حسن حسن زاده آملی
| نام | حسن حسن‌زاده |
|---|---|
| القاب و سایر نام‌ها | علامه حسن‌زاده آملی |
| زاده | اواخر سال ۱۳۰۷ شمسی
لاریجان آمل |
| درگذشت | سوم مهر ۱۴۰۰ شمسی (۱۸ صفر ۱۴۴۳ ق)
آمل - روستای ایرا |
| دین و مذهب | اسلام- شیعه اثنی عشری |
| استادان |
|
| شاگردان |
|
| آثار |
|
| فعالیت‌ها | تدریس - تالیف |
حسن حسن زاده آملی (۱۳۰۷ - ۱۴۰۰ ش)علامه، فقیه، عارف و حکیم معاصر شیعه و از شاگردان علامه شعرانی و علامه طباطبائی بود. ایشان در ادبیات، علوم غریبه، ریاضی، هیأت و طب تسلط و تبحر داشت و ملقب به «علامه ذوالفنون» بود. او سالها در حوزه علمیه قم به تدریس آثار فلسفی و عرفانی و ریاضیات و هیأت پرداخت و تألیفات ارزشمندی در این علوم از خود به یادگار گذاشت.
تولد و تربیت
او در اواخر سال ۱۳۰۷ شمسی در لاریجان آمل متولد شد. در حالی که شش ساله بود، در مکتب‌خانه تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت.
.jpg)
دیدار با امام رضا علیه السلام در عالم رؤیا
استاد حسن‌زاده خود در این رابطه مى‌فرمایند: در عنفوان جوانى و آغاز درس زندگانى که در مسجد جامع آمل سرگرم بصرف ایام در اسم و فعل و حرف بودم، و محو در فرا گرفتن صرف و نحو، در سحرخیزى و تهجّد عزمى راسخ و ارادتى ثابت داشتم؛ در رؤیاى مبارک سحرى به ارض اقدس رضوى تشرف حاصل کردم و بزیارت جمال دلآراى ولى اللّه اعظم ثامن الحجج على بن موسى الرضا -علیه و على آبائه و ابنائه آلاف التحیة و الثنا- نائل شدم.
در آن لیله مبارکه قبل از آنکه به‌حضور باهرُالنور امام- علیه‌السلام- مشرف شوم مرا به مسجدى بردند که در آن مزار حبیبى از احبّاءاللّه بود و به من فرمودند در کنار این تربت دو رکعت نماز حاجت بخوان و حاجت بخواه که برآورده است، من از روى عشق و علاقه مفرطى که به علم داشتم نماز خواندم و از خداوند سبحان علم خواستم.
سپس به پیشگاه والاى امام هشتم سلطان دین رضا -روحى لتربته الفداء، و خاک درش تاج سرم- رسیدم و عرض ادب نمودم بدون اینکه سخنى بگویم امام که آگاه به سرّ من بود و اشتیاق و التهاب و تشنگى مرا براى تحصیل آب حیات علم مىدانست فرمود نزدیک بیا، نزدیک رفتم و چشم به روى امام گشودم دیدم با دهانش آب دهانش را جمع کرد و بر لب آورد و بمن اشارت فرمود که بنوش، امام خم شد و من زبانم را درآوردم و با تمام حرص و ولع که خواستم لبهاى امام را بخورم، از کوثر دهانش آن آب حیات را نوشیدم و در همان حال به قلبم خطور کرد که امیر المؤمنین على -علیه السلام- فرمود: پیغمبر اکرم(ص) آب دهانش را به لبش آورد و من آنرا بخوردم که هزار در علم و از هر درى هزار در دیگرى به روى من گشوده شد.
