بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین

مبحث قرائات سبعه از جمله مباحثی است که نفش بسزائی در اثبات اصالت قرآن و تحریف ناپذیری آن داشته و لازم است قبل از ورود در مباحث تفسیری مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. از این‌رو همانگونه که عالمان فریقین در مباحث علوم قرآنی شان به ابعاد گوناگون این مساله پرداخته‌اند در این مقاله نیز آن‌را بعنوان یکی از مبانی تفسیری مورد بحث قرار خواهیم داد.

1-1- مفهوم قرائات و جایگاه آن در موضوع مبانی تفسیری قرآن

معنای لغوی واژه قراءات:

قراءات جمع قرائت، در لغت بمعنای تلاوت نمودن می‌باشد. اصل این واژه نیز بمعنای جمع و ضمیمه کردن می‌باشد.

معنای اصطلاحی قرائات:

مفهوم قرائات در علم قرائات و نیز در مساله مبانی تفسیری عبارتست از: اختلافاتی که در الفاظ وحی از جهت حروف و کیفیت نگارش و اداء آ«نها وجود دارد. ابن الجزری در تعریف علم قرائات می‌نویسد:

"علم بکیفیة أداء کلمات القرآن واختلاف‌ها بعزو الناقلة"

عبدالفتاح القاضی -رحمه الله- نیز علم قرائت را این‌گونه تعریف می‌کند: "هو علم یُعرف به کیفیة النطق بالکلمات القرآنیة، وطریق أدائها اتفاقًا واختلافًا مع عزو کل وجه لناقله".

2-1-اصالت قرآن و وعدم تاثیر قرائات گوناگون در آن

از نکات مهمی که لازم است قبل از ورود در مساله قرائات مورد توجه قرار گیرد تمایز بین قرآن بعنوان کتاب نازل شده بر پیامبر ص و قرائات که از ناحیه قاریان و تلاوت کنندگان بر قرآن عارض شده است می‌باشد. کلام زرکشی دراین زمینه بسیار گویاست. ایشان در تمییز این‌دو از یکدیگر می‌نویسد:

بدان قرآن و قرائات دو حقیقت متغایر از هم می‌باشند؛ قرآن همان وحی است که بر پیامبر ص بعنوان بیان و اعجاز نازل گریده است اما قرائات اختلاف الفاظ وحی در کتابت حروف و کیفیت آن است.

نکته مهم دیگر آنکه اختلاف قرائات هر چند در برخی موارد سبب اختلاف در معنا می‌گردد اما شکی نیست که این امر به شیوه قرائت قراء مرتبط بوده بنابر‌این مستلزم هیچ نوع تزلزلی دراصالت قرآن نخواهد بود. آیةالله خوئی در این زمینه می‌نویسد:

مجموعه قرآن بطریق تواتر ثابت شده است حتی اگر قراء سبعه یا عشره موجود نبودند باز تواتر مجموع قرآن ثابت بود و اساسا شان قرآن برتر از آن است که اصالتش توسط تعداد معدودی از قراء ثابت گردد.

3-1- مراد از قرائات سبعه:

مراد از قرائات سبعه آن است که در بین قرائت‌های گوناگونی که از صدر اسلام تاکنون نسبت به برخی از الفاظ قرآن نقل شده است قرائات هفت تن از قاریان برجسته محور و مبنا قرار گرفته است بگونه‌ای که از منظر معتقدان به این قرائت‌ها، همه آنها متواتر بوده و قرآنیت آنها اثبات گردیده است از این رو لازم است در تفسیر و استتباط مسائل از قرآن این قرائت‌ها مورد عنایت قرار گیرد

4-1-قراءسبعه چه کسانی هستند؟

قراء سبعه به کسانی اطلاق می‌گردد که قرائت آنها مبنا و میزان تمام قرائت‌ها قرار گرفته و غیر از آنها پذیرفته نمی‌شود.

زرقانی در کتاب مناهل العرفان فی علوم القرآن اسامی قراء سبعه را این‌گونه بیان می‌کند:. . . . وهم نافع وعاصم وحمزة وعبدالله بن عامر وعبدالله بن کثیر وأبو عمرو بن العلاء وعلی الکسائی ایشان در مورد قرائات عشر نیز می‌نویسد: قراء سبعه به ضمیمه أبی جعفر ویعقوب وخلف، قراء عشره می‌باشند.

علامه طباطبائی بعد از بیان طبقات پنجگانه قراء و اسماء آنها در زمینه قراء سبعه - القراء السبعة- می‌نویسد:

هفت نقر از قراء طبقه سوم قاریان شهرت یافته و مرجع علم قرائت گردیدند ونیز به همین شکل ازهر یک از قراء سبعه دو راوی که روایتگر قرائت آنان بودند شهرت یافتند.

