سپاه صحابه: تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از اهدافی که سپاه صحابه در صدد آن است، برگرداندن نظام حکومتی در [[پاکستان]] از جمهوری به سیستم [[خلافت]] است. [[حق‌نواز جهنگوی]] مؤسس این گروه، خواستار تبدیل شدن دولت [[پاکستان]] به یک دولت [[سنی]] که در آن خلافت اسلامی احیا، و بر اساس فقه حنفی اداره شود. اعظم طارق از رهبران سپاه صحابه در اکتبر سال 2000 میلادی در سخنرانی خود که در کنفرانس بین‌المللی دفاع [[صحابه]] در کراچی صورت گرفت، اعلام کرد که هدف سپاه صحابه، تغییر در 28 شهرستان بزرگ [[پاکستان]]، و تبدیل آنان به مدل شهرستان‌های اسلامی که در آن تلویزیون، سینما و موسیقی ممنوع است. سپاه صحابه در تلاش است با انتشار مجله خلافت راشده فعالیت شبکه‌ای خود را هر چه بیشتر گسترش دهد تا بتواند به آرمان مورد نظر دست یابد.

او از این ترس داشت که انقلاب امام خمینی با شعار اتحاد و وحدت بین [[مسلمانان]] بتواند به نحوی جامعه [[اهل‌سنت]] [[پاکستان]] همچون جماعت اسلامی [[پاکستان]] را با خود همراه سازد. ازاین‌رو سپاه صحابه بارها جماعت اسلامی [[پاکستان]] را به دلیل حمایتش از انقلاب اسلامی ایران مورد انتقاد قرار می‌داد، تا مبادا حمایت آنان زمینه تشیع سیاسی در [[پاکستان]] گردد.

[[حق‌نواز جهنگوی]] مؤسس انجمن سپاه صحابه یک روحانی [[سنی]] با گرایش فکری [[دیوبندی]] و وابسته به حزب جمعیت العلماء اسلام (JUI) بود، او قبل از تشکیل انجمن سپاه صحابه تقابلاتی را با فرقه قادیانیه و [[بریلویه|بریلویت]] داشت. حق‌نواز که فردی متعصّب و ضدّ [[شیعه]] بود، به همراه چند تن از روحانیون ضد [[شیعه]] [[دیوبندی]]؛ همچون ضیاءالرحمن فاروقی، ایثارالحق قاسمی و اعظم طارق و با هدف حفظ و پاسداری از حرمت [[صحابه]]، مقابله با نفوذ [[ایران]] در [[پاکستان]] و جلوگیری از رشد تشیع سیاسی، سپاه صحابه را تشکیل دادند. او اهل تألیف نبود، ولی در قالب سخنرانی، توانست طرفداران زیادی برای خود در شهر جهنگ جلب کند، رویکرد افراطی‌اش نهایت کار را به جایی رساند که در سال 1990 م ترور شد، حامیان او این [[ترور]] را به گروه‌های شیعی نسبت دادند.

بعد از کشتن شدن او، اعظم طارق جانشین وی شد. او نیز همچون ایثارالحق قاسمی حائز کرسی در مجلس ملی [[پاکستان]] شد تا بتواند هدف قاسمی، مبنی بر مقابله با نفوذ [[شیعیان]] در ساختارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی [[پاکستان]] ادامه دهد، اعظم طارق با ورودش به مجلس، لایحه ناموس [[صحابه]] را ارائه داد تا بتواند ممنوعیت [[توهین]] [[صحابه]] را تبدیل قانون در [[پاکستان]] کند. رویکرد ضد شیعی او به حدی بود که در زمان ریاستش متهم به رهبری 103 ترور علیه رهبران و مردم [[شیعه]] [[پاکستان]] شد.

از زمان تأسیس سپاه صحابه، برخی از کشورهای خلیج همچون [[عربستان سعودی]] و [[امارات متحده عربی]] از گروه تروریستی سپاه صحابه حمایت‌های مالی کردند. این حمایت‌ها از طریق منابع خصوصی و از طریق برخی افراد ثروتمند در [[پاکستان]] دریافت می‌گردد، علاوه بر این‌که این کشورها اجازه تشکیل شعب مختلفی برای سپاه صحابه، در کشور خود اختصاص دادند، به‌طوری‌که شعب آن در این کشورها و همچنین برخی از کشورهای غربی همچون [[کانادا]] و [[انگلستان]] به 17 شعبه می‌رسد.