پس از آن امام- علیه السلام- طى الارض را عملا به من بنمود، که از آن خواب نوشین شیرین که از هزاران سال بیدارى من بهتر بود بدر آمدم، به آن نوید سحرگاهى امیدوارم که روزى بگفتار حافظ شیرین سخن بترنّم آیم که:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند * واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
چه مبارک سحرى بود و چه فرخنده شبى * آن شب قدر که این تازه براتم دادند
من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب * مستحق بودم و اینها به زکاتم دادند
تحصیلات و استادان
علامه حسن زاده در سال ۱۳۲۳ شمسی تحصیلات کتب ابتدائیه را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) که در میان طلّاب علوم دینیّه معمول و متداول است، از نصاب الصبیان و رساله عملیه فارسی آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی (چون ایشان مرجع علی الاطلاق در آن زمان بودند) و کلیات سعدی، گلستان سعدی و جامع المقدمات و شرح الفیه سیوطی و حاشیه ملا عبدالله بر تهذیب منطق و شرح جامی بر کافیه نحو و شمسیه در منطق و شرح نظام در صرف، مطوّل در معانی و بیان و بدیع و معالم در اصول، تبصره در فقه و قوانین در اصول تا مبحث عام و خاص، را در آمل از محضر مبارک روحانیین آن شهر از جمله: محمد آقا غروی و آقا عزیزالله طبرسی و آقا شیخ احمد اعتمادی و آقا عبدالله اشراقی و آقا ابوالقاسم رجائی و ...، فرا گرفتند و نیز از حضرت آیت الله عزیزالله طبرسی تعلیم خط می‌گرفتند تا اینکه خود حضرتش در آمل چند کتاب مقدماتی را تدریس می‌کردند.
مهاجرت به تهران
ایشان در شهریور ۱۳۲۹ هجری شمسی به تهران آمدند و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح به سر بردند و باقی کتب شرح لمعه و قوانین تا آخر جلدین آنرا در محضر شریف مرحوم آیت الله آقا سید احمد لواسانی درس خواندند.
و بعد از آن چندین سال در مدرسه مروی به سر بردند و به ارشاد جناب آیت الله شیخ محمدتقی آملی (قدس سره) به محضر مبارک علامه میرزا ابوالحسن شعرانی (اعلی الله مقامه) رسیدند و آن بزرگوار چون پدری مهربان، سالیانی دراز در کنف عنایتش، همّ خویش را به تربیت و تعلیم ایشان مصروف داشت -به مدت ۱۳ سال- و از فنونی چند دری بروی ایشان گشود.
کسب دانش از علامه شعرانی
علوم منقول
از علوم منقول: تمام مکاسب و رسائل شیخ انصاری (قدس سره) و جلدین کفایه آخوند خراسانی (قدس سره) و پس از آن کتاب طهارت و کتابهای صلوة(نماز) و خمس و زکات و حج و ارث جواهر را به صورت درس فقه خارج استدلالی محققانه، تا اینکه مطمئن شد و باور نمود که بر استنباط فروع از اصول تواناست و به قوه اجتهاد رسیده است.
علوم معقول
از معقول: اکثر شرح خواجه طوسی (قدس سره) بر اشارات ابن سینا (قدس سره) و اکثر اسفار ملاصدرا (قدس سره) و کتاب نفس و حیوان و نبات و تشریح شفای شیخ الرئیس که از کتاب نفس تا آخر طبیعیات شفاء است.
تفسیر
از تفسیر: تمام دوره تفسیر مجمع البیان طبرسی از بدو تا ختم آن.
از کتب قرائت و تجوید: شرح شاطبیه به نام «شراج المبتدی و تذکار المقری المنتهی» که شرح علامه شیخ علی بن قاصح عذری بر قصیده لامیه منظومه علامه شیخ قاسم بن فیره رعینی شاطبی در علم قرائات است.
این قصیده ۱۳۷۵ بیت دارد که قافیه همه ابیات فقط «لام» است. شرح شاطبیه (در علم قرائات و معرفت قاریان) از کتابهای درسی بود که در مراکز علمی خوانده می‌شد و استاد علامه شعرانی (قدس سره) آنرا پیش پدرش خوانده بود.