ایشان سپس به ذکر اسامی قراء سبعه و راویان از آنها می‌پردازد:

1 ابن کثیر مکی؛ راوی از او: قنبل وبزی که بایک واسطه از او نقل می‌کنند.

2 نافع مدنی ؛راوی از او: قالون وورش.

3 عاصم کوفی؛ راوی از او: أبوبکر شعبة بن عیاش وحفص، که قرآن موجود تاکنون به این قرائت با روایت حفص می‌باشد.

4 حمزة کوفی؛ راوی از او خلف وخلاد می‌باشد که با یک واسطه از او نقل می‌کنند.

5 -کسائی کوفی که راوی از او دوری وأبوالحارث می‌باشند.

6 -أبو عمرو بن علاء بصری که راوی از اودوری وسوسی می‌باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند.

7 ابن عامر که راوی از او هشام وابن ذکوان می‌باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند.

ایشان در ادامه به قرائت‌های دیگر غیر مشهور و شاذ نیز اشاره می‌کند.

5-1- نسبت قرائات سبعه با قرائت رائج کنونی:

قرائات سبعه هر چند در جوامع اسلامی مدتی بعنوان مبنا و میزان قرائت‌های دیگر گردید اما بتدریج از تعداد آنها کاسته شد بگونه‌ای که امروزه تنها قرائت باقی مانده از آنها قرائت حفص ازعاصم است که در تمامی جوامع اسلامی رائج می‌باشد. فقط در کشور مغرب قرائت نافع به روایت ورش متداول است.

6-1- خاستگاه و عوامل پیدایش اختلاف قرائات:

برغم مصونیت قرآن کریم از تحریف لفظی مواردی در آن وجود دارد که در شیوه قرائت، کتابت و اعراب‌گذاری آنها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد. نکته مهم آن است که بدانیم چگونه برغم دلائل متقن در مصونیت قرآن از خطر تحریف، شاهد چنین اختلافاتی هستیم.

در یک نگاه کلی باید گفت: بخش مهمی از اختلاف قرائات، معلول تنوع زبان، لحن و لهجه‌های گوناگون می‌باشد. از آن‌جا که وجود چنین اختلافات در بین طوائف مختلف آنسانها امری طبیعی بوده و ارتباطی به اختلافات فکری آنها ندارد در نتیجه باید اختلاف قرائات -در قرآن کریم- را نیز امری طبیعی دانست بگونه‌ای که نمی‌توان از بروز آن‌ ممانعت نمود. از طرفی پدیده اختلاف قرائات بجهت تنوع زبان و لهجه اختصاص به قرآن نداشته در حدی که می‌توان آن‌ را در تمام مکتوبات بشری سرایت داد.

از طرفی عدم پیشرفت کتابت در قرون نخستین بویژه صدر اسلام را می‌توان عامل دیگر اختلاف قرائات دانست بدین معنا که چون کاتبان وحی، افرادی معدود بوده و بیشتر صحابه پیامبر به قرائت و حفظ قرآن اهتمام داشتند و نیز مکتوبات آن‌ زمان فاقد نقطه و اعراب بود بدیهی است این امور سبب اختلاف قرائت برای کسانی که به قرائات و کتابت آنان مراجعه می‌کردند می‌گردید.

7-1-لزوم تفکیک بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف

در کتب روائی فریقین احادیثی وجود دارد که مفادش نزول قرآن به سبعه احرف می‌باشد. برخی از عالمان مساله قرائات سبعه را به این نوع احادیث مرتبط دانسته و ادعا می‌کنند که از جمله ادله اثبات حجیت قرائات قراء سبعه، روایات مذکور می‌باشد. باید گفت ادعای مذکور فاقد دلیل می‌باشد بلکه دلائل متعدد در نفی آن‌ وجود دارد که بارزترینش آن‌ است که مبنا قرار گرفتن قرائت قراء سبعه از قرن سوم بوده که در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که روایات سبعه احرف در عصر نزول قرآن بوده است. در این رابطه آیةالله خوئی می‌نویسد:

برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرآنی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می‌شوند در حالی هیچیک از محققین، ادعای مذکور را تایید نمی‌کنند.

ایشان در ادامه گفتار برخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط قرائات سبعه با روایات نزول قرآن به سبعه احرف نقل می‌کند.

