۸۷۱
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «کاربرداصطلاح رایج «صدر الاسلام» و اصطلاح‌های مشابهی چون «الصدر الاول»، «ال...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
کاربرداصطلاح رایج «صدر الاسلام» و اصطلاح‌های مشابهی چون «الصدر الاول»، «الصدر الاول للاسلام» یا «الصدر الاول فی الاسلام» | کاربرداصطلاح رایج «صدر الاسلام» و اصطلاح‌های مشابهی چون «الصدر الاول»، «الصدر الاول للاسلام» یا «الصدر الاول فی الاسلام» پیشینۀ درازی در کتابهای [[تاریخ]]، [[تراجم]]، [[رجال]] و حتّی دانش [[فقه]] و [[کلام]] دارد. | ||
منظور از این اصطلاحات، غالباً | منظور از این اصطلاحات، غالباً بازه زمانی دوران [[بعثت]] تا [[عصر تابعین]] (=دوران [[پیامبر]] تا [[عصر امویان]]) یا [[عصر بعثت]] تا دوره [[اَتباع تابعین]] (=[[دوران بعثت]] تا عصر اول [[خلافت عباسی]]) است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در گذشته، از این اصطلاح جز یک یا دو مورد، در «عنوان» هیچ کتاب و رساله‌ای استفاده نشده و رواج آن در نامگذاری کتاب‌ها، رساله‌ها و مقالاتِ انگلیسی، فارسی و عربی، به بیش از یک قرنِ و نیم اخیر نمی‌رسد. این اصطلاح به رغم فراوانی‌اش در آثار جدید، دارای ابهام و گاه تعارض است و در هیچ اثرِ پژوهشی، توضیحی در بارة معنیِ آن داده نشده است. | ||
==اشتراک لفظی== | ==اشتراک لفظی== | ||
واژه «صدر اسلام» مشترک لفظی است. مقصود از اشتراک | واژه «صدر اسلام» [[مشترک لفظی]] است. مقصود از [[اشتراک لفظی]]، صلاحیت داشتن لفظ برای دلالت بر بیش از یک معناست. بیشترِ اشتباه‌های مردم و مغالطه‌ها و خلاف‌های ایشان، از دورترین زمان‌ها، از همین وجه لفظی نشئت گرفته است؛ تا آنجا که افلاطون کتابی دربارهٔ صناعت [[مغالطه]] تدوین کرده و در آن کتاب، تنها از این قسم مغالطه‌های لفظی سخن گفته است (طوسی، 1361: 518؛ فارابی، 1408: 1/198). | ||
این در حالی است که کاربرد گستردهٔ این اصطلاح یا اصطلاحات مشابه آن در کتابهای تاریخ، | این در حالی است که کاربرد گستردهٔ این اصطلاح یا اصطلاحات مشابه آن در کتابهای تاریخ، [[تراجم]]، [[رجال]] و حتی در منابع فقهی و حدیثی، چنانکه اشاره خواهیم کرد، سابقهٔ طولانی و بیش از هزارساله دارد؛ از این رو می‌تواند راهگشای فهم صحیح ما از این اصطلاح باشد. | ||
«صدر اسلام دوره‌ای از اوایل تاریخ اسلام است که حدود کاملاً مشخصی ندارد؛ ولی بیشتر، آن را زمان پیغمبر و خلفای اربعه می‌شمارند». گویا مصاحب، تنها کسی است که معادلِ انگلیسیِ (sadre eslam) را در برابر آن نهاده است و در هیچ اثر دیگری این معادل به چشم نمی‌خورد. <ref>دائرةالمعارف فارسیِ مُصاحب، ذیل واژه</ref> | «صدر اسلام دوره‌ای از اوایل تاریخ اسلام است که حدود کاملاً مشخصی ندارد؛ ولی بیشتر، آن را زمان پیغمبر و [[خلفای اربعه]] می‌شمارند». گویا مصاحب، تنها کسی است که معادلِ انگلیسیِ (sadre eslam) را در برابر آن نهاده است و در هیچ اثر دیگری این معادل به چشم نمی‌خورد. <ref>دائرةالمعارف فارسیِ مُصاحب، ذیل واژه</ref> | ||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