ریاضی و نجوم
از کتب ریاضی و نجوم: رساله فارسی ملاعلی قوشچی در علم هیئت، شرح قاضی‌زاده رومی بر «الملخّص الهیه» از مؤلفات محمّد بن محمود خوارزمی چغمینی معروف به «شرح چغمینی»، استدراک بر تشریح الافلاک شیخ بهایی تألیف علامه شعرانی، کتاب «الاصول» مشهور به اصول اقلیدس صوری به تحریر خواجه طوسی که حاوی پانزده مقاله در حساب و هندسه است که همه مسائلش به براهین ریاضی مبرهن است.
شرح علامه خفری بر «تذکره فی الهیئه» محقق طوسی در علم هیئت که شرحی استدلالی است بر مسائل هیئت.
بعد از تعلّم شرح خفری بر تذکره به زیج بهادری که اتمّ و ادقّ و اجدّ زیجات است، پرداختند.
تعلیم کتاب کبیر مجسطی تألیف بطلیموس قلوذی به تحریر طوسی در علم هیئت است و شریف‌ترین مصنف در این علم است و نیز مقصد اسنی و مطلب اعلی و نهایة النهایات در درس هیئت استدلالی می باشد، همانگونه که شرح خفری یاد شده و اُکَر ثاوذسیوس و اُکَر مالاناوؤس و کتاب «الکرة المتحرکه» تألیف اوطوقوس به تحریر خواجه طوسی و رساله قسطابن لوقا در عمل به کره ذات الکرسی و نظایر این کتاب از متوسطات و اصول اقلیدس و کتابهای پایین تر از آن در حساب و هندسه و هیئت از بدایات در این رشته طبق مراتب درجاتی که نزد اهل هیئت معمول است می باشند.
استخراج تقویم نجومی که چهار سال تعلیم آن در محضر علامه شعرانی طول کشید. استاد علامه حسن زاده به غوص در مسایل آن تا آنجا متبحر شدند که بر استخراج آن متمهّر گشتند و آنرا به طور کامل شرح کردند که هنوز چاپ نگشته است. از این زیج نه سال استخراج تقویم کردند که چاپ و منتشر شد. در عمل به آلات رصدی: اسطرلاب و ربع مجیّب به نحو کمال و معرفت آلاتی که در کتابهای یاد شده مذکور است.
طب
از کتب طبّ: قانونچه محمد بن محمود چغمینی، شرح الاسباب نفیس بن عوض بن حکیم طبیب، تشریح کلیات قانون شیخ الرئیس.
درایه و رجال
در علم درایه و رجال: دوره کامل رساله استاد علامه شعرانی که تاکنون چاپ نگشته است و دوره کامل «جامع الرواة اردبیلی» علیه الرحمه است.
حدیث و روایت
در حدیث و روایت: جامع وافی فیض کاشانی (رضوان الله تعالی علیه). پس از خواندن جامع وافی به انخراط در سلک روات دین و انسلاک در سلسله جمله احادیث صادره از اهل بیت عصمت و وحی مشرف گشته است که دست‌خط شریف علامه شعرانی در کتاب «در آسمان معرفت» ایشان آمده است.
کسب دانش از میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی
در آن سنوات آیت الله میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی (قدس سره) از قزوین به تهران تشریف فرما شدند و اقامت فرمودند که به هدایت جناب استاد شعرانی به حضور شریفش تشرّف یافتند و حدود ۵ سال در محضر مبارکش نیز به تحصیل علوم عقلی و نقلی و عرفانی از اسفار صدر اعظم فلاسفه و شرح علامه محمد بن حمزه مشهور به ابن فناری بر مصباح الانس صدرالدین قونوی و خارج فقه (طهارت و صلوه و اجاره از روی متن عروةالوثقی فقیه آقا سید محمد کاظم یزدی) و خارج اصول (از متن کفایه الاصول آخوند خراسانی) مشتغل بودند و به «فاضل آملی» از زبان مبارک ایشان وصف می‌شدند.