ایشان در ادامه به کثرت قاریانی که قرائتشان ارجح از قرائت قراء سبع اشاره نموده و از قول برخی از عالمان اظهار می‌دارد که وقتی بیش از هفتاد نفر از قراء نسبت به قراء سبعه در مقام برتر هستند چگونه می‌توان قرائت قراء سبعه را به رغم متاخر بودنشان بر آنها ترجیح داد در حالی که هیچ نصی در این زمینه از ناحیه معصومین ع نرسیده است. ایشان از قول الشرف المرسی نقل می‌کند که منشا گفتار کسانی که مراد از احرف سبعه را قرائات سبعه می‌دانند جهل قبیح می‌باشد. سپس ایشان گفتار قرطبی را در فرق گذاشتن بسیاری از علما بین قرائات سبعه و روایات سبعه احرف نقل می‌کند "

نتیجه آنکه ارتباط دادن مساله قرائات سبع با روایاتی که بیانگر نزول قرآن به سبعة احرف می‌باشد ناشی از جهل بوده و تفکیک بین این دو امری لازم است

2- تواتر سور و آیات قرآن:

تمامی علمای فریقین در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات قرآن بوده و بدون آن‌ نمی‌توان هیچ آیه و سوره‌ای را بعنوان قرآن تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات آن‌ برمی‌گردد. بدین معنا که برخی از عالمان دینی قائل به متواتر بودن این قرائات بوده و در نتیجه همه آنها را نازل شده از ناحیه خداوند می‌دانند در حالی که بیشتر آنان متواتر بودن این قرائات را منکر بوده و معتقدند قرآن نازل شده تنها با یک قرائت بوده و قرائت‌های دیگر را نمی‌توان بعنوان قرآن و کلام الهی دانست.

جلال‌الدین سیوطی درکتاب " الاتقان فی علوم القرآن " نسبت به شرط تواتر در قرآن می‌نویسد: اجماع قائم است بر اینکه تواتر شرط قرآنی شمردن هر چیزی است که از ناحیه خداوند متعال نازل شده است و محققین اهل سنت معتقدند حتی در کیفیت ترتیب سور و آیات نیز اجماع قائم است.

این شرط – تواتر- مقتضای کتابی است که همانند قرآن معجزه عظیم پیامبر بوده و اصل دین بران قائم است چون دواعی نقلش – حتی در جزئیات آن‌ - آنچنان گسترده است که بدون آن نمی‌توان قرآن بودن چیزی را پذیرفت. ولی بسیاری از اصولیین شرط تواتر را فقط در اصل قرآن پذیرفته اما در جزئیاتی نظیر ترتیب، محل و وضع؟ قرآن این شرط را لازم نمی‌دانند.

آیةالله خوئی نیز در زمینه اتفاق مسلمانان نسبت به لزوم تواتر در ثبوت قرآن می‌فرماید: همه مسلمانان باقطع نظراز مذاهب و فرق مختلفشان معتقدند که تواتز تنها طریق اثبات قرآن است بنابر‌این با خبر واحد نمی‌توان قرآن بودن آیه یا سوره‌ای را ثابت نمود.

ایشان دواعی نقل الفاظ قرآن را بدلیل جایگاه عظیم و محوری آن‌ در ثبوت دین و نیزاعجاز آن‌ بعنوان کلام الهی دلیل متواتر بودن قرآن می‌داند.

3-دیدگاه فریقین در تواتر یا عدم تواتر قرائات سبعه

در زمینه قرائات سبع دیدگاه‌های متفاوتی بین فریقین وجود دارد. مشهور اهل سنت قائل به تواتر بوده ولی شیعیان معتقد به عدم تواتر آن‌ هستند. برخی از قائلین به تواتر قرائات سبعه، در این زمینه راه افراط پیش گرفته و معتقد به کفر قائلین به عدم تواتر این قرائات هستند.

در اینجا گفتار جمعی از عالمان فریقین را در زمینه تواتر یا عدم تواتر قرائات سبعه بیان می‌کنیم:

زرکشی: ایشان هر چند جمهور اهل سنت را قائل به تواتر قرائات سبعه می‌داند اما معتقد است تواتر ثابت شده متعلق به قراء سبعه بوده واین امر تواتر عن النبی ص را ثابت نمی‌کند.

جلال‌الدین سیوطی:

ایشان بعد از بیان تقسیم قرائات به متواتر و احاد اظهار می‌دارد دیدگاه مشهور اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه بوده و معتقد است قرائات سه‌گانه بعدی درمرتبه احاد قرار دارند.

ایشان از برخی نقل می‌کند که تواتر را حتی در قرآن شرط ندانسته و معتقد به امکان اثبات قرآن -از جنبه حکمی نه علمی، از طریق خبر واحد می‌باشند.

-آیةالله خوئی: ایشان بعد از بیان آراء در مساله مذکور قول صحیح را عدم تواتر قرائات سبعه دانسته و اظهار می‌دارد قول معروف در بین شیعه عدم تواترقرائات سبعه است چون قرائات مذکور یا مبتنی بر اجتهاد قراء بوده و یا منقول به خبر واحد می‌باشد از این‌رو نمی‌توان تواتررا در آنها اثبات نمود.

ایشان مهمترین دلیل عدم تواتر قرائات سبعه را بررسی حال قراء دانسته وسپس به بررسی وضعیت هریک ازآنان و راویانشان می‌پردازد.

علامه طباطبائی ایشان نیز ضمن استناد قول به تواتر قرائات سبع به جمهور اهل سنت آنرا معارض با اقوال برخی دیگر از عالمان اهل سنت می‌داند.

