سجده بر زمین و استفاده از مهر: تفاوت میان نسخه‌ها

انسان در حال سجده از هر حال دیگر به خدا نزدیک‌تر است، سجده‏‌های طولانی برای خدا، روح و جان انسان را پرورش می‏دهد و بارزترین نشانه ‏های عبودیت و خضوع در پیشگاه پروردگار است. به همین دلیل در هر رکعت نماز دستور دو سجده داده شده است، و سجده شکر و سجده‏ های واجب و مستحب تلاوت قرآن نیز از بارزترین مصادیق سجده است. سجده هم امر مهمی است و هم دارای شرایط و آدابی، که یکی از شرایط آن چیزی است که می توان برای و بر آن سجده کرد، در داسلام سجده جز برای خدا جایز نیست، اما سجده بر چه چیزی درست و بر چه چیزی نادرست است؟

==اهمیت سجده==

در حدیث آمده که هیچ کار انسان برای شیطان ناراحت‏‌کننده‏‌تر از سجده نیست، و در حدیثی دیگر [[محمد (ص) خاتم الانبیاء|پیغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله)]] به يکى از ياران خود فرمود: «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ يَحْشُرَکَ اللهُ مَعِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَيْنَ يَدَىِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ»اگر مى‏خواهى در قيامت با من محشور شوى براى خداوند قهّار سجده‏هاى طولانى بجا آور <ref>(سفينة البحار، مادّه سجود.)</ref>

==سجود مختص خداست==

جمله‏ (لَهُ يَسْجُدُونَ) <ref>(در آيه 206 اعراف)</ref> و همچنين تعبير (وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) <ref>(رعد، آيه 15.)</ref> با توجه به مقدّم شدن «للّه» در جمله مزبور، آيه دلالت بر حصر دارد يعنى همه و همه در آسمان و زمين فقط براى خدا سجده مى‏کنند!

جالب‌توجه این‌که در کتاب «وسائل الشيعة» در ابواب سجده نماز، بابى تحت عنوان «عدم جواز السجود لغير الله» ذکر شده و در آن هفت حديث از پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) و امامان معصوم نقل شده است که سجده براى غير خدا جايز نيست. <ref>(وسائل الشيعة، جلد 4، صفحه 984.)</ref>از اين سخن در بحث‏هاى آينده نتيجه‏گيرى می‌کنیم.

==سجده شرایط و آدابی دارد که یکی از آنها چیزی است که می‌توان بر آن سجده کرد==

فقهاى اهل‌سنت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چيز هستند البتّه گروهى از آنان سجده بر آستين لباس يا گوشه عمامه و مانند آن را استثنا کرده و جايز ندانسته‏ اند.

پیروان مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) متّفقاً بر اين عقيده هستند که تنها بر دو چیز می توان سجده کرد: زمين و آنچه از زمين مى‏رويد، به‌شرط آن که خوردنى و پوشيدنى نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصير و بوريا و امثال آنها.<br>

پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به استناد رواياتى که از رسول خدا (صلی‌الله عليه و آله) و ائمّه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و عمل صحابه نقل شده، بر اين عقيده اصرار دارند، لذا در مسجدالحرام و مسجد پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) ترجيح مى‏دهند روى فرش‏ها سجده نکنند بلکه روى سنگ‏ها سجده کنند و گاه حصيرى همراه خود مى‏آورند و روى حصير سجده مى‏کنند.<br>

در مساجد ايران و عراق و کشورهاى شيعه‏نشين که تمام مساجد مفروش است، قطعه خاکى را به نام «مهر نماز» درست کرده و آن را روى فرش گذارده و بر آن سجده مى‏کنند تا پيشانى که اشرف اعضاى انسان است، در پيشگاه خداوند به خاک ساييده شود و نهايت تواضع در پيشگاه خدا به عمل آيد. گاه اين قطعه خاک را از تربت شهيدان انتخاب مى‏کنند که يادآور جانفشانى‏هاى آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بيشترى در نماز حاصل کنند، و تربت شهيدان کربلا را بر ديگران ترجيح مى‏دهند، ولى نه هميشه مقيّد به تربت هستند و نه خاک، بلکه همان‏طور که گفته شد بر سنگ‏هاى کف مساجد- مانند مسجد الحرام و مسجد النبى (صلی‌الله عليه و آله)- به راحتى سجده مى‏کنند. (دقّت کنيد)<ref>مکارم شيرازى، ناصر، شيعه پاسخ مى گويد، 1جلد، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام - قم - ايران، چاپ: 8.</ref>

==پيروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) براى اثبات وجوب سجده بر زمين==

==<nowiki>=== احاديث  و سیره پيامبر اسلام (صلی‌الله عليه و آله) ===</nowiki>==

====الف) حديث معروف نبوى در مورد سجده بر زمين‏====

اين حديث را شيعه و اهل سنّت از پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نقل کرده‏اند که‏ فرمود:

