حکمت وجود آیات متشابه در قرآن از منظر فریقین

یکی از مباحث مهم در تفسیر و علوم قرآنی بررسی حکمت وجود آیات متشابه در قران است. مفسران فریقین در این زمینه دیدگاههای متنوعی بیان کرده اند که در مقاله ذیل به تبیین برخی از این دیدگاهها می پردازیم .

دیدگاه فخر رازی در زمینه حکمت وجود متشابه درقران

ایشان تحت عنوان "المسألة الرابعة : فُی الفوائد التُی لأجلها جعل بعض القرآن محكماً وبعضه متشابهاً " نخست شبهه برخی از ملحدین را درزمینه وجود متشابهات درقران مطرح نموده و سپس به پاسخ ان از منظر مفسرین می پردازد. گفتار فخررازی در بیان شبهه برخی ملاحده بشرح ذیل می باشد:

برخی از ملاحده نسبت به وجود ایات متشابه در قران ایراد گرفته و می گویند یک از عوامل پیدایش فرق گوناگون در اسلام وجود ایات متشابه است بدین معنا که هر یک از صاحبان فرق برغم تضادی که با یکدیگر دارند مذهبشان را مبتنی بر قران دانسته و به استناد می کنند . بنابر این هرگاه قران فاقد ایات متشابه می بود مانع از پیدایش اختلافات مذهبی می گردید .

حاصل شبهه مذکور ان است که تمام اختلافات بین فرق اسلامی به وجود ایات متشابه در قران برمی گردد.

پاسخهای پنجگانه فخر رازی به شبهه ملاحده – در چرائی وجود متشابهات در قران -

ایشان در پاسخ شبهه مذکور می گوید: عالمان دینی در پاسخ چرائی وجود متشابهات درقران وجوهی را ذکر نموده اند.

پاسخ اول: با وجود متشابهات درقران رسیدن به حقیقت سخت گردیده و این امر سبب ثواب بیشتر برای حقیقت جویان خواهد شد

پاسخ دوم : هر گاه مجموعه ایات قران از محکمات بود مانع پیدایش مذاهب مختلف گردیده و تنها منطبق بر مذهب خاص می شد در اینصورت برای برای صاحبان مذاهب راه اجتهاد مسدود می شد در حالی که تعدد مذاهب سبب تلاش ارباب مذاهب در اثبات برتری مذهب خویش بر دیگران بوده و این سبب رشد بیشتر انان خواهد بود .

پاسخ سوم: وجود متشابهات در قران سبب رشد عقلی بشر گردیده و انان را از ظلمت تقلید خارج خواهد کرد بدین معنا که هرگاه تمامی قران از محکمات بود انسانها از تمسک به دلائل عقلی بی نیاز گردیده و در ظلمت جهل و تقلید باقی می ماندند .

پاسخ چهارم : وجود متشابهات در قران سبب پیدایش علوم مختلف جهت تاویل انها گردیده است در حالی که هرگاه تمامی قران از محکمات می بود چنین تحولی در علوم ایجاد نمی شد.

ایشان بعد از بیان پاسخهای چهارگانه ، وجه پنجمی را هم ذکر می کند که از منظرشان نسبت به وجوه سابق قوی تر می باشد :

پاسخ پنجم : : از انجا که قران برای همه اقشار – اعم از عوام و خواص – نازل شده است از طرفی برای قشر عوام درک برخی از مفاهیم ومعارف سخت و دشوار است از اینرو لازم است این بخش از معارف با الفاظی بظاهر ساده اما امیخته به نکات عمیق باشد که عوام نیز در حدی انرا درک نموده و انگاه بعد از تامل و تدبر در ایات متشابه حقائق بیشتری برایشان روشن گردیده که در نتیجه متشابهات برایشان تبدیل به محکمات می گردد .

دیدگاه مولف کتاب "مقدمه فی اصول التفسیر "-از اعلام اهل سنت – در حکمت وجود متشابه در قران

مولف این کتاب تحت عنوان "الحكمة فُی تنوع القرآن إلى محكم ومتشابه"مدعی است هدف از وجود ایات متشابه در قران امتحان بندگان بوده تا انها که زیغ در قلوبشان می باشد مشخص گردد .