ایشان ضمن بیان اقوال برخی از اهل سنت درعدم تواتر قرائات سبعه، به نقل از مکی اظهار می‌دارد: کسانی که قرائت قراء سبعه را مصادیق سبعه احرف روایات مشهور دانسته و قرائت صحیح را منحصر به آنان - قراء سبعه- می‌دانند مرتکب خطای بزرگی شده‌اند.

ایشان در ادامه به نقل از مکی – یکی از عالمان علوم قرآنی - علت آنحصار قرائات به قراء سبعه را این‌گونه بیان می‌کند:

علت اکتفا به قراء سبعه برغم وجود قراء برتر از آنان و کثرت راویان، همت ضعیف صاحبان این گزینش‌ها بود. اینان بدنبال افرادی بودند که قرائتشان موافقت با خط مصحف داشته و حفظ و ضبطشان اسانتر باشد از این‌رو در هر شهر بدنبال قاریانی بودند که علاوه بر ثقه بودن و امانتداری و ممارست طولانی در امر قرائت از ویژگی‌های خاص مذکور در قرائت – مطابقت با خط مصحف، حفظ و ضبط اسان و. . . - نیز برخوردار باشد.

ایشان در بیان دیدگاه یکی دیگر از عالمان علوم قرآنی در عدم لزوم تمسک به قرائت قراء سبعه- که بمعنای عدم ثبوت تواتر ونیز عدم احراز حجیت آنها می‌باشد - اظهار می‌دارد بر لزوم تمسک به قرائات اینان و عدم جواز قرائت دیگران هیچ دلیلی ذکر نشده است.

انتخاب قراء سبعه توسط عده‌ای از متاخرین صورت گرفته است و برخی توهم عدم جواز تعدی از آنان را اظهار نموده‌اند.

نتیجه آن‌که از منظر مشهور اهل سنت قرائات سبعه متواتر بوده در حالی که از منظر مشهور بلکه جمهور امامیه و برخی از اهل سنت تواتر این قرائات قابل اثبات نمی‌باشد.

4-دلائل قائلین به تواتر قرائات سبعه :

تبصره

قبل از بیان ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه ذکر دو نکته لازم است:

1-عدم ملازمه بین تواتر قرآن و تواتر قرائات:

آیةالله خوئی در این زمینه می‌نویسد:

شکی نیست که به اجماع مسلمین و عالمان فریقین – جز عده قلیلی از آنان - همه سور و آیات قرآنی از طریق تواتر ثابت شده است بنابر‌این تواتر یا عدم تواتر قرائات که به کیفیت اداء قاریان و کتابت کاتبان بر می‌گردد به تواتر اصل قرآن خدشه‌ای وارد نخواهد کرد چنانچه ادله نفی تواتر قرائات خدشه‌ای به تواتر قرآن وارد نمی‌کند

ایشان در بخش دیگری از گفتارشان در عدم ملازمه بین این‌دو می‌فرماید: از امور مسلم و قطعی آن است که تواتر قرآن، مستلزم ثبوت تواتر قرائات نمی‌باشد. زرقانی به نکته مذکور اعتراف نموده و می‌گوید: برخی نسبت به قرائات سبع مسیر افراط را پیموده و حکم به کفر منکرین تواتر این قرائات نموده‌اند چون از منظر اینان عدم تواتر قرائات، مستلزم عدم تواتر قرآن خواهد بود در حالی که این مبنا ناصحیح بوده و بین این‌دو هیچگونه ملازمه‌ای وجود ندارد.

2- ثبوت تواتر قرائات از پیامبر ص مراد از تواتر این قرائات - در نزد قائلین به آن - تواتر از ناحیه پیامبر ص می‌باشد. بدیهی است این معنا با تواترقرائات از قراء سبع متفاوت خواهد بود چون تنها تواتر قرائات از پیامبر ص است که آثار شرعی بر آن مترتب خواهد بود.

ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه:

قائلین به تواترقرائات سبعه دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می‌کنند:

دلیل اول: اجماع

در برخی از منابع اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه ادعای اجماع یا شهرت شده است که بعنوان نمونه دو مورد از آنها را بیان می‌کنیم:

زرکشی در البرهان

از منظر ایشان قرائات سبعه در نزد جمهور متواتر بلکه مشهور بوده و آنکار اقلیتی نظیر مبرد و فاقد اعتبار است.

سیوطی در الاتقان:

ایشان به نقل ازقاضی جلال‌الدین البلقینی می‌گوید: قرائات به سه قسم متواتر احاد و شاذ تقسیم می‌گردد. بخش متواتر آن قرائات سبعه می‌باشد و بخش احاد آن، قرائت قراء ثلاثه – که به قراء سبعه ضمیمه می‌گردد - و بخش شاذ آن قرائت تابعین می‌باشد.