کسب دانش از حکیم الهی قمشه‌ای
ایشان همچنین تمام حکمت منظومه حکیم سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه بر اشارات شیخ‌الرئیس را نزد آیت الله حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای تلمذ نمودند. و نیز در مجلس تفسیر قرآن آن جناب خوشه‌چین بودند که همه درس‌ها بیش از ده سال در بیت شریف حکیم متأله الهی قمشه‌ای بعد از نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شد.
کسب دانش از شیخ محمدتقی آملی
و نیز مدتی مدید در تهران در درس خارج فروع فقهیه و اصول علامه جناب آیت الله شیخ محمدتقی آملی شرکت کردند.
کسب دانش از اساتیددیگر
و همچنین از اعاظمی که در تهران به ادراک محضرشان بهره‌مند بودند، جناب حکیم الهی و عارف صمدانی استاد محمدحسین فاضل تونی(رحمةالله تعالی علیه) است که قسمتی از طبیعیات شفا و شرح علامه قیصری بر فصوص شیخ اکبر محی الدین عربی را نزد ایشان تلمذ نمودند.
و قسمتی از طبیعیات شفا را در محضر مبارک جناب آیت الله حاج میرزا احمد آشتیانی (قدس سره) خوانده‌اند. و یکی از آن بزرگواران شیخ جلیل مفضال و خدوم علم و کمال و بارع در علوم عقلیه و نقلیه حاج شیخ علی محمد جولستانی (رحمةالله تعالی علیه) بود که در فراگیری لئالی منتظمه در منطق تصنیف متأله سبزواری پیش ایشان شاگردی نمودند.
مهاجرت به قم
ایشان در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ شمسى به قصد اقامت در قم، تهران را ترک گفته‌اند. بعد از ورود به قم، تدریس معارف حقّه الهى و تعلیم فنون ریاضى را شروع کردند.
کسب دانش از علامه طباطبایی
ایشان به مدت ۱۷ سال از محضر قدسی علامه سید محمد حسین طباطبائی (ره) بهره بردند و در خدمت ایشان کتابهای زیر را خواندند:
کتاب «تمهید القواعد» صائن الدین علی بن ترکه، که شرحی است شریف بر «قواعد التوحید» ابن حامد ترکه و تدرّس آن شب جمعه ۱۲ شعبان المعظم سنه ۱۳۸۳ هجری قمری به اتمام رسید.
کتاب برهان منطق شفاء شیخ رئیس. تاریخ شروع آن شعبان المعظم ۱۳۸۶ هجری قمری مطابق با آذر ماه ۱۳۴۷ هجری شمسی بوده است. جلد نهم اسفار صدرالمتألهین به چاپ جدید که از اول باب هشتم کتاب نفس تا آخر آن می باشد و درس آن در روز یکشنبه ۲۳ شعبان المعظم مطابق با پنجم آذر ماه ۱۳۴۶ هجری شمسی بطور کامل پایان پذیرفت.
کتاب توحید بحارالانوار مجلسی. تاریخ شروع آن: شب پنجشنبه ۱۴ شوال المکرم ۱۳۹۴ هجری قمری بوده است.
جلد سوم بحار که در مورد معاد و مطالب دیگر آن است و آنرا به تمامی خواندند.
علامه حسن زاده سوگند یاد کرده و می‌فرمایند: «به جانم سوگند مهم‌ترین چیزی که در محضر شریف او جوهر عاقل را مبتهج می کرد، اصول علمیّه و امهّات عقلیه‌ای بود که القاء می‌فرمود و هر یک از آنها دری بود که درهای دیگری از آن گشوده می‌شد. به خداوند سوگند از محضر روحانی او علم و عمل فیضان می‌کرد؛ حتی سکوتش نطقی بود که هیمانی ملکوتی را حکایت می‌کرد.»
اساتید دیگر
از جمله اساتید دیگر ایشان حاج سید محمدحسن الهی طباطبائی – برادر علامه سید محمدحسین طباطبائی – بود که در فنون علوم غریبه اوفاق، جفر، رمل علم حروف، علم عدد و زُبُر و بیّنات و دیگر شعب ارثماطیقی را از ایشان آموخت.
