اغلبیان

قلمرو اغلبیان (اغالبه، بنواغلب)

نام	سلسله اغلبیان (اغالبه، بنواغلب)
اولین امیر	ابراهیم بن اغلب
آخرین امیر	زیاده الله سوم
نوع حکومت	امیرنشین
دین	اسلام
دوره تاریخی	800- 909 م. / ۱۸۴ -۲۹۶ ق. (قرون وسطی)
پایتخت	قیروان
واحد پول	دینار اغلبی
امروزه بخشی از:	الجزایر، تونس، مالت، ایتالیا، لیبی

اغلبیان که با عناوین بنو اغلب و اغالبه نیز شناخته می‌شوند (۲۹۶ - ۱۸۴ قمری / ۹۰۹ - ۸۰۰ میلادی) دودمانی از امرای عرب مسلمان ایرانی تبار از خراسان بودند که در سرزمین‌های افریقیه و صقلیه (سیسیل) فرمانروایی می‌کردند و بیش از یک قرن حکومت کردند. علویان پس از استقرار حکومت ادریسیان، در مغرب دور به تجهیز لشکری از قبایل بربر پرداخته، با این لشکر به مغرب میانی حمله برد و آن را به حکومت خود ضمیمه کرد. با پیشرفت ادریس، هارون الرشید از ترس طمع ادریس بر افریقیه و تسلط بر آن، تصمیم گرفت حکومتی مستقل در مغربِ نزدیک تشکیل داده، به کسی واگذارد که بتواند خطر ادریسیان را دفع کند. هارون برای این مسئولیت، ابراهیم بن اغلب را برگزید و او را در سال ۱۸۴ ق حاکم افریقیه گردانید. استقلال دولت اغلبی، آخرین تلاش خلافت عباسی جهت حفظ مغرب از سقوط کامل در برابر هجوم شیعه و خوارج و تا حدودی امویان اندلس بود.

تاریخ

پدر ابراهیم ابن الاغلب یک سردار خراسانی بود که در ارتش عباسیان خدمت می‌کرد. هارون و ابراهیم به توافق رسیدند که حکومت ابراهیم در مقابل پرداخت سالیانه معین به خلیفه، ارث خانوادگی او باشد. قیروان مرکز ولایت و حکومت ابراهیم بود. او با ساختن شهری به نام «عباسیه» آن را برای پایتخت دولت خود، معروف به دولت اغلبی‌ها برگزید. در روزگار زیادة الله اول، نوه ابراهیم بن اغلب، استیلا بر جزیره سیسیل به فرماندهی فقیه بزرگ، "اسد بن فرات" به‌طور کامل صورت گرفت و به حکومت اغلبی‌ها ضمیمه شد. حکومت ادریسیان و اغلبیان تا هنگام استقرار دولت فاطمیان دوام یافت. در سال ۱۸۴ ق/۸۰۰ م هارون‌الرشید فرمانروایی ایالت افریقیه (تونس جدید) را در برابر خراج سالانه ۴۰٬۰۰۰ دینار به ابراهیم واگذار کرد. این واگذاری به دلیل دوری فاصله شمال آفریقا از بغداد با خودمختاری بسیاری همراه بود. در زمان زیادةالله اول اغلبیان، صقلیه (سیسیل) که در تصرف بیزانس بود را بدست آوردند (۲۱۷ ق/۸۲۷ م). اغالبه ناوگان بزرگی ترتیب دادند که مایه پیروزی آنها در مدیترانه مرکزی گردید. در سال ۲۵۵ ق / ۸۶۸ م مالت را هم بدست آوردند.

فرمانروایان

ابراهیم بن اغلب (۸۱۲ -۸۰۰)

عبدالله اول (۸۱۷ -۸۱۲)

زیادةالله اول (۸۳۸ -۸۱۷)

ابوعقال الاغلب (۸۴۱ -۸۳۸)

محمد اول (۸۵۶ -۸۴۱)

احمد (۸۶۳ -۸۵۶)

زیادةالله دوم (۸۷۵ -۸۶۳)

ابوالقرانیق محمد دوم (۹۰۲-۸۷۵)

ابراهیم دوم (۹۰۳-۹۰۲)

زیادةالله سوم (۹۰۹-۹۰۳)

فرهنگ و تمدن

نمایی تحلیلی از فرهنگ و تمدن اسلامی که در کتاب‌های تاریخ تحلیلی مغرب و مطالعه تحلیلی فرهنگ و تمدن اسلامی در عهد اغالبه و شهرهای افریقیه آمده است، نشان می‌دهد که پدیده توسعه تمدن و فرهنگ اسلامی در عهد اغالبه چهره بخش اصلی افریقیه و مغرب ادنی را در دوره اغلبه تغییر داده است.