نقد و بررسی

باید گفت ادعای اجماع بر تواتر قرائات سبع حتی در نزد اهل سنت قابل اثبات نیست چنانکه زرکشی بعد از استناد قول " تواترقرائات به جمهور اهل سنت، تواتر مذکور را تواتر عن النبی ص ندانسته بلکه آنرا تواتر از ائمه سبعه می‌داند که فاقد اثر شرعی است.

ایشان در تعلیل عدم ثبوت تواتر قرائات سبعه عن النبی ص می‌نویسد: اسناد ائمه قرائات سبعه در کتب قرائات موجود است. در این کتاب‌ها قرائات اینان از طریق خبر واحد نقل شده و تواتر در آن وجود ندارد

سیوطی نیز بعد از استناد قول تواتر قرائات به جمهور در رد آن می‌نویسد:

بهترین سخن در رد قول به تواتر قرائات از أبوالخیر بن الجزری می‌باشد. ایشان در اغاز کتاب النشر می‌نویسد:

هر قرائتی که واجد سه رکن: موافقت اجمالی با موازین ادبیات عرب، موافقت احتمالی با یکی از مصاحف عصر عثمان و نیز از سند صحیح برخوردار باشد قرائت صحیح بوده و رد آن جایز نیست. چنین قرائتی از مصادیق احرف سبعه‌ای است که قرآن بدان نازل شده است. بر مردم نیز قبول چنین قرائتی لازم است هر چند این قرائت خارج از قرائات سبعه یا عشره و. . . باشد. قرائاتی که فاقد یکی از ارکان سه گانه مذکور باشد ضعیف شاذ یا باطل شمرده خواهد شد هر چند از مصادیق قرائات سبعه یا برتر از آنان باشند.

ایشان در ادامه از ابوشامه نقل می‌کند که نباید به هیچیک از قرائات قراء سبعه مغرور شده و آنها را براحتی پذیرفت و مهر صحت بر آن گذاشت. از طرفی قرائات سبعه به دو نوع مجمع علیه و شاذ تقسیم می‌گردد هر چند این قرائات بدلیل شهرت مجمع علیه بوده و سبب اعتماد و اطمینان نفس خواهد بود.

علامه طباطبائی نیز استناد قول "تواتر قرائات " را به جمهور اهل سنت تمام ندانسته و با ذکر مصادیق متعدد از عالمان اهل سنت که با دیدگاه مذکور- تواتر قرائات - مخالف هستند اجماع را مخدوش می‌داند.

آیةالله خوئی نیز ادعای اجماع تواتر قرائات را مخدوش دانسته و معتقد است با اتفاق پیروان مذهب واحد، اجماع قابل تحقق نیست.

نتیجه آنکه با توجه به نکاتی که ذکر گردید اجماع ادعاشده بر تواتر قرائات سبعه قابل اثبات نیست.

دلیل دوم: اهتمام صحابه و تابعین نسبت به قرآن

مرحوم خوئی در بیان دلیل دوم قائلین به تواتر قرائات می‌فرماید:

اهتمام صحابه و تابعین به قرائت و حفظ قرآن، مقتضی تواتر قرائات این کتاب اسمانی خواهد.

ایشان در پاسخ دلیل مذکور اظهار می‌دارد: حد دلیل مذکور اثبات تواتر اصل قرآن است نه تواتر قرائات؛ بویژه آنکه قرائات برخی ازقراء سبعه بر اساس اجتهاد شخصی یا سماع آنان از دیگران بوده است. بنابر‌این اگر دلیل مذکور را سبب تواتر قرائات سبع بدانیم در اینصورت تواتر اختصاص به قراء سبعه نداشته بلکه قرائات دیگر نیز متواتر خواهد بود که بطلان چنین ادعائی روشن می‌باشد.

ایشان در ادامه با بیان اینکه حصر قرائات به هفت نفر در قرن سوم صورت گرفته است می‌فرماید: قبل از قرن سوم اثری از قرائات سبع در تاریخ دیده نمی‌شود بنابر‌این لازمه چنین امری آن است که یا تواتر همه قرائات را بپذیریم یا اینکه در موارد اختلاف هیچ قرائتی را متواتر ندانیم. بدیهی است دیدگاه اول باطل و دیدگاه دوم متعین خواهد بود.

دلیل سوم: ملازمه بین تواتر قرآن و تواتر قرائات سبعه

آیةالله خوئی درتبیین دلیل سوم بر اثبات تواتر قرائات سبعه می‌فرماید: هر گاه قرائات سبعه را متواتر ندانیم قرآن نیز از تواتر خارج می‌گردد و از آن‌جا که تالی باطل است مقدم نیز همانند آن باطل خواهد بود. توضیح آنکه قرآن از طریق حفاظ و قراء معروف بما رسیده است بنابر‌این اگر قرائات اینان را متواتر ندانیم تواتر قرآن نیز مخدوش می‌گردد.