تلاش‌های [[عربستان]] بیشتر در جهت عقیم کرد تأثیرات انقلاب اسلامی در سطح منطقه بود، چراکه عربستان قدرت گرفتن جمهوری اسلامی در منطقه را تضاد با منافع خود در منطقه می‌بیند.

سپاه صحابه به صرف فتاوای تکفیری علیه شیعیان بسنده نکردند، بلکه اقدام به [[ترور]] شخصیات برجسته [[شیعه]]، همچون علمای دین، پزشکان، وکلای و همچنین شهروندان عادی [[شیعه]] کردند، و بسیاری از مساجد شیعیان مورد حمله قرار دادند.

از بارزترین اقدامات سپاه صحابه، می‌توان به ترور رهبر تحریک نفاذ فقه جعفری [[سید عارف حسین الحسینی|سید عارف حسین حسینی]] در 5 اوت سال 1988 م اشاره کرد. چنین اقداماتی از سپاه صحابه با پاسخ شیعیان روبه‌رو شد و به موجب آن چند تن از رهبران آنان هدف [[ترور]] قرار گرفتند. هنگامی که حق‌نواز جهنگوی در فوریه 1990 م کشته می‌شود، رهبران سپاه صحابه، [[ایران]] و رهبران محلی [[شیعه]] را در عملیات کشته شدن حق‌نواز جهنگوی متهم کردند. در پی کشته شدن حق‌نواز، [[پاکستان]] شاهد بدترین خشونت‌های مذهبی در شهرهای خود بود، به تلافی کشته شدن او، سپاه صحابه اقدام به قتل دیپلمات بارز ایرانی صادق گنجی در سال 1994 م کرد.

همچنین از دیگر اقدامات سپاه صحابه قتل عام دیپلمات‌های ایرانی در داخل کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در شهر مزار شریف [[افغانستان]] بود، که برخلاف قوانین بین‌المللی تنها به منظور خصومت با تفکر و اندیشه شیعی صورت پذیرفت. [[ترور]] و شهادت دیپلمات‌های ایرانی توسط سپاه صحابه صورت گرفت.

سپاه صحابه پاکستان 6 هزار عضو فعال دارد. افراد سرشناس کنونی سپاه صحابه: قاضی محمد احمد رشیدی، محمد یوسف مجاهد، طارق مدنی، محمد طیب قاسم، مولانا محمد احمد لدهیانوی، مولانا عبدالغفور رعنا ایوب، حافظ قاسم صدیق، مولانا فاروق آزاد، قاری عطاءالله ثاقب، و مولانا درویش هستند. از سپاه صحابه گروه‌های زیادی منشعب شده‌اند، اما ارتباط خود را با سپاه صحابه حفظ کرده و در برخی موارد کاملاً با آن همگرا بودند. اعظم طارق در سال 2002م،گروه «ملة الاسلامیة» را تشکیل داد. بعد از ترور حق نواز جهنگوی، نیز پنج گروه از سپاه صحابه منشعب شدند: ببرهای جهنگوی، ببرهای الحق، تنظیم الحق، الفاروق و البدر. پس از اعلام ممنوعیت ظاهری این گروه، برخی عناصر ناشناخته آن با حمایت مستقیم مولانا محمد احمد لدهیانوی به‌منظور گسترش فعالیت‌های ضد شیعی و ازبین‌بردن ارزش‌های شیعیان شاخه‌ای جدید به نام «علی معاویه» در آگوست(اوت) 2012م، در پاکستان تشکیل دادند. <ref>ر.ک: جریانهای افراطی در پاکستان، ص 297 و 298.</ref>

مهم‌ترین ویژگی سپاه صحابه در جذب و آموزش اعضاء و رهبران این است که آنها با کمترین تردید، دستورهای عملیاتی سازمان را امر مسلم اعتقادی و مذهبی بدانند و آن را اجرا کنند. <ref>جریان‌های افراطی پاکستان، ص 317.</ref>

