | # احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمعالفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش. |
| | # محمد بن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶. |
| | # محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰. |
| | # ابوالقاسمبن محمدحسن میرزای قمی، جامعالشتات، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش. |
| | # محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱. |
| | # احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷. |
| | # یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، (بیتا). |
| | # علی بن ابوبکر هیثمی، کشفالاستار عن زوائد البزار علیالکتب الستة، ج ۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. |
| | # علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. |
| | # یاقوت حموی، معجم البلدان. |
| | # یعقوبی، تاریخ. |
|
| |
|
| =منابع= | | == برگرفته از:== |
| (۱) قرآن.
| | [http://lib.eshia.ir/23019/1/6035 دانشنامه جهان اسلام] |
| (۲) آقابزرگ طهرانی،الذریعه.
| |
| (۳) ابن اثیر، النهایة فی غریبالحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
| |
| (۴) ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
| |
| (۵) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
| |
| (۶) ابن بابویه، المقنع، قم ۱۴۱۵.
| |
| (۷) ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابنالجنید، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶.
| |
| (۸) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
| |
| (۹) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
| |
| (۱۰) ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
| |
| (۱۱) ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
| |
| (۱۲) ابن سعید، الجامعللشرائع، قم ۱۴۰۵.
| |
| (۱۳) ابن ظهیره، الجامعاللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف، مکه ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
| |
| (۱۴) ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
| |
| (۱۵) ابن فهد، اتحاف الوری باخبار امالقری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
| |
| (۱۶) ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی، (بیتا).
| |
| (۱۷) ابن منظور،لسان العرب.
| |
| (۱۸) ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بیتا).
| |
| (۱۹) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها منالآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
| |
| (۲۰) احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
| |
| (۲۱) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
| |
| (۲۲) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیحالبخاری، (چاپ محمد ذهنیافندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
| |
| (۲۳) مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، تقریرات درس آیتاللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
| |
| (۲۴) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجیخلیفه، ج ۶.
| |
| (۲۵) محمدتقی بهجت، جامعالمسائل، قم ۱۳۷۸ش.
| |
| (۲۶) منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
| |
| (۲۷) عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل، (بیتا).
| |
| (۲۸) احمد بن علی جصاص، احکامالقرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
| |
| (۲۹) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاجاللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بیتا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
| |
| (۳۰) حرّعاملی، وسائل الشیعه.
| |
| (۳۱) اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقهالشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.
| |
| (۳۲) محمد بن محمد حَطّاب، مواهبالجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
| |
| (۳۳) محسن حکیم، دلیل الناسک، چاپ محمد قاضی طباطبایی، (بیجا) : مؤسسةالمنار، (بیتا).
| |
| (۳۴) محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
| |
| (۳۵) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظالمنهاج، مع تعلیقات جوبلیبن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بیتا).
| |
| (۳۶) رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیتاللّه خویی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
| |
| (۳۷) خلیل بن احمد، کتابالعین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
| |
| (۳۸) ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، قم ۱۳۹۶.
| |
| (۳۹) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرحالکبیر، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیة، (بیتا).
| |
| (۴۰) ابراهیم رفعتباشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بیتا).
| |
| (۴۱) محمدصادق روحانی، فقهالصادق، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
| |
| (۴۲) محمد بن محمد زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
| |
| (۴۳) وهبه مصطفی زحیلی، الفقهالاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
| |
| (۴۴) محمد بن بهادر زرکشی، اعلامالساجد باحکام المساجد، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
| |
| (۴۵) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علومالقرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
| |
| (۴۶) سیوطی.
| |
| (۴۷) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت (بیتا).
| |
| (۴۸) محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشفالغطاء، بیروت (بیتا)، چاپ افست قم (بیتا).
| |
| (۴۹) محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقهالامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
| |
| (۵۰) زینالدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
| |
| (۵۱) طباطبائی، المیزان.
| |
| (۵۲) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹.
| |
| (۵۳) طبرسی،تفسیر مجمع البیان .
| |
| (۵۴) احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد امالقری، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بیتا).
| |
| (۵۵) محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
| |
| (۵۶) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بیتا).
| |
| (۵۷) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش.
| |
| (۵۸) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
| |
| (۵۹) محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقهالامامیة، ج ۱ـ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
| |
| (۶۰) محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
| |
| (۶۱) عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، الحرمالمکی الشریف و الاعلام المحیطة به، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
| |
| (۶۲) حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲.
| |
| (۶۳) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرةالفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
| |
| (۶۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلفالشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰.
| |
| (۶۵) علی بن حسین علمالهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله :۳۰ جملالعلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
| |
| (۶۶) محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
| |
| (۶۷) محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، چاپ عبدالملک بن عبداللّهبن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
| |
| (۶۸) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بیتا).
| |
| (۶۹) ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائعالصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ محمد عدنانبن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
| |
| (۷۰) جعفر بن خضر کاشفالغطاء، کشفالغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی، (بیتا).
| |
| (۷۱) محمدطاهر کردی، التاریخالقویم لمکة و بیتاللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
| |
| (۷۲) عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶.
| |
| (۷۳) کلینی، اصول الکافی.
| |
| (۷۴) محمدرضا گلپایگانی، مناسکالحج، قم ۱۴۱۳.
| |
| (۷۵) علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
| |
| (۷۶) مجلسی، بحار الانوار.
| |
| (۷۷) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
| |
| (۷۸) فوزیه حسین مطر، تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول، جده ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
| |
| (۷۹) محمد بن محمدمفید، المُقْنِعَة، قم ۱۴۱۰.
| |
| (۸۰) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران (بیتا).
| |
| (۸۱) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمعالفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش.
| |
| (۸۲) محمد بن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
| |
| (۸۳) محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰.
| |
| (۸۴) ابوالقاسمبن محمدحسن میرزای قمی، جامعالشتات، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش.
| |
| (۸۵) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱.
| |
| (۸۶) احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
| |
| (۸۷) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، (بیتا).
| |
| (۸۸) علی بن ابوبکر هیثمی، کشفالاستار عن زوائد البزار علیالکتب الستة، ج ۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
| |
| (۸۹) علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
| |
| (۹۰) یاقوت حموی، معجم البلدان.
| |
| (۹۱) یعقوبی، تاریخ.
| |
|
| |
|
| ۱۵ - پانویس
| | [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]] |
| | [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]] |