همچنین به مدت چهار سال یا بیشتر جهت تعلم علوم ارثماطیقی در محضر سید مهدی قاضی طباطبایی فرزند عالم کامل، آیت الله سید علی قاضی تبریزی، مشرف بوده اند. به فرمایش حضرت آقا: «ایشان در تعلیم من بذل جهد فرمود و او را بر من حقی است عظیم.»
و نیز سالیانى در قم به محضر مبارک تنى چند از آیات عظام در دروس فقه افتخار تشرف داشتند. خود می‌فرمایند: «به خداوند سوگند قلم و زبان به اداى شکر محشار نیکى‌هایى که این مشایخ عظام در حقّ ما نموده‌اند وافى نیست؛ اگر چه علة العلل و مفیض على الاطلاق، الله ربّ العالمین است.»
تدریس
برخی از دروسی که حضرت استاد علامه حسن زاده تدریس فرمودند، به شرح ذیل می‌باشد:
- تدریس چهار دوره اشارات با شرح خواجه که در هر دوره‌ای با تصحیح دقیق و تعلیقات و شرحی محققانه همراه بوده است.
- تدریس مصباح الانس به مدت هشت سال در حوزه علمیه قم.
- تدریس شرح فصوص الحکم قیصری چهار دوره که برای شاگردان املاء می فرمود و آنان می نوشتند.
- تدریس یک دوره کامل شفا شیخ رئیس که در ضمن تدریس از روی چندین نسخه تصحیح شده و تعلیقات و حواشی نمودند.
- تدریس چهار دوره تمهید القواعد در حوزه علمیه قم که هر دوره اش حدود چهار سال به طول انجامید.
- تدریس «اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزه علمیه قم بطول انجامید.
- تدریس دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خواجه طوسی.
- تدریس اصول اقلیدس.
- تدریس دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی.
- همچنین ایشان در مدت اقامت در تهران در طی سیزده سال یا بیشتر همراه با اشتغال به تحصیل علوم از آن محاضر عالیه طبق روش معهود و سیره جاریه بین علمای روحانی به تعلیم و تدریس در حوزه علمیه نیز اشتغال داشتند و کتابهای ذیل را تدریس فرمودند:
معالم الاصول، مطوّل تفتازانی، که شش دوره به تدریس آن توفیق داشت، کشف المراد در علم کلام، قوانین در اصول، شرح محقق طوسی بر اشارات شیخ رئیس در حکمت مشائیّه، شرح لمعه در فقه، ارث جواهر در فقه، لئالی منتظمه، جوهر نضید، حاشیه ملاعبدالله، شرح شمسیه در علم منطق، تشریح الافلاک شیخ بهایی، اصول اقلیدس و... .
شاگردان
از جمله شاگردان ایشان عبارتند از:
- مهدی شب‌زنده‌دار؛
- سید محمدرضا مدرسی یزدی؛
- اسماعیل منصوری لاریجانی؛
- داوود صمدی آملی؛
- حسن رمضانی؛
- مهدی احدی؛
- سید یدالله یزدان پناه؛
- نورالله طبرسی؛
- سید حسن شجاعی کیاسری.
آثار و تألیفات
علامه حسن‌زادۀ آملى خود در این رابطه می‌گوید: براى اینکه نفس را مشغول باید داشت که حکما فرمودهاند: «نفس را مشغول بدار وگرنه او تو را مشغول مى کند»، تعلیقات و حواشى بر کتب درسى از معقول و منقول و رسائل و جزوات در موضوعات و فنون گوناگون نوشته‌ام:
- ۱- تکمله منهاج البراعه، شرح نهج البلاغة به عربى در پنج جلد، که تکمیل «منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة» میرزا حبیب اللّه خویى است و مقدمه آن بقلم استاد علامه، میرزا ابو الحسن شعرانى -رضوان اللّه تعالى علیه- در تقریظ کتاب مزّین است.