آمریکا و انگلیس برای مقابله با رشد شیعیان و علیه نفوذ ایران در منطقه از سپاه صحابه حمایت می‌کنند. خصوصاً که سپاه صحابه قبلاً دو دفتر در آمریکا داشت، یکی در ایالت کالیفرنیا و دیگری در نیویورک که هدف از آنها عضوگیری از پاکستانی‌های مقیم آمریکا برای جنگ در افغانستان بود. در اوسط دهه 1990 نیز عربستان به تقویت مدارس دیوبندی در پاکستان اقدم کرد تا از این طریق به ترویج و تقویت وهابیت بپردازد. همین‌طور حمایت از سپاه صحابه برای مقابله با تشیع و نفوذ ایران در دستور کار عربستان قرار گرفت. هند نیز در راستای تضعیف پاکستان بی‌میل به تقویت سپاه صحابه نیست. آی‌اس‌آی نیز از زمان ضیاءالحق حمایت از سپاه صحابه را در راستای مقابله با شیعیان در دستور کار خویش قرار داد و در حال حاضر تحت نفوذ ژنرال‌های وفادار به عربستان به حمایت از این گروه تروریستی ادامه می‌دهد و هیچ‌گونه اقدام مؤثری در برابر آنها انجام نمی‌دهد. حتی کسانی را که بخواهند علیه سپاه صحابه و لشکر جهنگوی در دادگاه شهادت دهند قبل از حضور در دادگاه ترور می‌کند که نمونه آن ترور «جمیل کارگر» رئیس تحقيقات کویته است که قصد داشت در دادگاه مدارک مهمی در باره حمایت آی اس آس و سپاه مرزی (FC)از لشکر جهنگوی ارائه کند، [ولی] در مسیر دادگاه هدف حمله قرار گرفت و کشته شد. <ref>رک: جریان‌های افراطی در پاکستان، ص 301.</ref>

سپاه صحابه برای حذف شیعه از ساحت پاکستان، از شیوه تزریق ترس دائم به شیعیان به‌منظور تزلزل روانی ـ رفتاری آنان، استفاده می‌کند. به همین جهت بر اساس آمار 3600 شیعه از سال 1992 تا 2002م، قربانی خشونت‌های فرقه‌ای شده‌اند. <ref>جریان‌های افراطی در پاکستان، ص 326.</ref>

سپاه صحابه در سال‌های اخیر سعی کرده جنبه نظامی خود را کم‌رنگ جلوه دهد و فعالیت‌های سیاسی فرهنگی خود، همانند فعالیت انتخاباتی و تشکیل صندوق‌های خیریه را پررنگ‌تر کرده است. <ref>رک: جریان های افراطی پاکستان، ص 315.</ref> همچنان که تغییر نام را وسیله‌ای برای بقای خود در ساحت سیاسی پاکستان قرار داده است؛ لذا در ژانویه 2002م، دولت مشرف سپاه صحابه را تحریم کرد، اما این گروه در آوریل 2003م، با نام جدید «ملت اسلامی» به فعالیت خود ادامه داد. <ref>جریان‌های افراطی پاکستان، ص 229.</ref>

در آینده سپاه صحابه به‌منظور مشروعیت‌بخشی به فعالیت‌های خود، تلاش خواهد کرد در حوزه اقدامات مدنی، اجتماعی و فرهنگی تحرک بیشتری داشته باشد و عملیات تروریستی را به لشکر جهنگوی بسپارد. از هم اکنون این نوع فعالیت‌ها را افرادی مانند پسر اعظم طارق، قاری غلام رسول شاه و خادم حسین دهلوی آغاز کرده‌اند. این افراد، شیعه و جمهوری اسلامی ایران را دشمن پاکستان معرفی می‌کنند.

لشکر جهنگوی از متعصب‌ترین ستیزه‌جویان فرقه‌گرای پاکستانی، و از گروه‌های خون‌ریز افراط‌گراست که به‌رغم جدایی ظاهری از سپاه صحابه در شیعه کُشی با او پیوند و همکاری دارد. این گروه توسط سپاه صحابه با هدف مبارزه با نهضت جعفری تأسیس شد و به‌عنوان شاخه نظامی سپاه صحابه فعالیت می‌کند.<ref>ر.ک: جریان‌های افراطی پاکستان، ص 339 و 340.</ref>

لشکر جهنگوی علاوه بر حمله به شیعیان، سنی‌های بریلوی پاکستان را که اهل تساهل فرقه‌ای هستند، نیز هدف قرار می‌دهد. طبق آمار، میزان حملات این گروه علیه سنی‌های بریلوی بیشتر از حملات به هندوهاست. <ref>جریان‌های افراطی در پاکستان، ص 350.</ref>

