۸۵٬۸۱۰
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'سید محمد کاظم یزدی' به 'سید محمد کاظم یزدی') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:وحدت در حوزه و علما.jpg|بندانگشتی|300px|وحدت علمای حوزه شیعه و سنی]] | [[پرونده:وحدت در حوزه و علما.jpg|بندانگشتی|300px|وحدت علمای حوزه شیعه و سنی]] | ||
'''حوزه علمیه نجف''' | '''حوزه علمیه نجف''' اصطلاحی که بر تمامی متولیان امور مدارس دینی اعم از مراجع مذهبی حوزه علمیه شهر [[نجف]] اشرف اطلاق می گردد. وظیفه اساسی این متولیان، آموزش و پرورش طلاب علوم دینی و نیز جامعه اسلامی و بشری ساکن در نجف اشرف و حوالی آن و به صورت کلی در عراق می باشد. این حوزه تا کنون در کنار [[حوزه علمیه قم]] به پرورش بسیاری از [[فقیهان]] و عالمان بزرگ با مبانی [[وحدت اسلامی|وحدت]] آفرین و عملکرد [[تقریب مذاهب اسلامی|تقریب]] مدار پرداخته است و از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. از جمله این بزرگان می توان به امثال: [[شیخ طوسی]]، [[علامه حلی]]، [[شیخ انصاری]]، [[سید ابوالقاسم خوئی]] و [[سید علی سیستانی]] و [[امام خمینی (ره)|سید روح الله خمینی]] ، [[سید علی خامنه ای]] ، اشاره نمود. | ||
==تاریخچه حوزه علمیه نجف== | ==تاریخچه حوزه علمیه نجف== | ||
درباره اینکه تأسیس حوزه علمیه نجف به چه شکلی بوده است، دو نظر اساسی وجود دارد: نظر اول این است که پس از هجرت [[شیخ طوسی]] در ۴۴۸ق از [[بغداد]] به [[نجف]]، وی این | درباره اینکه تأسیس حوزه علمیه نجف به چه شکلی بوده است، دو نظر اساسی وجود دارد: نظر اول این است که پس از هجرت [[شیخ طوسی]] در ۴۴۸ق از [[بغداد]] به [[نجف]]، وی این حوزه علمیه را بنا نهاد. نظر گروه دیگر این است که قبل از آمدن شیخ طوسی، حلقه‌های بحث و درس در جوار [[حرم حضرت علی(ع)|مرقد امیرمؤمنان علیه‌السلام]]، در نجف برقرار بوده و به همین صورت حوزه علمیه شکل گرفته بوده است.<ref>ر.ک: بحرالعلوم، ص۱۱؛ محمدرضا شمس الدین، ص۶۷ـ۶۸</ref> که این گروه برای اثبات مدعای خود شواهدی را نیز به شرح زیر ذکر می‌کنند: | ||
*بنابه گزارش [[سید عبد الکریم بن طاووس|ابن طاووس]] | *بنابه گزارش [[سید عبد الکریم بن طاووس|ابن طاووس]]<ref>ابن طاووس، ص۱۳۲ـ۱۳۳</ref> به هنگام دیدار عضدالدوله دیلمی از نجف در سال ۳۷۱ق، ۱۷۰۰ [[فقیه]] در این شهر بوده‌اند. | ||
*[[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ص۴۴۰</ref> به ملاقات خود با دانشمندان [[شیعه]] | *[[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ص۴۴۰</ref> به ملاقات خود با دانشمندان [[شیعه]] از جمله محدّث بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب مشهور به ابن برنِیة اشاره کرده است. وی<ref>نجاشی، ص۶۸</ref> همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از [[ابن خمری کوفی|ابن خُمری کوفی]] [[اجازه روایت]] دریافت داشته است. | ||
*نجاشی<ref>نجاشی، ص۷۴</ref> در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در [[کوفه]] دیده که [[الکافی|کتاب کلینی]] را از خود وی روایت می‌کرده است. | *نجاشی<ref>نجاشی، ص۷۴</ref> در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در [[کوفه]] دیده که [[الکافی|کتاب کلینی]] را از خود وی روایت می‌کرده است. | ||
*حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون [[شیخ صدوق]] و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان<ref>ر.ک: خویی، ج ۱۶، ص۳۳۷</ref> و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند [[ابن سدره]]، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف<ref>ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴</ref> در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است.<ref>برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص۱۹ـ۳۰</ref> | *حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون [[شیخ صدوق]] و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان<ref>ر.ک: خویی، ج ۱۶، ص۳۳۷</ref> و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند [[ابن سدره]]، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف<ref>ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴</ref> در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است.<ref>برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص۱۹ـ۳۰</ref> | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