لغت‌شناسان گفته‌اند که صدر هر وسیله‌ای آغاز آن است؛ از این رو نوک نیزه را صدرِ نیزه می‌گویند؛ چنانکه به پیشران تیر نیز صدرِ تیر گویند و سینهٔ انسان و چیزهای دیگر را صدرِ آنها می‌نامند. نیز به همین علت به پیش‌گفتار کتاب تصدیر گفته می‌شود. <ref>جوهری، 1407:2/مدخل صدر؛ ابن‌فارس، بی‌تا، 3/مدخل صدر</ref> | لغت‌شناسان گفته‌اند که صدر هر وسیله‌ای آغاز آن است؛ از این رو نوک نیزه را صدرِ نیزه می‌گویند؛ چنانکه به پیشران تیر نیز صدرِ تیر گویند و سینهٔ انسان و چیزهای دیگر را صدرِ آنها می‌نامند. نیز به همین علت به پیش‌گفتار کتاب تصدیر گفته می‌شود. <ref>جوهری، 1407:2/مدخل صدر؛ ابن‌فارس، بی‌تا، 3/مدخل صدر</ref> | ||
بنابراین اصطلاح «صدر اسلام» می‌تواند به مفهوم اول و اَعلی یا سرآغاز و منشأ پیدایش و بخش عالی‌تر از تاریخ اسلام به شمار رود؛ از این رو، به‌احتمال قوی می‌توان گفت معنی و مفهوم «صدر اسلام» جز نقطهٔ آغاز و فراز برتر تاریخ اسلام نیست؛ اما گویا بیشترِ نویسندگان قرون نخستین نیز «صدر اسلام» یا «صدر اول»5 را امتداد و گسترش اسلام در بستر دوره‌ای تاریخیِ مهم می‌دانند. | بنابراین اصطلاح «صدر اسلام» می‌تواند به مفهوم اول و اَعلی یا سرآغاز و منشأ پیدایش و بخش عالی‌تر از تاریخ اسلام به شمار رود؛ از این رو، به‌احتمال قوی می‌توان گفت معنی و مفهوم «صدر اسلام» جز نقطهٔ آغاز و فراز برتر [[تاریخ اسلام]] نیست؛ اما گویا بیشترِ نویسندگان قرون نخستین نیز «صدر اسلام» یا «صدر اول»5 را امتداد و گسترش [[اسلام]] در بستر دوره‌ای تاریخیِ مهم می‌دانند. | ||
دوره‌ای که در آن رویدادهای بزرگی همچون نظام سیاسی، جغرافیای بزرگِ دارالاسلام، فکر و اجتهاد دینی، نهضتِ ترجمه و جنبش بزرگ علمی، تولید و تصنیف کتاب و نیز تأسیس مدارس و مکاتب فکری اتفاق افتاده است؛ برای مثال ابن‌ندیم در آنجا که از انواع خطوط مصحف یاد می‌کند، تصریح می‌کند خالدبن‌ابی‌الهیاج نخستین کسی بود که در «صدر اول» به زیبایی خط شهرت یافت و به کتابت مصحف روی آورد و برای ولیدبن‌عبدالملک و عمربن‌عبدالعزیز مصحف و شعر و اخبار نوشت. <ref>ابن‌ندیم، بی‌تا: 9</ref> | دوره‌ای که در آن رویدادهای بزرگی همچون نظام سیاسی، جغرافیای بزرگِ دارالاسلام، فکر و [[اجتهاد]] دینی، نهضتِ ترجمه و جنبش بزرگ علمی، تولید و تصنیف کتاب و نیز تأسیس مدارس و مکاتب فکری اتفاق افتاده است؛ برای مثال [[ابن‌ندیم]] در آنجا که از انواع خطوط مصحف یاد می‌کند، تصریح می‌کند خالدبن‌ابی‌الهیاج نخستین کسی بود که در «صدر اول» به زیبایی خط شهرت یافت و به کتابت مصحف روی آورد و برای ولیدبن‌عبدالملک و عمربن‌عبدالعزیز مصحف و شعر و اخبار نوشت. <ref>ابن‌ندیم، بی‌تا: 9</ref> | ||
==تبارشناسی «صدر اسلام» در تاریخ‌نگاری معاصر== | ==تبارشناسی «صدر اسلام» در تاریخ‌نگاری معاصر== | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
آثار مکتوب فراوانی تألیف یافته و به چاپ رسیده است که از نظر وفور و تنوع معانی «صدرالاسلام» به هفت دسته متفاوت تقسیم کرد: | آثار مکتوب فراوانی تألیف یافته و به چاپ رسیده است که از نظر وفور و تنوع معانی «صدرالاسلام» به هفت دسته متفاوت تقسیم کرد: | ||