یک جریان توسط ریاض بسری و دیگری توسط طاها رهبر گروه مجلس شورا رهبری می‌شد. بسری در 5 آوریل 1999م، کشته شد. وی در 3000 حادثه تروریستی فرقه‌ای مشارکت داشته است. او رئیس و مسئول واحد خالد بن ولید از گروه‌های مجاهدان افغانی نیز بود. بسری کنترل واحدهای لشکر جهنگوی را در لاهور، راولپندی، سرگودها بر عهده داشت. قاری عبدالحی نایب بسری است و در کمپ ساروبی در افغانستان به سر می‌برد. از زمانی که اکثریت حامیان عبدالحی در کراچی مستقر شدند، اعضای گروه بسری در پنجاب حضور یافتند. بسری به دلیل حمایت از حوادث تروریستی در افغانستان، در لیست تروریستی امریکا قرار گرفت. پس از قتل بسری، اکرم لاهوری به‌عنوان سالار اعلا (فرمانده ارشد) و ملک اسحاق به سمت امیر انتخاب شد. لاهوری در 38 کشتار فرقه‌ای در ایالت سند دخالت داشته است. وی در شهر اورنگ کراچی در 17 ژوئن 2002م، دستگیر شد. پس از دستگیری لاهوری لشکر جهنگوی در قالب گروه‌های همسو، اما جدا فعالیت خود را ادامه داد<ref>ر.ک: جریان‌های افراطی در پاکستان، ص 342 و 343.</ref>

# گروه قاری اصغر در مناطق شمال پنجاب (لاهور)

# گروه کلاسر جهنگوی، به رهبری ریاض حسین کلاسر، معروف به معاویه، در شهر کوت ایالت پنجاب فعالیت دارد. <ref>ر.ک: جریان‌های افراطی در پاکستان، ص 343 و 344.</ref><br>برخی از نیروهای عملیاتی لشکر جهنگوی با نام «نیروی فدایی جهنگوی» و «نیروی فدایی سنی» شناخته می‌شوند. در واقع اغلب نیروهای انتحاری لشکر از بین این افراد انتخاب و راهی عملیات می‌شوند. از سال 2007 تا چندی پیش عثمان چوتو که قتل 125 نفر شیعه را در کارنامه خود داشته، سالار لشکر بوده، اما توسط پلیس دستگیر شده است. در حال حاضر پس از اکرم لاهوری، قاری ظفر و محمد اجمل به‌عنوان رهبران گروه شناخته می‌شوند. لشکر جهنگوی با طالبان افغانستان روابط گسترده و مستحکمی دارد. همچنین با القاعده ارتباط نزدیکی دارد و القاعده که به دلائل امنیتی نمی‌تواند در برخی مناطق مستقیم وارد عمل شود، از نیروهای لشکر جهنگوی استفاده می‌کند. همچنین با تحریک طالبان پاکستان، جمعیت علمای پاکستان، سپاه صحابه، حرکت المجاهدان، و جیش محمد ارتباط دارد. این گروه تروریستی با جذب زنان و دختران جوان، آنان را به حمل بمب زیر برقع‌های خود و اجرای فعالیت تروریستی تشویق می‌کنند. پدیده‌ای به نام «دختران راکت» که مسئولیت ترور زنان شیعه درمناطق قبایلی تحت نفوذ لشکر جهنگوی را بر عهده دارند، در این راستا قابل ذکر است. <ref>ر.ک: جریان‌های افراطی پاکستان، ص 352.</ref>

نفوذ لشکر جهنگوی در صفوف نیروهای امنیتی به معضلی اساسی تبدیل شده است. در سال 2004م، در حمله به مسجد حیدری کراچی 18 نفر کشته شدند. تحقیقات نشان داد عامل این حادثه یکی از اعضای پلیس بوده که ابتدا عضو سپاه صحابه و سپس عضو لشکر بوده است. در مارس همان سال، در حمله عاشورایی کویته که 45 نفر به قتل رسیدند، مشخص شد دست‌کم دو نفر از اعضای پلیس در آن دخالت داشتند. <ref>ر.ک: جریان‌های افراطی پاکستان، ص 355 و 356.</ref>

این گروه تلاش می‌کند ترور شخصیت‌های مطرح و کشتار در ابعاد وسیع را به‌جای عملیات کوچک و کم‌اهمیت در دستور کار قرار دهد. مشارکت لشکر جهنگوی در قتل دانیل پرل، خبرنگار امریکایی، در 17 مارس 2002م، ترور بی‌نظیر بوتو در 27 دسامبر 2007م، که موجب قتل او به همراه 20 نفر دیگر شد، قتل 7 مسیحی و به‌آتش‌کشیدن 50 خانه متعلق به آنها که متهم به بی‌حرمتی به قرآن بودند، و حمله انتحاری سپتامبر 2010م، در جمع شیعیان هزاره در راهپیمایی روز قدس با 70 شهید، از اقدامات خشونت‌آمیز لشکر حکایت دارد. <ref>جریان های افراطی در پاکستان، ص 356.</ref>