===دوره شکل گیری حوزه نجف=== | ===دوره شکل گیری حوزه نجف=== | ||
این دوره با حضور | این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. او که از شاگردان [[شیخ مفید]] و [[سید مرتضی علم الهدی]] بود، پس از فوت علم الهدی ریاست علمی شیعیان بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خودش قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی نجف را نظم بیشتر دهد و حلقه‌های درسی را تشکیل دهد. عده‌ای اندک از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند. کتاب [[امالی شیخ طوسی|امالی]] یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود.<ref>نخستین مجلس املا : ۲۶ صفر ۴۵۶ در حرم امیرمؤمنان علیه‌السلام</ref> طوسی همچنین علما و شاگردان را به [[فقه استدلالی|فقه استدلالی و اجتهادی]] جهت داد. | ||
===دوره رکود حوزه نجف=== | ===دوره رکود حوزه نجف=== | ||
این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل | این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. عوامل متعددی در ایجاد رکود پس از شیخ دخیل بودند. | ||
*نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه [[اصول فقه|اصول]]، [[فقه]] و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه [[شریعت]] و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط<ref>ر.ک: طوسی، ج ۱، ص۱ـ۳</ref> آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی [[شیعه]] بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر [[شهید ثانی]]<ref>شهیدثانی، ص۹۳</ref> و [[صاحب معالم]]، ابن شهید ثانی<ref>ابن شهید ثانی، ص۱۷۶</ref> همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند. | *نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه [[اصول فقه|اصول]]، [[فقه]] و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه [[شریعت]] و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط<ref>ر.ک: طوسی، ج ۱، ص۱ـ۳</ref> آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی [[شیعه]] بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر [[شهید ثانی]]<ref>شهیدثانی، ص۹۳</ref> و [[صاحب معالم]]، ابن شهید ثانی<ref>ابن شهید ثانی، ص۱۷۶</ref> همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند. | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
'''دانشمندان و آثار علمی آن‌ها در این دوره''' | '''دانشمندان و آثار علمی آن‌ها در این دوره''' | ||
با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از | با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی (متوفی ۵۱۵) اثری چون ''المرشد الی سبیل المتعبد'' و ''الامالی'' به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد.<ref>ر.ک: منتجب الدین رازی، ص۴۶؛ ابن شهر آشوب، ص۳۲۴</ref> ابن شهرآشوب مازندرانی، [[فضل بن حسن طبرسی|ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی]] مؤلف [[مجمع البیان]] و [[حسین بن احمد بن طحال|ابوعبدالله حسین بن احمدبن طحّال]] مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند.<ref>بحرالعلوم، ص۴۴ـ۴۵</ref> همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبدالله محمدبن هبةالله طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده‌اند.<ref>ابن شهر آشوب، ص۴۳</ref> کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد [[ابن ابی الحدید]] از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶)<ref>ر.ک: حرّعاملی، قسم ۲، ص۲۵۵</ref> الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای [[حلّه]] و بعد نجف اشرف<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص۵۰۹؛ زرکلی، ج ۳، ص۳۳۰</ref> و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقداد بن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶)<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۴۶۳</ref> از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است. | ||
===دوره محقق اردبیلی=== | ===دوره محقق اردبیلی=== | ||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
'''برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره''' | '''برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره''' | ||