سید محمد باقر حکیم

ایشان در کتاب علوم القران تحت عنوان “الحكمة فُی وجود المتشابه فُی القرآن الكرُیم “ مدعی است که ایات متشابه به دو نوع کلی تقسیم می شود :

نوع اول : متشابهی که جز خداوند کسی علم به تاویل او نخواهد داشت .

نوع دوم : متشابهی که خداوند و راسخان در علم – به تعلیم الهی – اگاهی از ان دارند .

مضمون گفتار ایشان در حکمت وجود متشابه قسم اول این است که از انجا که هدف قران ارتقاءایمان و رشد معنوی بشر در جهت نیل به کمال مطلق می باشد ازاینرو بهره گیری از این نوع ایات متشابه - که بیانگر معارفی از عوالم غیب می باشد - امری لازم خواهد بود .

ایشان در زمینه علت وجود نوع دوم ایات متشابه – که علم به تاویلش نزد خداوند وراسخان درعلم می باشد – اظهار می دارد فایده این نوع از ایات متشابه ارتقاء فکری بشر و تهییج او در تدبر و تعمق بیشتر در موضوعات گوناگون هستی می باشد .

ایشان درادامه به اهمیت ایات متشابه نوع دوم در عصر کنونی اشاره کرده و می نویسد :

در عصر کنونی به ارزش ایاتی که در بردارنده حقائق علمی مهمی است پی می بریم ، حقائقی که راه بشر را در ترقی و تحقیق در طبیعت گشوده است .

بنابر این از منظر مولف کتاب علوم القران حکمت وجود متشابه – نوع اول - درقران ، ارتقاء سطح ایمانی و معنوی و هدف از متشابه نوع دوم ، ارتقاء سطح فکری و معرفتی بشر و نیز ایجاد روحیه تدبر در انسانها نسبت به قضایای گوناگون علمی و ...مطرح شده در قران می باشد .

دیدگاه علامه طباطبائی در زمینه حکمت وجود متشابه درقران

ایشان ضمن بیان پاسخهائی که در زمینه حکمت وجود متشابه توسط برخی از مفسران فریقین داده شده است همه انها را مورد نقد و بررسی قرار داده و برخی از انها را در شان قران کریم نمی داند . از جمله انکه برخی از وجوه پنجگانه ای که فخر رازی انها را نقل کرده است را سخیف دانسته و بی نیاز از جواب می داند .

ایشان در بین پاسخ های داده شده سه پاسخ ذیل را قابل بیان و نقد می داند :

پاسخ نخست :

خداى تعالى قرآن را مشتمل بر متشابهات كرد تا دلهاى مؤمنُین را بُیازماُید ، و درجات تسلُیم آنان را معُین سازد ، و معلوم شود چه كسى تسلُیم گفتار خدا و مؤمن به گفته او است ، چه اُینكه گفته او را بفهمد ُیا نفهمد ، و چه كسى تنها تسلُیم آُیاتى است كه براُیش قابل درك است ، زُیرا اگر همه آُیات قرآن صرُیح و روشن بود اُیمان آوردن به آن جنبه خضوع در برابر خدا و تسلُیم در برابر رسولان خدا نمىداشت

ایشان در نقد این وجه می نویسد :

ولى اُین پاسخ درستى نُیست ، براى اُینكه خضوع ، ُیك نوع انفعال و تاثر قلبى است ، كه در فرد ضعُیف ، آنجا كه در برابر فرد قوى قرار مىگُیرد پُیدا مىشود ، و انسان در برابر چُیزى خاضع مىشود كه ُیا به عظمت آن پى برده باشد ، و ُیا عظمت آن ، درك او را عاجز ساخته باشد ، نظُیر قدرت و عظمت غُیر متناهُیه خداى سبحان ، و ساُیر صفاتش ، كه وقتى عقل با آنها روبرو مىشود عقب نشُینى مىكند ، زُیرا احساس مىكند كه از احاطه به آنها عاجز است .