این گروه عملیات‌های تروریستی با هدف کشتار رهبران شیعه و مسئولین حکومتی دارد. بنا به آمار پلیس در سال 2001 میلادی لشکر جهنگوی در 350 عملیات ترور بر ضد رهبران شیعه و همچنین دیگر عملیات‌های تروریستی در نقاط مختلف پاکستان نقش داشت. این گروه در دوره دوم نخست‌وزیری نوازشریف با مشکلات زیادی مواجه شد به طوری که گروه در حدود سال 1998 و 1999 م ده‌ها تن از فعالان خود را در مواجه با پلیس از دست داد، لشگر جهنگوی در اقدامی تلافی‌جویانه در ژانویه سال 1999 میلادی، بمبی را در مسیر فرضی عبور کاروان نواز شریف منفجر کرد.

لشگر جهنگوی، عضو جبهه بین‌المللی اسلامی اسامه بن‌لادن است. ازآنجاکه القاعده به دلایلی امینیتی و خطر برملا شدن هویت اعضایش در بعضی از مناطق مستقیماً قادر به اجرای عملیات نیست، از قابلیت‌های محلی و شبکه‌ای لشکر جهنگوی بهره می‌برد و با ارتباطاتی که لشکر جهنگوی با القاعده می‌گیرد، خود عاملی مؤثر در رادیکال شدن گروه شده است.

در مورد ارتباطات لشکر جهنگوی با دیگر گروه‌ها، گزارش‌ها حاکی از ارتباطات قوی با حرکت طالبان پاکستان، دولت اسلامیه داعش، گروهک معارض با ایران به نام انصارالاسلام جهت مقابله با نیروهای امنیتی و شیعیان پاکستان است.

== منابع:==

1. ابوحنیفه، نعمان بن ثابت، الفقه الأکبر، چاپ اول: مکتبة الفرقان، امارات عربی، 1419ق.

2. فراهانی، احمد، «تبارشناسی تروریسم در پاکستان: واقعیت‌ها و راهبردها»، کتاب آسیا 5، ویژه مسائل پاکستان، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعاتی و تحقیقاتی بین‌المللی ابرار معاصر، چاپ اوّل، تهران، 1389ش.

3. اعظم طارق، محمّد، فیصله آپ کرین، انجمن سپاه صحابه، کراچی، بی جا، بی نا، بی تا.

4. ــــــــــ، لمحة فکریة، انجمن سپاه صحابه، کراچی، بی جا، بی نا، بی تا.

5. جمالی، جواد، افراط‌‌گرایی در پاکستان (مبانی، عملکرد و چشم انداز)، نشر مؤسّسه مطالعات اندیشه‌‌سازان نور، چاپ اوّل، تهران، 1390ش.

 

6. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، پاکستان، نشر وزارت امور خارجه، چاپ دوم، تهران، 1389ش.

 

7. رشید، احمد با یادداشتی از اولیویه ری، کابوس طالبان، مترجم گیلدا ایروانلو، انتشارات هوای رضا، چاپ اوّل، تهران، 1383ش.

 

8. رشید، احمد، طالبان اسلام نفت و بازی بزرگ جدید، ترجمه: اسد‌‌الله شفایی و صادق باقری، نشر دانش هستی، چاپ اوّل، 1379ش.

9. سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، چاپ اوّل، نشر امام صادق، قم، 1423ق.

 

10. ــــــــــ، بحوث فی الملل والنحل، مؤسسة الإمام الصادق، قم، 1427ق.

 

11. سهانپوری، خلیل احمد، عقائد علماء أهل السنّة الدیوبندیّة (المهنّد علی المفنّد)، تحقیق سیّد طالب الرحمن، چاپ اوّل جامعة الإمام محمّد بن سعود الاسلامیة، ریاض، 1427ق.

 

12. شرف الدین موسوی، عبدالحسین، أجوبة مسائل جار الله، چاپ دوم، مطبعة العرفان، صیدا، 1373ق.

 

13. صدوق، علی ابن‌‌بابویه، الاعتقادات، چاپ دوم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم، 1414ق.