- ۲- رساله‌اى در ولایت و امامت.
- ۳- رساله‌اى در رؤیت و عدم آن، بر مشرب حکمت و کلام.
- ۴- رساله‌اى در لقاء اللّه، بر منهل عرفان.
- ۵- رساله‌اى به نام «فصل الخطاب فى عدم تحریف کتاب رب الأرباب»، که با عنوان «قرآن هرگز تحریف نشده»، ترجمه شده است.
- ۶- رساله‌اى در صبح و شفق و تحقیق در صبح صادق و کاذب و بیان طایفه اى از آیات و روایات در این موضوع.
- ۷- تصحیح و اعراب اصول کافى ثقةالاسلام شیخ کلینى که در دو جلد طبع شده است.
- ۸- اضبط المقال فى ضبط اسماءالرجال، رساله‌اى در ضبط اسماء روات احادیث که در آخر جلد اول کافى بطبع رسیده است.
- ۹- تصحیح خلاصه منهج الصادقین در تفسیر قرآن تألیف مرحوم ملافتح اللّه کاشانى.
- ۱۰- رساله اى در قرائت حفص بن سلیمان و ابوبکر بن عیاش، راویان عاصم ابن ابى النجود بهدلة که در آخر تفسیر منهج مذکور بطبع رسیده است.
- ۱۱- تصحیح «خزائن» ملا احمد نراقى با مقدمه و حواشى و تعلیقات اینجانب به عربى و فارسى.
- ۱۲- تصحیح کلیله و دمنه فارسى بقلم ابوالمعالى نصراللّه منشى با مقدمه و حواشى و مآخذ اشعار و امثال و ترجمه دو باب آخر آن بفارسى بقلم اینجانب.
- ۱۳- انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه.
- ۱۴- خلاصه رساله «انسان کامل از نظر نهج البلاغه». این دو رساله بمناسبت هزاره نهج البلاغه بساحت مبارک اهل ولایت آن بنیاد خیر نهاد اهدا شد و بطبع رسید.
- ۱۵- تصحیح نصاب الصبیان با مقدمه و تحشیه آن، مزین به تقریظ مرحوم استاد شعرانى.
- ۱۶- دروس معرفة الوقت و القبله، به عربى. (بر مبناى ریاضى بوجوه و طرق عدیده آورده ایم و بسیارى از آیات و روایات درباره آنها را شرح کرده‌ایم).
- ۱۷- شرح زیج بهادرى بفارسى.
- ۱۸- تعلیقات بر اسفار صدر المتالهین بخصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن بتفصیل.
- ۱۹- تعلیقات بر اول تا آخر شرح خواجه طوسى بر حکمت اشارات ابن سینا. (و تصحیح کامل آن از روى چندین نسخه شرح اشارات)
- ۲۰- تعلیقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزوارى.
- ۲۱- رساله‌اى در مناسک حج و پاره اى از مسائل فقهیه در موضوعات عدیده.
- ۲۲- تعلیقات بر هشت باب معانى شرح مطول تفتازانى.
- ۲۳- شرح فصوص فارابى یکدوره کامل آن بفارسى.
- ۲۴- رساله‌اى در تجرد نفس ناطقه که در اثبات این مدّعى تاکنون بیش از هفتاد دلیل از کتب پیشینیان نقل کرده ایم و به ذکر آیات و روایات و مطالب مفید بسیار در این باب تبرّک جسته ایم.
- ۲۵- رساله‌اى در توقیفیت اسماء.
- ۲۶- رساله‌اى در ردّ جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین بر مبناى حکمت متعالیه.
- ۲۷- رساله‌اى در مراتب و درجات قرآن مجید.
- ۲۸- دیوان اشعارم که ابتداى آن مزین به تقریظ استاد حکیم میرزا مهدى الهى قمشه اى -قدّس سرّه- بخطّ خود آنجناب است.