'''1. عصر پیامبر (ص) (13 ق.ه تا 11 ق/610 تا 622 م) | '''1. عصر پیامبر (ص)''' (13 ق.ه تا 11 ق/610 تا 622 م) | ||
'''2. عصر پیامبر (ص) و خلفای راشدین (13 تا 40 ق/610 تا 660 م) | '''2. عصر پیامبر (ص) و [[خلفای راشدین]]''' (13 تا 40 ق/610 تا 660 م) | ||
'''3. صدر اسلام را از عصر پیامبر (ص) تا پایان خلافت امام‌علی (ع)''' | '''3. صدر اسلام را از عصر پیامبر (ص) تا پایان [[خلافت]] [[امام‌علی]] (ع)''' | ||
'''4. عصر پیامبر (ص) تا پایان عصر اموی (13 تا 132 ق/610 تا 750 م) | '''4. عصر پیامبر (ص) تا پایان [[عصر اموی]]''' (13 تا 132 ق/610 تا 750 م) | ||
'''5. عصر پیامبر (ص) تا سقوط امویان''' | '''5. عصر پیامبر (ص) تا سقوط امویان''' | ||
'''6. عصر پیامبر (ص) تا | '''6. عصر پیامبر (ص) تا اواخر دورهٔ نخست [[عباسیان]]''' (13 تا 232 ق/610 تا 847 م) | ||
'''7. عصر پیامبر (ص) تا پایان آل‌بویه (13 تا 447 ق/610 تا 1055 م) | '''7. عصر پیامبر (ص) تا پایان [[آل‌بویه]]''' (13 تا 447 ق/610 تا 1055 م) | ||
'''8. دورهٔ | '''8. دورهٔ نامعلوم؛''' | ||
'''9. آشفتگی در کاربرد اصطلاح''' | '''9. آشفتگی در کاربرد اصطلاح.''' | ||
به‌احتمالِ قوی، این اختلاف و آشفتگی در کاربرد اصطلاح صدر اسلام، در چند عامل اساسی ریشه دارد: | به‌احتمالِ قوی، این اختلاف و آشفتگی در کاربرد اصطلاح صدر اسلام، در چند عامل اساسی ریشه دارد: | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
'''سوم،''' کم‌توجهی نویسندگان معاصر به تعاریف و حدود الفاظ و کلمات؛ | '''سوم،''' کم‌توجهی نویسندگان معاصر به تعاریف و حدود الفاظ و کلمات؛ | ||
'''چهارم''' نداشتن اطلاع کافی یا جست‌وجونکردن به اندازهٔ لازم در ادبیات و میراث مکتوب جهان اسلام. | '''چهارم''' نداشتن اطلاع کافی یا جست‌وجونکردن به اندازهٔ لازم در ادبیات و میراث مکتوب [[جهان اسلام]]. | ||
این در صورتی است که تاریخِ پیدایش و رواج این اصطلاحِ خاص، تا حدِ چشمگیری در ادبیاتِ و متون گذشته همچون | این در صورتی است که تاریخِ پیدایش و رواج این اصطلاحِ خاص، تا حدِ چشمگیری در ادبیاتِ و متون گذشته همچون [[فقه]]، [[تاریخ]]، [[حدیث]] و مانند آن به طور کامل روشن است؛ به طوری که اشاره خواهیم کرد، با مطالعهٔ آنها می‌توان در تبارشناسی و کاربردِ «صدر اسلام» یا «صدر اول» از نظر نویسندگانِ پیشین، به جمع‌بندی تاریخی و مطمئنی دست یافت. | ||
==تبارشناسیِ «صدر اسلام» در منابع و تاریخ‌نگاری کهن== | ==تبارشناسیِ «صدر اسلام» در منابع و تاریخ‌نگاری کهن== | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
در هر حال، به نظر می‌رسد در این منابع از این اصطلاح، پنج مفهوم یا کاربرد متفاوت اراده شده است: | در هر حال، به نظر می‌رسد در این منابع از این اصطلاح، پنج مفهوم یا کاربرد متفاوت اراده شده است: | ||
'''1. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص) (11 تا 13 ق/608 تا 610 م) | '''1. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص)''' (11 تا 13 ق/608 تا 610 م) | ||