و اما چُیزهاُیى كه عقل آدمى اصلا آنها را درك نمىكند ، و تنها باعث فرُیب خوردن آنان مىشود ، ُیعنى باعث مىشود كه خُیال كنند آنها را مىفهمند برخورد با اُین گونه امور خضوع آور نُیست ، و خضوع در آنها معنا ندارد ، مانند آُیات متشابهى كه عقل در فهم آن سرگردان است ، و خُیال مىكند آن را مىفهمد در حالى كه نمىفهمد .

ایشان وجه دوم حکمت وجود متشابه درقران را اینگونه نقل می کند : گفته‌اند قرآن بدُین جهت در بر دارنده آُیات متشابه است كه تا عقل را به بحث و تفحص وا دارد و به اُین وسُیله عقلها ورزُیده و زنده گردند ، بدُیهى است كه اگر سر و كار عقول تنها با مطالب روشن باشد ، و عامل فكر در آن مطالب به كار نُیفتد ، عقل مهمل و مهملتر گشته و در آخر بوته مرده اى مىشود ، و حال آنكه عقل عزُیزترُین قواى انسانى است ، كه باُید با ورزش دادن تربُیتش كرد .

علامه در نقد این پاسخ می فرماید :

اُین وجه نیز تمام نیست براى اُینكه خداى تعالى آن قدر آُیات آفاقى ( در طبُیعت ) و انفسى ( در بدن انسان ) خلق كرده كه اگر انسانهاى امروز و فردا و مُیلُیونها سال دُیگر در آن دقت كنند به آخرُین اسرارش نمىرسند .

و در كلام مجُیدش هم به تفكر در آن آُیات امر فرموده ، هم امر اجمالى كه فرموده ( در آُیات آفاق و أنفس فكر كنُید ) ، و هم بطور تفصُیل كه در مواردى خلقت آسمانها و زمُین و كوه ها و درختان و جنبندگان و انسان و اختلاف زبانهاى انسانها و الوان آنان را خاطرنشان ساخته است .

و نُیز سفارش فرموده تا در زمُین سُیر نموده در احوال گذشتگان تفكر نماُیند ، و در آُیاتى بسُیار تعقل و تفكر را ستوده ، و علم را مدح كرده ، پس دُیگر احتُیاج نبود كه با مغلق گوُیى و آوردن متشابهات عقول را به تفكر وا دارد ، و در عوض فهم و عقل مردم را دچار گمراهى سازد ، و در نتُیجه فهمها و افكار بلغزد ، و مذاهب مختلفى درست شود .

پاسخ سومی که علامه از قول برخی نقل می کند این است :

گفته‌اند انبُیا ( ع ) مبعوث شده‌اند براى همه مردم ، و در بُین مردم همه رقم افراد وجود دارد ، هم انسان باهوش ، و هم كودن ، هم عالم و هم جاهل .

از سوى دُیگر همه معارف در قُیاس با فهم مردم ُیكسان نُیستند ، و بعضى از معارف است كه نمىشود آن را با عبارتى روشن ادا كرد بطورى كه همه كس آن را بفهمد ، در امثال اُین معارف بهتر آن است طورى ادا شود كه تنها خواص از مردم آن را از راه كناُیه و تعرُیض بفهمند ، و بقُیه مردم مامور شوند كه آن معارف را نفهمُیده بپذُیرند ، و به آن اُیمان آورده ، علم آن را به خدا واگذار كنند .

نقد علامه به جواب سوم :

اُین وجه نُیز درست نُیست ، براى اُینكه كتاب خدا همانطور كه آُیات متشابه دارد ، محكمات نُیز دارد ، محكماتى كه باُید معناى متشابهات را از آنها خواست و لازمه اُین مطلب آنست كه در متشابهات مطلبى زاُید بر آنچه محكمات از آنها درمىآورد نبوده باشد ، آن وقت اُین سؤال بىپاسخ مىماند ، كه پس چرا در كلام خدا آُیاتى متشابه گنجانده شده ، وقتى معانى آنها در محكمات بوده ، دُیگر چه حاجت به متشابهات بود ؟

دیدگاه نهائی علامه طباطبائی ره

علامه بعد از نقد و بررسی پاسخ های داده شده دیدگاه خویش را در فلسفه وجود متشابه بیان می کند .