ایشان در پاسخ دلیل مذکورر نخست اظهار می‌دارد اولا تواتر قرآن مستلزم تواتر قرائات نیست بجهت آنکه اختلاف در کیفیت قرائت کلمه، سبب اختلاف در اصل وجود آن کلمه نخواهد بود نظیر اختلاف راویان در تاریخ هجرت پیامبر ص که منافات با اتفاق آنان در اصل هجرت آن حضرت نخواهد داشت.

ثانیا: آن چیزی که از طریق قراء مختلف به ما رسیده است نحوه قرائت است اما اصل قرآن از طریق تواتر بما رسیده است و قراء در این جهت نقشی نداشتند حتی اگر این قراء وجود نداشتند باز هم تواتر قرآن ثابت بود.

دلیل چهارم: لازمه عدم تواتر قرائات عدم تواتر برخی از کلمات قرآن خواهد بود:

آیةالله خوئی در تبیین این دلیل که -ابن حاجب آن را نقل نموده است - می‌فرماید: هرگاه تواتر قرائات را نپذیریم لازمه‌اش این است که برخی از کلمات قرآن از تواتر خارج گردد نظیر "ملک و مالک "– در سوره حمد- و. . . ؛ از طرفی تخصیص تواتر به یک از آن‌دو، ترجیح بلامرجح و باطل خواهد بود.

نقد آیةالله خوئی به دلیل چهارم: اولا: لازمه این دلیل، متواتر دانستن همه قرائات می‌باشد چون برخی از قراء اوثق و اعظم از قراء سبعه می‌باشند. در نتیجه اختصاص آن به قرائات سبع ترجیح بلامرجح خواهد بود. ثانیا اختلاف قرائت سبب اختلاف در اصل قرآن و مواداصلی کلمات نخواهد بود بلکه فقط سبب اختلاف در هیئت و اعراب می‌گردد.

نتیجه: ازمباحثی که در نقد ادله قائلین به تواتر قرائات مطرح گردید معلوم شد:

اولا قول به تواتر قرائات که به جمهور اهل سنت داده شده است تمام نبوده و تواتر مذکور مورد اتفاق بین آنان نمی‌باشد.

ثانیا: قول به تواتر قرائات سبعه مستلزم تواتر قرائات دیگر هم خواهد بود در اینصورت تقدیم قرائات سبعه بر قرائات دیگر ترجیح بلامرجح می‌باشد.

ثالثا: تواتر قرآن، مستلزم تواتر قرائات نمی‌باشد.

رابعا: عدم تواتر برخی از قرائات درقرآن کریم – نظیر مالک و ملک - مستلزم عدم تواتراصل کلمات قرآنی نخواهد بود چون واژه‌ها و کلمات قرآن متواتر بوده و عدم تواتر برخی قرائات فقط در محدوده هیئات و اعراب کلمات می‌باشد.

5- ادله قائلین به عدم تواتر قرائات سبعه

در اثبات عدم تواتر قرائات سبعه که دیدگاه قاطبه امامیه و برخی از اهل سنت است دلائلی اقامه شده است که برخی از آنها را به نقل از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القرآن علامه خوئی بیان می‌کنیم:

دلیل اول: نقل قرائات سبعه از طریق خبر واحد به دیگران آیةالله خوئی در این زمینه می‌نویسد: تحقیق و استقراء حال روایان از قراء سبعه بیانگر آن است که قرائات قراء سبعه از طریق اخبار احاد بدست ما رسیده است بنابر‌این ادعای قطع به تواتر قرائات ناصحیح خواهد بود مضافا به اینکه برخی از روایان از قراء سبعه وثاقتشان ثابت نشده است.

دلیل دوم: نقل قرائات سبعه از طریق خبر واحد به راویان

ایشان در بیان دلیل دوم می‌فرماید:

تحقیق در طرق راویان از قراء نیز مقتضی آن است که قرائات مذکور-قراء سبعه - از طریق خبر واحد به آنان منتقل شده است در این صورت اطمینان راویان به تواتر قرائات قراء سبعه ناممکن خواهد بود.

دلیل سوم: ثبوت تواتر قرائات به قراء سبعه نه تواتر النبی ص

ایشان در تبیین دلیل سوم می‌فرماید:

اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می‌کنند بیانگر آن است که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت تواتر "قرائات عن النبی ص" می‌باشد که منشا آثار شرعی خواهد بود.

دلیل چهارم: اجتهاد قراء سبعه در نوع قرائتشان

ایشان در تبیین دلیل مذکور می‌فرماید: نوع استدلال و احتجاج قراء سبعه به صحت قرائت خویش بیانگر آن است که قرائتشان بر مبنای اجتهاد شخصی شان بوده است در نتیجه چنین اجتهادی تنها بر ای صاحبانش حجیت داشته و برای دیگران فاقد حجیت خواهد بود.