* | *محی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت.<ref>ر.ک: امین، ج ۱۰، ص۱۱۵</ref> | ||
* | *رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و [[علم رجال|رجال]] متبحر بود و کتاب [[مجمع الرجال]] او از آثار دیگرش مشهورتر است.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۶۵</ref> | ||
* | *ملا عبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام اثر [[تفتازانی]] متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است.<ref>فقیه، ص۱۲۷</ref> | ||
* | *شیخ ابوالحسن فتونی عاملی نجفی (متوفی ۱۱۴۰) که از او به عنوان افقه المحدثین یاد شده، صاحب نوشته‌هایی چون [[مرآة الانوار(کتاب)|مرآة الانوار]] در تفسیر و ضیاءالعالمین در کلام است. کتاب اخیر در زمره مفصّل‌ترین تألیفات کلامی به شمار می‌رود.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۱۷۵</ref> وی همچنین کتابی با عنوان [[تنزیه القمیین (کتاب)|تنزیه القمیین]] در نفی نسبت [[تشبیه و تنزیه (کلامی و عرفانی)|تشبیه]] و رؤیت به [[محدث|محدّثان]] [[قم]]، نگاشته است. | ||
===دوره درخشش حوزه نجف=== | ===دوره درخشش حوزه نجف=== | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
====علمای وحدت گرای گذشته==== | ====علمای وحدت گرای گذشته==== | ||
=====علامه بحرالعلوم===== | =====علامه بحرالعلوم===== | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۰: | ||
====علمای وحدت گرای معاصر==== | ====علمای وحدت گرای معاصر==== | ||
====='''آخوند خراسانی'''===== | ====='''آخوند خراسانی'''===== | ||
با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند [[محمد کاظم خراسانی|ملامحمدکاظم خراسانی]] (متوفی ۱۳۲۹ق) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد.<ref>برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایةالاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی</ref> پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه‌های علمی شیعی گذاشته است. کتاب [[کفایة الاصول]] او در بردارنده نظریات و بیان‌هایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته‌اند. این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب [[فقیهان]] برجسته اصولی قرن چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ [[محمد جواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲)، [[ابوالحسن مشکینی]] (متوفی ۱۳۵۸)، [[محمد حسین نائینی]](متوفی ۱۳۵۶)، [[محمد حسین غروی اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۱)، [[آقا ضیاء الدین عراقی]](متوفی ۱۳۶۱)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵)، [[محمد حسین کاشف الغطا|شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء]] (متوفی ۱۳۷۳)، [[سید عبدالحسین شرف الدین عاملی|سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی]] (متوفی ۱۳۷۷) و [[حسین بروجردی|حاج آقا حسین بروجردی]] (متوفی ۱۳۸۰ق) به بالاترین مدارج [[اجتهاد]] و [[مرجعیت]] نایل آمدند.<ref>موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۷۸۹</ref> | با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند [[محمد کاظم خراسانی|ملامحمدکاظم خراسانی]] (متوفی ۱۳۲۹ق) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد.<ref>برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایةالاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی</ref> پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه‌های علمی شیعی گذاشته است. کتاب [[کفایة الاصول]] او در بردارنده نظریات و بیان‌هایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته‌اند. این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب [[فقیهان]] برجسته اصولی قرن چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ [[محمد جواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲)، [[ابوالحسن مشکینی]] (متوفی ۱۳۵۸)، [[محمد حسین نائینی]](متوفی ۱۳۵۶)، [[محمد حسین غروی اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۱)، [[آقا ضیاء الدین عراقی]](متوفی ۱۳۶۱)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵)، [[محمد حسین کاشف الغطا|شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء]] (متوفی ۱۳۷۳)، [[سید عبدالحسین شرف الدین عاملی|سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی]] (متوفی ۱۳۷۷) و [[حسین بروجردی|حاج آقا حسین بروجردی]] (متوفی ۱۳۸۰ق) به بالاترین مدارج [[اجتهاد]] و [[مرجعیت]] نایل آمدند.<ref>موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۷۸۹</ref> | ||