«جُعِلَتْ لِىَ الأرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً؛ زمين براى من محلّ سجده و طهارت (تيمّم) قرار داده شده است».<ref>صحيح بخارى، جلد 1، صفحه 91 و سنن بيهقى، جلد 2، صفحه 433( در کتب بسيار ديگرى نيز اين حديث نقل شده است).</ref>

بعضى گمان کرده‏اند معناى حديث آن است که سراسر روى زمين محلّ عبادت پروردگار است و انجام عبادات، مخصوص محلّ معيّنى نيست، آن گونه که يهود و نصارى گمان مى‏کرده‏اند که عبادت حتماً بايد در کليسا و معابد خاص انجام گردد، ولى اين تفسير با کمى دقّت با معناى واقعى حديث سازگار نيست، زيرا پيامبر فرمود: «زمين هم طهور است و هم مسجد» و مى‏دانيم آنچه طهور است و با آن مى‏توان تيمّم کرد، خاک و سنگ زمين است، بنابراين سجده‏گاه نيز بايد همان خاک و سنگ باشد.<br>

اگر پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) مى‏خواست آن معنا را که جمعى از فقهاى اهل‌سنت از حديث استفاده کرده‏اند، بيان کند بايد بگويد: «جعلت لى الارض مسجداً و ترابها طهوراً؛ سرتاسر زمين براى من مسجد است و خاک آن وسيله طهارت و تيمم» ولى چنين نفرمود.<br>

بنابراين شکّى نيست که مسجد در اينجا به معناى سجده‏گاه است و سجده‏گاه بايد همان چيزى باشد که بتوان بر آن تيمّم کرد. پس اگر شيعيان مقيّد هستند بر زمين سجده کنند و سجده بر فرش و مانند آن را مجاز نمى‏دانند، کار خطايى نکرده‏اند، چون به دستور رسول‌الله (صلی‌الله عليه و آله) عمل مى‏کنند.

====ب) سيره پيامبر====

(صلی‌الله عليه و آله) از روايات متعدّدى استفاده مى‏شود که پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نيز بر زمين سجده مى‏کرد، نه بر فرش، لباس و مانند آن.

در حديثى از أبو هريره مى‏خوانيم که مى‏گويد: «سجد رسول الله فى يوم مطير حتّى أنّى لانظر إلى أثر ذلک فى جبهته و ارنبته؛ رسول خدا را در يک روز بارانى ديدم که بر زمين سجده مى‏کرد و اثر آن بر پيشانى و بينى او نمايان بود». <ref>مجمع الزوائد، جلد 2، صفحه 126.</ref>اگر سجده بر فرش و پارچه جايز بود، لزومى نداشت آن حضرت در روز بارانى بر زمين سجده کند.<br>

عايشه نيز مى‏گويد: «ما رأيت رسول الله متقياً وجهه بشى‏ء؛ من هرگز نديدم پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) (به هنگام سجده) پيشانى خود را به چيزى بپوشاند». <ref>مصنف ابن ابى شيبه، جلد 1، صفحه 397.</ref>

ابن حجر در شرح اين حديث مى‏گويد: اين حديث اشاره به اين است که اصل در سجده اين است که پيشانى به زمين برسد ولى در موقع عدم توانايى واجب نيست. <ref>فتح البارى، جلد 1، صفحه 404.</ref><br>

در روايت ديگرى از ميمونه (همسر ديگر رسول خدا) آمده است: «و رسول‌الله يصلى على الخُمرة فيسجد؛ پيامبر بر قطعه حصيرى نماز مى‏خواند و سجده مى‏کرد». <ref>مسند احمد، جلد 6، صفحه 331.</ref><br>

بديهى است مفهوم حديث اين است که پيامبر بر همان سجّاده حصيرى سجده مى‏کرد.

روايات متعدّدى در منابع معروف اهل سنّت آمده است که پيامبر بر «خمره» نماز مى‏خواند، (خُمره حصير کوچک يا سجّاده‏اى است که از برگ درخت نخل مى‏بافتند).

===سيره صحابه===

====1- جابر بن عبد الله انصارى====

مى‏گويد: «کنت اصلّى مع النبى (صلی‌الله عليه و آله) الظهر فآخذ قبضة من الحصى فاجعلها فى کفّى ثم احولها إلى الکف الأخرى حتّى تبرد ثمّ اضعها لجبينى حتّى اسجد عليها من شدّة الحرّ؛ من با پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نماز ظهر مى‏خواندم، مقدارى از سنگريزه‏ها را در يک کف دست مى‏گرفتم و آن را از اين دست به آن دست مى‏کردم تا خنک شود و بر آن سجده کنم، اين کار به خاطر شدّت گرما بود». <ref>مسند احمد، جلد 3، صفحه 327؛ سنن بيهقى، جلد 1، صفحه 439.</ref> اين حديث به خوبى نشان مى‏دهد که اصحاب پيامبر (صلی‌الله عليه و آله) مقيّد بودند بر زمين سجده کنند، حتّى براى موقع گرما چاره مى‏انديشيدند. اگر سجده بر زمين لازم نبود اين کار پرزحمت لزومى نداشت.