 

14. طاهر، رب نواز، نقوش جهنگوی، مکتبه خلافت راشده، کراچی.

 

15. طوسی، محمّد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی، چاپ اوّل مکتب الإعلام الإسلامی، 1409ق.

 

16. ــــــــــ، العقائد الجعفریة، چاپ اول: مکتبة النشر الإسلامی، قم، 1411ق.

 

17. عارفی، محمّد اکرم، شیعیان پاکستان، نشر اسوه، چاپ اوّل، قم، 1385ش.

 

18. عثمانی، رحمت الله، إظهار الحق، دارالکتب العلمیة، بیروت، بی تا.

 

19. علیزاده موسوی، مهدی، مکتب دیوبند و جنبش جماعت تبلیغ، نشر پاد اندیشه، چاپ اوّل، قم، 1392ش.

 

20. غزالی، محمّد، دفاع عن العقیدة والشریعة ضد مطاعن المستشرقین، چاپ اوّل: دار نهضة، مصر.

 

21. فاروق، عمرو، جریدة الشرق الأوسط، عدد 10902، جمعه 2 شوال 1429ق، «باکستان: مخاوف من توتر سنی ـ شیعی»، قابل دسترسی در:

http://archive.aawsat.com/details.asp?section=45&article=489224&issueno=10902#.WNFa4GtlPIU

 

22. فاروقی، ضیاءالرحمن، تاریخی دستاویز، چاپ دوّم: نشر سپاه صحابه، جهنگ، 1995م.

 

23. ــــــــــ، خمینی ازم اور اسلام، اشاعة المعارف، فیصل‏آباد، بی‌تا.

 

24. کریمی حاجی خادمی، مازیار، طالبان خاستگاه و مبانی فکری، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ اوّل، تهران، 1392ش.

 

25. کشمیری، محمد انور شاه، فیض الباری علی صحیح البخاری، تحقیق محمد بدر عالم میرتهی، چاپ اوّل: دارالکتب العلمیة، بیروت، 1426ق.

 

26. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ پنجم: دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1363ش.

 

27. ماه پیشانیان، مهسا، «مقدّمه‌ای بر الگوهای بی‌ثباتی و درگیری در پاکستان»، کتاب آسیا 5 ویژه مسائل پاکستان، نشر مؤسّسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، چاپ اوّل، تهران، 1389ش.

 

28. محسن علوی پور و علی نعمت پور، جنبش‌های اسلامی پاکستان، دائرة‌‌المعارف جنبش‌های اسلامی، نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول، تهران، 1392ش.

 

29. محمد وحید بینش، و فاروق انصاری، و محمدحسین خلوصی، آشنایی با مسلمانان جهان اسلام شیعیان افغانستان روابط جایگاه جریان‌ها و احزاب، مؤسسه مطالعات اندیشه‌‌سازان نور، چاپ اوّل، تهران، 1390ش.

 

30. محمّدی، علی، «افراط‌‌گرایی در پاکستان علل و پیامدها»، کتاب آسیا 5 ویژه مسائل پاکستان، نشر مؤسّسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، چاپ اوّل، تهران، 1389ش.

 

31. مدنی، حسین احمد، الشهاب الثاقب علی المسترق الکاذب، کتاب‏خانه امدادیه، دیوبند.

 

32. مؤسسه مطالعات اندیشه‌‌سازان نور، جریان‌های افراطی در پاکستان، نشر مؤسّسه اندیشه‌‌سازان نور، چاپ اوّل، تهران، 1395ش.

 

33. ــــــــــ، ماهیت و جایگاه جریان‌های سلفی در کشورهای اسلامی، نشر مؤسسه اندیشه‌‌سازان نور، چاپ اوّل، تهران، 1392ش.

 

34. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

 

35. Andrew T H Tan, "the politics of terror",Routledge, London and New york, edition 1, 2006.

 

36. Arif Rafiq, Sunni Deobandi-Shi‘I Sectarian Violence in Pakistan, middle east institute, DECEMBER 2014.

37. Col. Ved Prakash, "encyclopaedia of terrorism in the word", kalpaz, india, 2011.

 

38. Surinder K sharma Anshuman Behera,"Militant Grours In South Asia",2014, Vol 1, New Delhi.

 

39. http://web.stanford.edu

 

40. http://www.ettelaat.com

 

41. http://www.islamist-movements.com

 

42. http://www.satp.org