'''2. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص) و صحابه نخستین در برابر دوران بنی‌امیه (13 تا 41 ق/610 تا 661 م) | '''2. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص) و صحابه نخستین در برابر دوران [[بنی‌امیه]]''' (13 تا 41 ق/610 تا 661 م) | ||
'''3. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص) و عموم صحابه (13 تا ح 100 ق/610 تا 719 م) | '''3. صدر اسلام به معنی عصر پیامبر (ص) و عموم [[صحابه]]''' (13 تا ح 100 ق/610 تا 719 م) | ||
'''4. صدر اسلام به مفهوم عصر پیامبر (ص) تا عصر | '''4. صدر اسلام به مفهوم عصر پیامبر (ص) تا عصر [[تابعان]] [[صحابه]] و [[بنی‌امیه]]''' (13 تا 150 ق/610 تا 767 م) | ||
==نتیجه== | ==نتیجه== | ||
کاربرد گستردهٔ اصطلاح «صدر اسلام» یا «صدر اول» در زبانِ محدثان و فقهیان سده نخست و نیز در منابع فقهی، کلامی، تاریخی و ادبی سده‌های سوم تا پنجم قمری، چهار قول یا مفهوم متفاوت و مشهور از این اصطلاح را در اختیار نویسندگان قرار می‌دهد: | کاربرد گستردهٔ اصطلاح «صدر اسلام» یا «صدر اول» در زبانِ محدثان و فقهیان سده نخست و نیز در منابع فقهی، کلامی، تاریخی و ادبی سده‌های سوم تا پنجم قمری، چهار قول یا مفهوم متفاوت و مشهور از این اصطلاح را در اختیار نویسندگان قرار می‌دهد: | ||
1. عصر پیامبر (ص) (13 ق.ه تا 11 ق/610 تا 632 م)؛ | '''1. عصر پیامبر (ص)''' (13 ق.ه تا 11 ق/610 تا 632 م)؛ | ||
2. عصر پیامبر (ص) و صحابه نخستین (13 تا 41 ق/610 تا 661 م)؛ | '''2. عصر پیامبر (ص) و [[صحابه]] نخستین''' (13 تا 41 ق/610 تا 661 م)؛ | ||
3. عصر پیامبر (ص) و عموم صحابه تا پایان سده نخست قمری (13 تا 100 ق/610 تا 719 م)؛ | '''3. عصر پیامبر (ص) و عموم صحابه تا پایان سده نخست قمری''' (13 تا 100 ق/610 تا 719 م)؛ | ||
4. عصر پیامبر (ص) تا پایان عصر | '''4. عصر پیامبر (ص) تا پایان عصر [[تابعان]]، شامل دوران [[خلافت]] [[امویان]] و نیمه نخست قرن دوم قمری''' (13 تا 150 ق/610 تا 767 م). | ||
هریک از این چهار مفهوم به علت مقبولیت و شهرت بیشتری که در برابر مفهوم بعدی دارد، به ترتیب مرجع نویسندگان خواهد بود و سزاوار است تمام پژوهشگران به آنها توجه تام داشته باشند. با وجود این، بهتر و شاید لازم‌تر آن باشد که نویسندگان برای پرهیز از مغالطهٔ اشتراک لفظی و به منظور رعایت حقوقِ مخاطبان، از اطلاق اصطلاح «صدر اسلام» پرهیز کنند و مقصود خود را به‌گونه‌ای در نام اَثر یا در مقدمهٔ آن توضیح دهند.<ref>[https://journals.ui.ac.ir/article_24555.html تبار شناسی مفهوم «صدر اسلام» در تاریخ‌نگاری اسلامی]</ref> | هریک از این چهار مفهوم به علت مقبولیت و شهرت بیشتری که در برابر مفهوم بعدی دارد، به ترتیب مرجع نویسندگان خواهد بود و سزاوار است تمام پژوهشگران به آنها توجه تام داشته باشند. با وجود این، بهتر و شاید لازم‌تر آن باشد که نویسندگان برای پرهیز از مغالطهٔ اشتراک لفظی و به منظور رعایت حقوقِ مخاطبان، از اطلاق اصطلاح «صدر اسلام» پرهیز کنند و مقصود خود را به‌گونه‌ای در نام اَثر یا در مقدمهٔ آن توضیح دهند.<ref>[https://journals.ui.ac.ir/article_24555.html تبار شناسی مفهوم «صدر اسلام» در تاریخ‌نگاری اسلامی]</ref> | ||