این دولت نیمه مستقل و نظامی ایرانی و عربی که بدست کارگزاران ایرانی خلافت عباسی در دهه پایانی قرن دوم هجری تأسیس شد، نمونه‌ای از دولت محلی است که درخششی از فرهنگ و تمدن اسلامی را در افریقیه قرون وسطی به نمایش گذاشت. مسئله انتقال و ترجمه و توسعه علوم در عهد آنها و اموجی از ترجمه آثار لاتینی و ایرانی به عربی که در دوره اغلبه روی داد، فرضیه تاریخ علم در مورد رابطه مستقیم و افزاینده بین توسعه علوم و دولت محلی را ثابت می‌کند.

دولت اغالبه در زمینه‌های گوناگون فرهنگ و تمدن اسلامی بویژه در داروسازی و پزشکی و تاسیسات مخصوص ساختمانی بیمارستان، بخش قابل توجه تاریخ پزشکی در شمال آفریقا را رقم زدند.

چهره‌های معروف علم طب و صیدله که آثار ماندگاری از خود به جا گذاشتند در دوره اغلبی پدید آمدند. در تشکیلات اداری، آنها تابع فرهنگ اداری و کلاسیک تشکیلات عباسیان بودند اما در زمینه سازمان اداری نظامی در مورد ناوگان دریایی دارای توسعه مخصوص و جداگانه مناسب با محیط مدیترانه ایجاد کردند و صد سال بر مدیترانه غربی با همین تشکیلات جنگیدند و سلطه کامل داشتند.

فرهنگ قضایی مستقلی براساس فقه مالکی تأسیس کردند. در شهرسازی و تاسیسات آن دوره اغالبه الگوی مثالی شهرسازی اسلامی است. دوره اغلبه عصر توسعه و حاکمیت زبان عربی در بخشی از افریقیه است.

آثار کلاسیک شعر و ادبیات عرب که همچنان الگوی سبک شناسی شعر و نثر عربی است زمینه‌های تولید آن در دوره اغالبه شکل گرفت. اگرچه مراحل نهایی شکوه تمدن و فرهنگ اسلامی در سراسر افریقیه و مغرب در عصر فاطمیان و زیریان و ادریسیان صورت گرفت اما زیرساخت اساسی این شکوه و توسعه در عصر اغلبی بوجود آمد.

آنها دو نوع ویژه از تاسیسات شهری با نام ویژه "دمنه" و "فسقیه" تأسیس کردند.

تثبیت فقه مالکی در آفریقا

با آغاز فتوحات در مغرب اسلامی و فرآیند گسترش اسلام در آن سـرزمین، زمزمه‌های فراگیـر شدن اسلام پیش آمد. این امر در فاصله قرن دوم و سوم به اوج خود رسید و این زمانی بود کـه مکاتب فقهی نیز در حال تثبیت و تکمیل بودند.

نخستین این مکاتب فقهی، فقه حنفی منسـوب به امام ابوحنیفه (150 - 80 ق) بود. اندکی پس از آن فقه مالکی به ریاست مالک بن انس (179 - 93 ق) نیز شروع به شکوفایی کرد و سایر مکاتب فقهی، شافعی، ظاهری و حنبلی نیز در همین ایام و در فاصله زمانی قرن سوم و چهارم تثبیت شدند. اما مغرب اسلامی به واسطه تعاملاتش با گرایش‌های حدیثی و فقهی موجود در مدینه زمینه‌های گسترش فقـه اهـل حـدیثی کـه بعـدها فقه مالکی نام گرفت، را فراهم آورد.

این گسترش با فراهم شدن ثبـات سیاسـی در مغـرب اسـلامی بیشتر شد و سرانجام در دوره حکومت اغلبیان (296 - 184 ق) روند تثبیـت فقـه مـالکی فـراهم گردید.

آثار

مخزن آب اغلبیان

مخزن آب اغلبیان، قیروان

فرمانروایان اغلبی به آبادانی کردن و ساختن بنا اشتیاق داشتند.

زیادةالله اول مسجد برزگ قیروان را ساخت و احمد مسجد بزرگ تونس را تجدید بنا نمود. افزون بر این آثار بسیار برای آبیاری و کشاورزی در مناطق جنوب افریقیه که چندان حاصل‌خیز نبود، ساخته شد.

منابع:

• کلیفورد ادموند بوسورث (۱۳۷۱)، سلسله‌های اسلامی، ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)
• عبدالسلام ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج ۲، ص ۴۱.