- ۲۹- تعلیقات و حواشى بر دوره اصول اقلیدس و شرح صدور آن بتحریر خواجه طوسى. (تصحیح این کتاب از روى چندین نسخه خطّى).
- ۳۰- تعلیقات و حواشى (شرح) بر تمام اکرمانالاؤوس بتحریر خواجه طوسى. (این کتاب در مثلثات کروى و بخصوص در شکل قطاع کرّى (شکل مانالاوس) بحث کرده است).
- ۳۱- تعلیقات بر اکرثاوذوسیوس از بدو تا ختم آن.
- ۳۲- تعلیقات بر مساکن از اول تا آخر آن.
- ۳۳- رساله‌اى در میل کلّى و مسائل متعدد هندسى و نجومى که در اقبال و ادبار معدل النهار و منطقة البروج در بیان بعض از آیات قرآنى بحث کرده‌ایم.
- ۳۴- رساله‌اى در علم اوفاق، که بیش از هفتاد درس است.
- ۳۵- رساله‌اى در ظلّ (تانژانت).
- ۳۶- رساله‌اى در تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ».
- ۳۷- رساله‌اى در سیر و سلوک.
- ۳۸- الهى نامه.
- ۳۹- کتابى در نکات علمیه به نام هزار و یک نکته.
- ۴۰- رساله‌اى در تکسیر دائره و بیان نسبت محیط بقطر دائره یعنى بحث از پى.
- ۴۱- رساله‌اى در تحصیل بعد بین المرکزین که شرح مقالهاى از مجسطى بطلیموس است.
- ۴۲- دروس معرفت نفس بفارسى که تاکنون در حدود یکصد و پنجاه و پنج درس نوشته شده است.
- ۴۳- رساله‌اى مفصل و مبسوط در اتحاد عقل و عاقل و معقول.
- ۴۴- رساله‌اى در مثل (مثل افلاطونى) و عالم مثال و مثل معلقه.
- ۴۵- وجیزه‌اى در تجدد امثال عارف و حرکت جوهرى حکیم.
- ۴۶- تعلیقات بر آغاز تا انجام «تحفة الأجلّة فى معرفة القبلة»، تالیف مرحوم سردار کابلى.
- ۴۷- رساله‌اى در تضاد.
- ۴۸- رساله‌اى در علم.
- ۴۹- رساله‌اى در جعل.
- ۵۰- تعلیقات بر شرح قیصرى بر «فصوص» محیى الدین عربى.
- ۵۱- تعلیقات بر قبله ملا مظفر.
- ۵۲- مآخذ و مصادر نهج البلاغة و استدراکات بر آن.
- ۵۳- تعلیقات بر شرح علامه حلى بر تجرید خواجه طوسى قدس سرهما.
- ۵۴- رساله‌اى به نام مفاتیح المخازن که در حقیقت تکمله مقدمات دوازدهگانه علامه قیصرى بر شرح فصوص شیخ اکبر است.
- ۵۵- شرح فصوص محیى الدین بفارسى یکدوره کامل آن.
- ۵۶- رسالۀ (انه الحق).
- ۵۷- نهج الولایه.
- ۵۸- دروس اتحاد عاقل بمعقول.
- ۵۹- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم.
- ۶۰- سى فصل در معرفت وقت و قبله.
- ۶۱- شرح باب توحید حدیقه سنائى غزنوى، و شرح ابیاتى از غزلیات خواجه حافظ، و حواشى بر شرح نیشابورى بر مجسطى و رسائل و جزوات و تعلیقات دیگر.
وفات
مرحوم علامه حسن‌زاده آملی در سوم مهر ۱۴۰۰ شمسی (۱۸ صفر ۱۴۴۳ ق) در بیمارستان شهر آمل درگذشت و در منزل شخصی خود در روستای ایرا به خاک سپرده شد.
000.jpg)
منابع
- نرم افزار مجموعه آثار علامه حسن زاده آملی، بخش شخصیت شناسی.
- شرح دفتر دل، داوود صمدی آملی.
- وبلاگ عرفان علامه قاضی.