بطور کلی ایشان معتقد است  : وجود متشابهات در قران امری ضروری و طبیعی است و این امر – وجود کلمات متشابه - در تمامی اقوام و اصناف گوناگون بشر جریان دارد بدین معنا که همانطور که در فرهنگهای گوناگون بشری ، برای تبیین برخی از معانی ، تمثیلاتی ذکرشده و جهت رفع ابهام کلماتشان راههائی را پیش بینی کرده اند .

در قران کریم هم برای بیان معانی و معارف عالیه اش گاه مطلب بگونه ای تنزل داده می شود تا قابل فهم برای مردم باشد و در همین راستا گاه ممکن است برای برخی این امر موجب سوء استفاده شود از اینرو با قرار دادن محکمات این ابهامات رفع می گردد در واقع محکمات بمنزله معاجمی است که برای فهم متشابهات بدان رجوع می گردد .

دراین قسمت پاسخ تفصیلی علامه به علت وجود متشابهات در قران را از تفسیر المیزان بیان می کنیم : ایشان ضمن تحلیلی منشا اشتباه پاسخ های ذکر شده را این می داند که از منظر پاسخ دهندگان ، متشابه و محکم دو مفهوم متبائن بوده ومعتقدند محکمات ایاتی است که برای خواص و عوام علم به مفاد ان میسور است بخلاف متشابهات که علم بدان تنها مختص خداوند و اولیای خاصش – اهل بیت ع – می باشد در حالی که بر اساس ایات قران تمامی ایات متشابه با ارجاع به محکمات قابل درک است.

ایشان در ادامه می فرماید : اساسا وجود ایات متشابه درقران امری ضروری است و این بدان جهت است که کل ایات قران مشتمل بر تاویل – به معنائی که گفته شد – بوده که این امر مستلزم تفسیر بعض ایات ببعض دیگر خواهد بود.

علامه در ادامه جهت تبیین بیشتر مطلب مذکور پنج نکته مهم را - درراستای پاسخ تفصیلی نسبت به حکمت وجود متشابه در قران- بیان می کند :

نکته اول : خداى سبحان در كتاب مجُیدش فرموده : اُین كتاب تاوُیلى دارد كه معارف و احكام و قوانُین و ساُیر محتوُیات آن دائر مدار آن تاوُیل است ، و اُین تاوُیلى كه تمامى آن بُیانات متوجه آن است امرى است كه فهم مردم معمولى چه تُیزهوش و چه كودن از درك آن عاجز است ، و كسى نمىتواند آن را درُیابد ، بجز نفوس پاكى كه خداى عز و جل پلُیدى را از آنها دور كرده است ،

و تنها اُین گونه نفوس مىتوانند به تاوُیل قرآن دست ُیابند ، و اُین نقطه نهاُیى آن هدفى است كه خداى عز و جل براى انسان در نظر گرفته ، خداُیى كه دعاى بشر را مستجاب نموده ، اگر بخواهند در ناحُیه علم ، به علم كتابش هداُیتشان كند دعاُیشان را مىپذُیرد ، كتابى كه بُیانگر هر حقُیقتى است ، و كلُید اُین استجابت همان تطهُیر الهى است ، هم چنان كه خودش فرمود :« ما ُیُرُِیدُ اللَّه لُِیَجْعَلَ عَلَُیْكُمْ مِنْ حَرَجٍ ، وَلكِنْ ُیُرُِیدُ لُِیُطَهِّرَكُمْ » و در اُین فرماُیش خود اعلام كرد كه نقطه نهاُیى هدف از خلقت انسانها همان تشرُیع دُین ، و بدنبالش تطهُیر الهى است . و اُین كمال انسانى مانند ساُیر كمالات كه خدا و عقل به سوى آن دعوت مىكنند چُیزى نُیست كه تمامى افراد به آن برسند ، و جز افرادى مخصوص به آن دست نمىُیابند هر چند كه از همه بشر دعوت شده تا بسوى آن حركت كنند

نکته دوم : قرآن قاطعانه اعلام مىدارد كه تنها راه رسُیدن انسانها به اُین هدف اُین است كه نفس انسان را به انسان بشناسانند ، و به اُین منظور او را در ناحُیه علم و عمل تربُیت كنند.

