نظریه کسب: تفاوت میان نسخه‌ها

'''[[عبدالعظیم زرقانی]](1367-1948 م)''' در تفسیر کسب در پی رسیدن به وجه جامع میان جبر و اختیار است.وی هر دو دسته از آیات قرآن را بررسی می کند که از یک سو به دفاع از فاعلیت مطلق الهی یعنی [[توحید در خالقیت]] نظر دارد و از سوی دیگر، انسان را فاعل واقعی افعال خود می داند و سر انجام به این نتیجه می رسد که اگر به هر یک از این دو گروه از آیات متمایل شویم، تفسیر کاملی به دست نمی  آوریم، بلکه حقیقت را نیز گم خواهیم کرد، پس سزاوار است که راه وسط میان این دو آیات را در نظر بگیریم. زرقانی در تفسیر [[خلق افعال عباد]]، ابتدا به آیاتی که خلق را فقط به خدا نسبت می دهد اشاره می کند و می‌نویسد: در قرآن و روایات نصوص فراوانی وجود دارد مبنی بر این که مطابق با آن دو، خدای متعال خالق هر چیزی است. بازگشت هر چیزی به سوی اوست. هدایت و ضلالت در دست اوست. خدا خالق هر چیزی است و آیا جز خدا خالق دیگری هم هست! خدا شما و آن چه را می سازید خلق کرده است!...  و نیز [[محمد (ص) خاتم الانبیاء|پیامبر صلوات الله علیه]] فرمود هرگاه به تو چیزی برسد، نگو اگر من چنین می کردم، چنان  می شد، ولی بگو خدا مقدر کرده بود و آنچه را بخواهد انجام می دهد.<ref> عبدالعظیم زرقانی،  مناهل العرفان ، ج 1  ص 506</ref> وی در این مطلب، نظر اشاعره را بیان کرده است و البته هر کسی با نگاه به این نصوص، اعتراف می کند که همه امور به خدا بر می گردد و او در حاکمیتش بی شریک است.زرقانی به جانب دیگر موضوع( عقیده [[معتزله]]) که مربوط به انتساب صحیح فاعلیت انسان در افعال اختیاری است می پردازد و می‌نویسد در نصوص آمده است هر کسی عمل نیک انجام دهد  به نفع خودش انجام داده و هر کسی عمل بد انجام دهد علیه خودش انجام داده اگر نیکی کردید برای خودتان کردید و اگر بدی کردید علیه خودتان بدی کردید. پس اگر هر کسی به این نصوص نگاه کند، متوجه می شود که افعال عباد منسوب به خود آنان است. به همین دلیل اگر اشخاص کار نیک انجام دادند، مستحق ثواب اند و اگر کار بد انجام دادند، مستحق عقاب اند.<ref>ر ک، همان</ref> وی بعد از اشاره به آرای اشاعره و معتزله، نظر خود را که به نظر امامیه شباهت دارد بیان می کند و می گوید برای  هر یک از دو طائفه مقابل هم، دلایل قوی و موجهی وجود دارد.پس چگونه یک انسان منصف به خودش اجازه می دهد یک طرف را به شنیع ترین تهمت کفر و شرک و هوای نفس متهم کند، در حالی که پیشینیان صالح ما، بین این دو گروه از آیات و روایات جمع می کردند. یعنی علاوه بر آن که به وحدانیت الهی معتقد بودند و عدالت خدا را باور می کردند، تابع قدر خدا بودند و خود را مامور به امر خدا می دانستند، پس به هر دو گروه از نصوص ایمان داشتند و معتقد بودند که عباد با اختیار خود در ایجاد فعل نقش داشتند و در همان حال خدا را خالق همه اشیاء می دانستند.<ref>ر ک ، همان، ص 510</ref>از تفسیر زرقانی به دست می آید، وی در مسیری قدم می گذارد که امامیه قدم گذاشته اند، زیرا امامیه نیز میان دو دسته از ایات که به توحید در خالقیت و نیز اختیار عبد می پردازد، جمع کرده اند و در ایجاد و تکوین قدرت خدا و بنده را با هم دخیل دانستند.  

'''[[کمال بن همام]](حدود 790 – 861  ق)''' افعال عباد را تابع مشیت الهی می داند و معتقد است که فعل عبد هر چند مورد کسب عبد است، اما آن فعل به خواست و اراده الهی واقع می شود. پس اوست که فعلی را اراده می کند که از نگاه ما شرّ و  کفر و ... می باشد، همان طور که نیکی و خیر را  اراده می کند، در حالی که اگر خدا کفر و یا ایمان و خیر را اراده  نکند، فعلی محقق نمی‌شود.<ref>کمال ابن همام، ا لمسایره فی علم الکلام ،ص 61</ref>به نظر می رسد در تعریف ابن همام از کسب، جنبه جبر پر رنگ و اختیار کم رنگ شده است، زیرا در این تعریف، سخن از اراده قاهره الهی است که موجب می شود کفر و ایمان آفریده خدا باشد، ولی از طرف انسان کسب شود. با این حساب ابن همام در ظاهر هیچ  اراده و مشیتی را برای انسان قایل نیست.