====2- برخی اصحاب به شهادت انس بن مالک====

انس بن مالک مى‏گويد: «کنّا مع رسول الله (صلی‌الله عليه و آله) فى شدّة الحرّ فيأخذ أحدنا الحصباء فى يده فإذا برد وضعه و سجد عليه؛ ما در شدّت گرما در خدمت رسول خدا (صلی‌الله عليه و آله) بوديم بعضى از ما سنگريزه را در دستش مى‏گرفت تا خنک شود سپس آن را بر زمين مى‏نهاد و بر آن سجده مى‏کرد».<ref>السنن الکبرى بيهقى، جلد 2، صفحه 106.</ref> اين تعبير نيز نشان مى‏دهد که اين کار در بين اصحاب رايج بوده است.

====3- ابن مسعود====

أبو عبيده نقل مى‏کند «أنّ ابن مسعود لا يسجد- أو قال لا يصلّى- إلّا على الأرض؛ عبد الله بن مسعود نماز نمى‏خواند يا گفت: سجده نمى‏کرد، مگر بر زمين». <ref>مصنف ابن أبي شيبه، جلد 1، صفحه 397.</ref>اگر منظور از زمين، فرش باشد احتياج به گفتن ندارد، بنابراين زمين به همان معناى خاک، سنگ، شن و مانند اينهاست.

====4- در حالات مسروق بن اجدع====  

از ياران ابن مسعود آمده است: «کان لا يرخص فى السجود على غير الأرض حتّى فى السفينة و کان يحمل فى السفينة شيئاً يسجد عليه؛ او اجازه نمى‏داد بر غير زمين سجده کنند، حتّى هنگامى که به کشتى سوار مى‏شد، چيزى با خود به کشتى مى‏برد و بر آن سجده مى‏کرد».<ref>طبقات الکبرى، ابن سعد، جلد 6، صفحه 53.</ref>  

====5- على بن عبد الله بن عبّاس====

على بن عبد الله بن عبّاس به «رزين» نوشت: «ابعث إلىّ بلوح من أحجار المروة عليه اسجد؛ قطعه صافى از سنگ‏هاى «مروه» براى من بفرست تا بر آن سجده کنم». <ref>اخبار مکّه ازرقى، جلد 2، صفحه 151.</ref>

====6- عمر بن عبد العزيز====

در نقل ديگرى در کتاب فتح البارى (شرح صحيح بخارى) آمده است: «کان عمر بن عبد العزيز لا يکتفى بالخمرة بل يضع عليها التراب و يسجد عليه؛ عمر بن عبد العزيز قناعت به سجده بر حصير نمى‏کرد بلکه مقدارى خاک بر آن مى‏گذارد و بر آن سجده مى‏کرد». <ref>فتح البارى، جلد 1، صفحه 410.</ref>

از مجموع اين اخبار مى‏فهميم که سيره اصحاب و تابعین، در قرون نخستين اين بوده است که بر زمين يعنى خاک و سنگ و شن و مانند آن سجده مى‏کردند.

===روايتى از امامان اهل‌بیت (علیهم‌السلام)===

حديث امام صادق (علیه‌السلام): هشام بن حکم که از ياران دانشمند آن حضرت است سؤال کرد، بر چه چيز مى‏توان سجده کرد و بر چه چيز نمى‏توان سجده کرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لَا يَجُوزُ إِلَّا عَلَى الأرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلَّا مَا أُکِلَ أوْ لُبِسَ‏؛ سجود جايز نيست مگر بر زمين يا چيزى که از زمين مى‏رويد، مگر خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها».هشام مى‏گويد: گفتم فدايت شوم حکمت آن چيست؟<br>

فرمود: «لَانَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا يَنْبَغِى أنْ يَکُونَ عَلَى مَا يُؤْکَلُ وَ يُلْبَسُ لَانَّ أبْنَاءَ الدُّنْيَا عَبِيدُ مَا يَأْکُلُونَ وَ يَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِى سُجُودِهِ فِى عِبَادَةِ اللهِ فَلَا يَنْبَغِى أنْ يَضَعَ جَبْهَتَهُ فِى سُجُودِهِ عَلَى مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْيَا الَّذِينَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا ؛ زيرا سجود خضوع براى خداوند متعال است و سزاوار نيست بر خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها سجده کرد، زيرا دنياپرستان بنده خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها مى‏باشند و کسى که سجده مى‏کند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراين سزاوار نيست پيشانى را در سجده‏اش بر چيزى بگذارد که معبود دنياپرستانى است که فريفته زرق و برق دنيا هستند.<br>

سپس امام افزود:«وَ السُّجُودُ عَلَى الأرْضِ أَفْضَلُ لَانَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏؛ سجده بر زمين افضل است، چرا که تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان مى‏دهد».<ref>علل الشرايع، جلد 2، صفحه 341.</ref>

==منابع==

مکارم شيرازى، ناصر، شيعه پاسخ مى گويد، 1جلد، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام - قم - ايران، چاپ: 8.

==پی نویس:==