در ناحُیه علم به اُین قسم كه حقاُیق مربوط به او را از مبدأ گرفته تا معاد به او تعلُیم دهند ، تا هم حقائق عالم ، و هم نفس خود را ، كه مرتبط با حقاُیق و واقعُیات عالم است بشناسد و در اُین صورت شناختى حقُیقى نسبت به نفس خود مىُیابد .

و اما در ناحُیه عمل به اُین قسم كه قوانُین صالح اجتماعى را بر او تحمُیل كنند تا شؤون زندگى اجتماعُیش صالح گردد ، و مفاسد زندگى اجتماعى ، او را از برخوردارى از علم و عرفان باز ندارد ، و بعد از تحمُیل آن قوانُین ُیك عده تكالُیف عبادى بر او تحمُیل كنند ، كه در اثر تكرار و مواظبت بر عمل به آن ، نفسش و سوُیداى دلش متوجه مبدأ و معاد شود ، و به عالم معنا و طهارت نزدُیك و مشرف گردد ، و از آلودگى به مادُیات و پلُیدُیهاى آن پاك شود .

نکته سوم : اساس هداُیت اسلام ( در مقابل ساُیر هداُیتها ) بر اساس علم و معرفت است ، نه تقلُید كوركورانه . دُین خدا مىخواهد تا جاُیى كه افراد بشر ظرفُیت و استعداد دارند علم را در دلهاُیشان متمركز كند ، چون همانطور كه در گفتار قبلى گفتُیم غرض دُین ، معرفت است ، و اُین غرض حاصل نمىشود مگر از راه علم ، و چگونه اُینطور نباشد ؟ با اُینكه در مُیان كتب وحى هُیچ كتابى ، و در بُین ادُیان آسمانى هُیچ دُینى نُیست كه مثل قرآن و اسلام مردم را به سوى تحصُیل علم تحرُیك و تشوُیق كرده باشد .

و همُین اساس باعث شده است كه قرآن كرُیم ، اولا : حقاُیقى از معارف را بُیان نموده ، و در ثانى : احكام عملُیه اى را هم كه تشرُیع كرده همه را به آن معارف مرتبط سازد ،

نکته چهارم : چهارم اُینكه فهم عامه بشر بُیشتر با محسوسات سر و كار دارد و لذا نمىتواند ما فوق محسوسات را به آسانى درك كند ، و مرغ فكر خود را تا بام طبُیعت پرواز دهد . افراد انگشت شمارى هم كه از راه رُیاضتهاى علمى توانسته‌اند فهم خود را ترقى داده به ادراك معانى و كلُیات قواعد و قوانُین موفق شوند وضعشان به خاطر اختلاف وسائل اُین توفُیق ، مختلف است و به همُین جهت فهم آنان در درك معانى خارج از حس و محسوسات ، بشدت مختلف شده است و اُین اختلاف از نظر مراتب ، دامنه عرُیضى دارد كه احدى نمىتواند اُین اختلاف را انكار كند .

اُین نُیز قابل انكار نُیست كه هر معنا از معانى كه به انسان القا شود ، تنها و تنها از راه معلومات ذهنى او صورت مىگُیرد ، ( مانند معلوماتى كه در خلال زندگُیش كسب نموده ) ، حال اگر معلومات ذهنى او همه از قماش محسوسات باشد ، و ذهن او تنها با محسوسات مانوس باشد ، ما نُیز مىتوانُیم مساله معنوى خود را ، از طرُیق محسوسات به او القا كنُیم ، و تازه اُین القا به مقدار كشش فكرُیش در محسوسات امكان پذُیر است ، ... پس دسته اول ، معانى را هم با بُیان حسى درك مىكنند ، و هم با بُیان عقلى ، ولى دسته دوم تنها با بُیان حسى مىتوانند معانى را درك نماُیند .

ایشان ادامه می دهد : از آنجاُیى كه هداُیت دُینى اختصاص به ُیك طاُیفه و دو طاُیفه ندارد ، و باُید تمامى مردم و همه طبقات از آن برخوردار شوند ، و نُیز از آنجاُیى كه قرآن مشتمل بر تاوُیل بود ، لذا اُین سه خصوصُیت باعث شد بُیانات قرآن كرُیم جنبه مثل به خود بگُیرد .