دلیل پنجم: نقض تواتر قرائات با وجود مخالفت بسیاری از اعلام فریقین با آن

مفاد دلیل مذکور آن است که برغم مخالفت بسیاری از اعلام اهل سنت چگونه می‌توان تواتر قرائات سبعه را اثبات نمود.

آیةالله خوئی در ادامه دلیل مذکور گفتار برخی از این اعلام را در مخالفت با تواتر قرائات سبعه بیان می‌کند.

دلیل ششم: نامعقول بودن تواتر قرائت قراءسبعه

باید گفت علاوه بر دلائل متقنی که از کتاب البیان فی تفسیر القرآن ذکر گردید نامعقول بودن تواتر قرائات قراء سبعه را می‌توان بعنوان ششمین دلیل - برعدم تواتر- آن دانست. تصدیق این امر با تصوردقیق تواتر قرائات امری بدیهی خواهد بود چون معنای تواتر قرائات قراءسبعه از دیدگاه قائلین بدان آن است که قرآن به این هفت قرائت نازل شده و پیامبر ص آن را به همین گونه قرائت کرده‌اند. بدیهی است تصور این امر – که جبرئیل قرآن را به هفت وجه برای پیامبر ص قرائت و نازل نموده – سبب وهن قرآن بوده و آن را از مرتبه عالی تنزل خواهد داد.

==6- حجیت یا عدم حجیت قرائات سبعه ==

از جمله مباحث مهم در مساله قرائات سبعه، مبحث حجیت و عدم حجیت آن است. آیةالله خوئی این موضوع را در دو مرحله مورد بحث قرار داده‌اند:

1 – حجیت قرائات سبعه: برخی از عالمان به حجیت قرائات سبعه قائل بوده و معتقد به جواز استنباط حکم از آنها هستند. آیةالله خوئی در نقد دیدگاه مذکور می‌فرمایند: قول حق آن است که این قرائات بدلیل عدم وجود دلیل، فاقد حجیت می‌باشد بجهت آنکه هریک از قراءسبعه در قرائتشان احتمال اشتباه داده و از ناحیه عقل یا شرع دلیلی بر لزوم تبعیت از قارئ مخصوص هم نرسیده است. از طرفی عقل و شرع ما را به عدم تبعیت از غیر علم فرامی‌خواند.

از طرفی قرائات مذکور بدلیل آنکه روایت از معصومین ع نیستند ادله حجیت خبر واحد هم شامل آنها نمی‌گردد بعلاوه اینکه محتمل است قرائات مذکور ناشی از اجتهاد شخصی شان باشد چنانکه گفتار برخی از اعلام موید احتمال مذکور می‌باشد بویژه آنکه مصاحف ارسال شده به شهرهای مختلف فاقد نقطه و اعراب بوده است.

ایشان در ادامه قرائنی را در تایید اینکه مبنای قرائات قراء، اجتهادات شخصی آنها بوده و نمی‌توان آنرا بعنوان روایت عن النبی ص پذیرفت، ذکر می‌کند. نکته دیگر در عدم حجیت قرائات آن است که مطالعه و بررسی تراجم برخی از قرا حاکی از عدم وثاقت برخی از آنهاست.

نتیجه آنکه دلیلی بر حجیت قرائات سبعه وجود ندارد.

2 – جواز یا عدم جواز قرائت به قرائات سبعه در نماز:

آیةالله خوئی در این زمینه می‌نویسد: جمهوراعلام فریقین بجواز قرائات سبع در نماز فتوا داده بلکه عده‌ای از آنان ادعای اجماع نموده‌اند حتی برخی از آنان فتوا به جواز قرائات عشره داده و برخی دیگر نیز به جواز هر قرائتی که مطابق اصول ادبیات عربی یا مطابق یکی از مصاحف عثمانی – حتی بنحو احتمال البته بشرط صحت سند - باشد قائل شده‌اند

نقد آیةالله خوئی ره به دیدگاه جمهور فریقین

ایشان معتقد است مقتضای اصل اولیه، عدم جواز قرائات مذکوردر نماز می‌باشد: حق آن است که قاعده اولیه مقتضی عدم جواز هر نوع قرائتی – در نماز- است که از ناحیه پیامبر ص یا یکی از معصومین ثابت نشده است بجهت آنکه در قرائت نماز، شرط لازم احراز قرآن بودن است بنابر‌این قرائتی که فاقد شرط مذکور باشد مشروعیت نخواهد داشت.

ایشان درادامه می‌نویسد: بر اساس قاعده عقلی "اشتغال یقینی مستدعی برائت و فراغ یقینی است" اکتفا نمودن به هریک از قرائت مالک و ملک – سوره حمد - در نمازجائز نمی‌باشد.

ایشان در ادامه نسبت به لزوم قرائت سوره کامل بعد از حمد درنماز می‌فرماید:

لازم است سوره‌ای جهت قرائت آنتخاب گردد که اختلاف قرائت دران نباشد.

