میرزا ملکم خان: تفاوت میان نسخه‌ها

«میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله» در سال ۱۲۴۹ق. در خانواده‌ا‌ی متوسط در جلفای [[اصفهان]] متولد شد. پدرش میرزا یعقوب از ارمنیان جلفا بود. میرزا‌یعقوب که خود را از خویشاوندان «[[ژان‌ژاک روسو]]» فیلسوف سیاسی و پرآوازه فرانسوی می‌دانست.<ref>اصیل، حجت‌الله، زندگی و‌اندیشه‌ی میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ص۱۴، تهران، نی، ۱۳۷۶، چ اول.</ref> ادعا داشت که به [[دین اسلام]] گرویده است. این ادعا چندان مورد قبول پژوهش‌گران و محققانی که به مطالعۀ احوال او پرداخته بودند، قرار نگرفت چرا که این محققان بر این باورند که [[اسلام]] آوردن وی مصلحت‌اندیشانه و به‌ قصد نفوذ در دستگاه سیاسی و اداری کشور بود.<ref>همان، ص۱۴-۱۵.</ref> میرزایعقوب فرزند خود ملکم را در ده‌ سالگی راهی [[پاریس]] کرد تا در آنجا به تحصیل علم بپردازد. ملکم پس از هفت سال اقامت در فرنگ به ایران بازگشت <ref>ناطق، هما، از ماست که برماست، ص۱۸۵، تهران، آگاه، ۱۳۵۷، چ‌سوم.</ref> و به‌عنوان مترجم در وزارت امورخارجه مشغول به‌کار شد. افزون بر کار ترجمه، در دارالفنون به تدریس هندسه، لگاریتم و جغرافیا پرداخت.<ref>آدمیت، فریدون، امیرکبیر ایران، ص۳۶۶، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۵، چ پنجم.</ref>. او در سال ۱۲۸۱ق ازدواج کرد<ref>اصیل، حجت‌الله، میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیته‌ی ایرانی، ص۳۳، تهران، کویر، ۱۳۸۴، چ اول.</ref> و سرانجام پس از آن‌ که عمری را در صحنه‌ی سیاست گذراند و فراز و فرودهایی را در کارنامه‌ی عملی خود به ثبت رسانید؛ سال۱۳۲۶ق در سوئیس مرد و بنا به وصیت خودش جسدش را سوزاندند و خاکسترش را به وارثانش تحویل دادند.<ref>همان، ص۳۴.</ref>

۱. رساله‌های مربوط به نظامات قانونی و سازمان حکومتی: دفتر تنظیمات (کتابچه‌ی غیبی)، رفیق و وزیر، مجلس تنظیمات، دستگاه دیوان، دفتر قانون، صراط‌ المستقیم، ندای عدالت، اشتهارنامه‌ی اولیای آدمیت، مدنیت ایرانی.

۲. رساله‌های مربوط به اقتصاد: اصول ترقی، مذاکره درباره‌ی تشکیل بانک، امتیاز فواید عامه، خزانه‌ی مالیه‌ی دولت عثمانی.

۳. رساله‌های مربوط به سیاست: پلتیکای دولتی، مرور ترکمان، ترجمه‌ی وصیت‌نامه‌ی فواد پاشا، پولتیک روس و انگلیس در ایران.

۴. رساله‌های مربوط به اجتماع: در نتیجه‌ی نگارش اوراق و نوم و یقظه، اصول مذهب دیوانیان، گفتار در رفع ظلم، تقریرات در مسائل مختلف.

۵. رساله‌های مربوط به فراموش‌خانه و مجمع آدمیت: فراموش‌خانه، اصول آدمیت، حجت، مفتاح، توفیق امانت.

۶. رساله‌های مربوط به الفبای جدید: شیخ و وزیر، نمونه‌ی خطوط آدمیت، روشنایی.