به اُین معنا كه ، قرآن كرُیم آنچه از معانى كه معروف و شناخته شده ذهن مردم است گرفته ، معارفى را كه براى مردم شناخته شده نُیست در قالب آن معانى در مىآورد ، تا مردم آن معارف را بفهمند ،

نکته پنجم : از بُیان سابق اُین به دست آمد كه بُیانات لفظى قرآن ، مثلهاُیى است براى معارف حقه الهُیه ، و خداى تعالى براى اُینكه آن معارف را بُیان كند ، آنها را تا سطع افكار عامه مردم تنزل داده ، و چاره اى هم جز اُین نُیست ، چون عامه مردم جز حسُیات را درك نمىكنند ، ناگزُیر معانى كلُیه را هم باُید در قالب حسُیات و جسمانُیات به خورد آنان داد .-

ایشان با اشاره به وجود محذوراتی که قران کریم در راستای بیان معانی و معارف عالی برای توده مردم وجود دارد ادامه می دهد : هُیچ راه گرُیزى از اُین دو محذور ندارد ، مگر اُینكه معانُیى را كه مىخواهد ممثل و مجسم كند در بُین مثلهاُیى مختلف متفرق نموده ، در قالبهاُیى متنوع در آورد ، تا خود آن قالبها مفسر و بُیانگر خود شود ، و بعضى بعض دُیگر را توضُیح دهد ، در نتُیجه شنونده بتواند با معارضه انداختن بُین قالبها :

اولا : بفهمد كه بُیانات و قالبها همه مثلهاُیى است كه در ما وراى خود حقاُیقى ممثل دارد ، و منظور و مراد گوُینده منحصر در آنچه از لفظ محسوس مىشود نُیست .

ثانُیا : بعد از آنكه فهمُید عبارات و قالبها مثلهاُیى براى معانى است ، بفهمد چه مقدار از خصوصُیات ظاهر كلام را باُید طرد كند ، و چه مقدارش را محفوظ بدارد ، و اُین نكته را از ظاهر كلام بفهمد ، به اُین معنا كه كلام طورى باشد كه روشن سازد كه فلان خصوصُیت كه در آن جمله دُیگر است ، منظور نُیست ، و آن جمله بفهماند فلان خصوصُیت در اُین ، زُیادى است .

ایشان در مقام نتیجه گیری از نکات مذکور می نویسد : .... پس تا اُینجا روشن شد كه قرآن كرُیم هم مانند هر كلامى دُیگر باُید مشتمل بر آُیات متشابه باشد ، و باُید تشابهى را كه به حكم ضرورت در ُیك آُیه هست در آُیه اى دُیگر از آُیات محكمات ، آن تشابه را بر طرف سازد ،

بنظر می رسد در بین دیدگاههای مطرح شده در حکمت وجود متشابه درقران جامع ترین انها دیدگاهی است که از علامه طباطبائی ره نقل گردید.

نتائج

1 – در معنای محکم و متشابه اقوال مختلفی بین فریقین وجود دارد .قول مشهور بین الفریقین ان است که ایات محکم ایاتی است که معانی شان واضح و ایمان و عمل به انها نیز لازم است و متشابه ان ایاتی است که ظواهرش ، مراد واقعی نبوده و تاویل ان نزد خداوند می باشد. بنابر این ، ایات متشابه تفسیر بردار نبوده و فقط ایمان به انها لازم است.

2 – در بین دیدگاههای مطرح شده در حکمت وجود متشابه در قران بیان علامه طباطبائی از جامعیت بیشتری برخوردار است .از منظر ایشان اساسا وجود ایات متشابه درقران امری ضروری است و این بدان جهت است که کل ایات قران مشتمل بر تاویل بوده که این امر مستلزم تفسیر بعض ایات ببعض دیگر خواهد بود.

3- محكم و متشابه بودن ، دو وصف نسبى است ، بنابر این ممكن است آُیه ای براى جمعی متشابه و براى جمعی دیگر محكم باشد ،

منابع

پانویس