| خط ۷۰: | خط ۶۵: | ||
=====سید محمدباقر صدر===== | =====سید محمدباقر صدر===== | ||
از دهه ۱۳۵۰ش فعالیت‌های سیاسی [[سید محمد باقر صدر]]، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت.<ref>وایلی، ص۴۸</ref> با افزایش اعتراضات مذهبی که غالباً توسط علمای حوزه نجف سازماندهی می‌شد، سرکوب حزب حاکم بعث نیز شدت می‌یافت. [[انتفاضه صفر]] ۱۳۹۷/ بهمن ۱۳۵۵ دولت عراق را متوجه نقش رهبری علما در نهضت اسلامی کرد و به همین جهت محدودیت‌هایی را برای ایشان اعمال داشت<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۰ـ۵۱</ref> حامیان آیت اللّه صدر در خرداد ۱۳۵۹ [[انتفاضه رجب]] را در منزل او آغاز کردند ولی این حرکت نیز فرجامی چون اقدامات پیشین یافت<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۲</ref> و در پی آن، صدر و خواهرش [[بنت الهدی صدر|بنت الهدی]] دستگیر و اعدام شدند.<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۵</ref> [[آیت الله خویی]] در اعتراض به این عمل، درخواست کرد به وی اجازه دهند از عراق خارج شود، ولی دولت علاوه بر رد این درخواست، حساب‌های او را مسدود و برخی از شاگردانش را دستگیر و عده‌ای از آنان را اعدام کرد.<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۷</ref> به طور کلی، پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی ایران]]، دولت عراق مشکلات بیشتری برای علما و طلاب علوم دینی حوزه نجف ایجاد کرد و در نتیجه برخی از علمای مبارز حوزه به علت تنگناهای شدید در عراق، ناگزیر از مهاجرت به دیگر کشورها شدند و فعالیت سیاسی خود را در آنجا پی گرفتند.<ref>ر.ک:وایلی، ص۷۸ـ۸۲</ref> | از دهه ۱۳۵۰ش فعالیت‌های سیاسی [[سید محمد باقر صدر]]، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت.<ref>وایلی، ص۴۸</ref> با افزایش اعتراضات مذهبی که غالباً توسط علمای حوزه نجف سازماندهی می‌شد، سرکوب حزب حاکم بعث نیز شدت می‌یافت. [[انتفاضه صفر]] ۱۳۹۷/ بهمن ۱۳۵۵ دولت عراق را متوجه نقش رهبری علما در نهضت اسلامی کرد و به همین جهت محدودیت‌هایی را برای ایشان اعمال داشت<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۰ـ۵۱</ref> حامیان آیت اللّه صدر در خرداد ۱۳۵۹ [[انتفاضه رجب]] را در منزل او آغاز کردند ولی این حرکت نیز فرجامی چون اقدامات پیشین یافت<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۲</ref> و در پی آن، صدر و خواهرش [[بنت الهدی صدر|بنت الهدی]] دستگیر و اعدام شدند.<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۵</ref> [[آیت الله خویی]] در اعتراض به این عمل، درخواست کرد به وی اجازه دهند از عراق خارج شود، ولی دولت علاوه بر رد این درخواست، حساب‌های او را مسدود و برخی از شاگردانش را دستگیر و عده‌ای از آنان را اعدام کرد.<ref>ر.ک:وایلی، ص۵۷</ref> به طور کلی، پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی ایران]]، دولت عراق مشکلات بیشتری برای علما و طلاب علوم دینی حوزه نجف ایجاد کرد و در نتیجه برخی از علمای مبارز حوزه به علت تنگناهای شدید در عراق، ناگزیر از مهاجرت به دیگر کشورها شدند و فعالیت سیاسی خود را در آنجا پی گرفتند.<ref>ر.ک:وایلی، ص۷۸ـ۸۲</ref> | ||
==ضوابط و نظامات تدریس== | ==ضوابط و نظامات تدریس== | ||
| خط ۲۶۵: | خط ۲۵۹: | ||
*منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details?id=8197&&searchText دانشنامه جهان اسلام] | *منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details?id=8197&&searchText دانشنامه جهان اسلام] | ||
*[http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/44/05.htm | *[http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/44/05.htm ایده روشنفكری و موضع حوزه نجف] | ||
*[http://www.link.khabarsaz.net/link-457.html حوزه علمیه نجف] | *[http://www.link.khabarsaz.net/link-457.html حوزه علمیه نجف] | ||
*[http://www.imamali-a.com/?part=2412 مدارس نجف]<onlyinclude></onlyinclude> | *[http://www.imamali-a.com/?part=2412 مدارس نجف]<onlyinclude></onlyinclude> | ||