ملکم در سال ۱۲۹۰ق. به سمت وزیر مختار ایران در [[لندن]] منصوب و روانه‌ی لندن شد. در پی او ناصرالدین شاه و شماری از دولت‌مردان به [[اروپا]] رفتند. این سفر برای ملکم خان بدنامی را به‌همراه داشت. چرا که فرجام این سفر به هم خوردن قرارداد رویتر بود. قراردادی که به موجب آن، امتیاز بهره‌برداری از همه‌ی منابع ایران به‌مدت هفتاد سال به جولیوس رویتر آلمانی که به تابعیت انگلیس درآمده بود، داده می‌شد.<ref>ذوقی، ایرج، مسائل سیاسی اقتصادی نفت ایران، ص۴۸-۵۰، تهران، پاژنگ، ۱۳۷۲، چ دوم.</ref> در انعقاد این قرارداد میرزا حسین‌خان و ملکم‌خان نقش اساسی داشتند.<ref>ذوقی، ص۵۱.</ref> این‌دو مرتبا ناصرالدین شاه را برای به‌کارگرفتن سرمایه‌های فرنگستان در ایران تشویق می‌کردند و از این‌که جلب سرمایه‌های خارجی، اقتصاد مرده‌ی ایران را زنده خواهد کرد سخن می‌راندند.<ref>ذوقی، ص۴۵.</ref> بدین ترتیب شاه با اعطای امتیاز موافقت نمود و عازم اولین سفر اروپایی خود شد. پس از بازگشت شاه از سفر و مواجه شدن با موج عظیم اعتراضات داخلی و خارجی، قرارداد را لغو <ref>مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ص۱۰۰، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم)، ۱۳۸۷، چ پانزدهم.</ref> و با عزل کردن میرزا حسین‌خان خود را از مهلکه رهانید. ملکم‌خان نیز به جهت نقش داشتن در انعقاد این قرارداد به عنوان «دشمن دین و دولت» لقب گرفت.<ref>اصیل، حجت‌الله، زندگی و‌اندیشه‌ی میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ص۳۲، تهران، کویر، ۱۳۸۴، چ اول.</ref>

در پاسخ به سوال اول باید گفت که ملکم شخصیتی پیچیده داشت. در برخورد با دین به‌شدت متظاهر بوده و گفتار و کردارش برحسب اوضاع و احوال دگرگون می‌شد. بدین سبب آنچه که درباره‌ی اعتقادات دینی وی گفته شده است ضد و نقیض است. ملکم خود را مسلمان می‌شناساند و به ویلفردبلنت گفته بود «من مسیحی ارمنی زاده شدم، ولی در میان مسلمانان بالیدم و شیوه‌ی‌ اندیشه‌ام از آنان مایه گرفته است.» <ref>اصیل، حجت‌الله، پیشین، میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیته‌ی ایرانی، ص۳۳، تهران، کویر، ۱۳۸۴، چ اول.</ref> اما این چندان با واقعیت سازگار نیست و اسناد معتبر تاریخی این‌گونه اظهار نظرها را نمی‌پذیرد چرا که وی وقتی در [[استانبول]] با «هانریت» دختر آراکل بیک ارمنی ازدواج کرد مراسم ازدواج را در کلیسای سن استفانوس به آئین مسیحی انجام داد و حتی هنگامی‌که مورد اعتراض میرزا حسین‌خان مشیرالدوله واقع شد، موضوع را کتمان نکرد و این‌گونه جواب داد که «من همیشه معتقد به این مطلب بودم که امور دنیا بسته به عقل و تدبیر است. لیکن امروز می‌گویم که کارهای دنیا بسته‌ی دست تقدیر است. تقدیر من این‌طور پیش آورده است.»<ref>ساسانی، خان ملک، سیاست‌گران دوره‌ی قاجار، ص۱۲۹، تهران، هدایت، بی تا.</ref> سند دیگر تاریخی این‌که ملکم وصیت کرده بود که جسدش را پس از مردنش بسوزانند و خاکسترش را به وارثانش تحویل دهند.<ref>همان، ص۱۹۵.</ref> اما در پاسخ به سوال دوم باید گفت که مشی ملکم‌خان بر خلاف مشی افرادی نظیر «[[فتحعلی آخوندزاده]]» است. ملکم میان [[اسلام]] و پیشرفت تباینی نمی‌بیند و این موضوع را به‌مناسبت‌های گوناگون بازگو می‌کند حتی آنجا که از فراموش‌خانه و مجمع آدمیت سخن می‌گوید، می‌کوشد با استناد به آیات و احادیث، کارها و ایده‌های خود را توجیه کند.