نکته پایانی آنکه از منظر ایشان در صورتی که مشروعیت قرائتی خاص از ناحیه معصومین ثابت گردد و یا در عصر آنان متعارف بین مسلمین باشد در اینصورت اکتفا به آن - بدلیل عدم ردع آنان از قرائت خاص و نیز از باب" إقرأ کما یقرأ الناس " إقرؤا کما علمتم " - قطعا صحیح بوده و فقط قرائات شاذ فاقد اعتبار خواهد بود.

==7- بررسی روایات نزول قرآن به سبعه احرف و نسبت آن با قرائات قراء سبعه ==

اخرین مبحث این مقاله، بررسی روایاتی است که در زمینه "نزول قرآن بر سبعه احرف" در منابع روائی فریقین ذکر شده است. در این مرحله نخست روایات مذکور را بیان نموده و آنگاه دیدگاه عالمان فریقین را نسبت به آن بیان می‌کنیم:

الف - روایات “نزول قرآن به سبعه احرف” در منابع اهل سنت:

1-از پیامبر ص نقل شده است که فرمود: جبرئیل قرآن را نخست بر یک حرف بر من نازل کرد و من بعد از مراجعت پیوسته از او طلب می‌کردم که آنرا – تعداد حروف – را بیشتر کند تا اینکه به هفت حرف رساند.

2 –ابی بن کعب می‌گوید: درمسجد مردی را دیدم که قرائت نمازش را بشکل خاصی می‌خواند. من به شیوه قرائتش اعتراض کردم. سپس فرد دیگری را دیدم که قرائتش با نفر نخست مخالف بود. همگی بر پیامبر ص وارد شده و ماجرا را برای حضرت نقل کردم. حضرت قرائت هر دو را برغم مخالفتشان با یکدیگر تاییدکرد و چون حال مرا مشاهده کرد دستی بر سینه ام نهاد و فرمود: قرآن نخست بر یک حرف بر من نازل شد از خداوند درخواست کردم که بر امت من قرائت قرآن بر یک حرف دشواراست از این‌رو - بتدریج و درطی سه مرحله درخواست - در مرحله سوم قرآن بر من به هفت قرائت نازل گردید.

3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است پس آنرا بهمین صورت قرائت کنید. فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید.

4- در روایتی دیگر از پیامبرص نقل شده است که فرمود:قرآن بر هفت حرف علیم، حکیم، غفور، رحیم نازل شده است.

نظیر روایات فوق در منابع مختلف روائی اهل سنت ذکر شده است.

آیةالله خوئی بعد از ذکر روایات مذکور می‌فرماید:

اینها مهمترین روایات در زمینه نزول قرآن به سبعه احرف بود که همه آنها از طریق اهل سنت رسیده است.

ب- روایات "نزول قرآن علی سبعه احرف" در منابع شیعی

نظیرروایاتی که در منابع اهل سنت در زمینه نزول قرآن بر سبعه احرف ذکر گردید در منابع شیعی نیز دیده می‌شود که برخی از آنها را در اینجا بیان می‌کنیم: حمادبن عثمان می‌گوید از امام صادق ع سئوال کردم: چرا احادیثی که از شما رسیده است با یکدیگر متفاوت است؟ امام ع فرمود:قرآن بر هفت حرف نازل شده است و نزدیک‌ترین امر برای امام آن است که بر اساس هفت وجه فتوی بدهد.

اهل بیت ع از پیامبر ص نقل فرموده آند که: پیک وحی از جانب خداوند متعال بر من نازل شد که امرالهی بر آن تعلق گرفته است که قرآن را بر یک حرف قرائت کنی. به خداوند متعال عرضه داشتم که دستورت را بر امتم وسعت داده و اسان کن. بار دیگر امر الهی بر قرائت به یک حرف تکرار شد؛ برای بار سوم نیز همین اتفاق افتاد اما در مرحله چهارم خداوند متعال فرمود: می‌توانی قرآن را بر هفت حرف قرائت نمائی نظربه اینکه در زمین از اغاز خلقتش، هفت عالم خلق شده است

در روایتی دیگر از امام باقر ع نقل شده است که: تفسیر قرآن بر هفت حرف می‌باشد که برخی از آنها مربوط به گذشته و برخی از آنها مربوط به اینده است که علم آن نزد ائمه ع می‌باشد.

در روایتی دیگر که از امام علی ع نقل شده است بجای سبعه احرف، سبعه اقسام ذکر شده است: قرآن از جانب خداوند بر هفت قسم نازل شده که هر یک از آنها کفایت می‌کند و آن عبارتند از:. أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل ومثل وقصص.

ج - دیدگاه عالمان فریقین در زمینه روایات نزول قرآن بر سبعه احرف:

دیدگاه زرکشی در البرهان

ایشان بعد از بیان ثبوت روایات مذکور در منابع معتبر اهل سنت و پذیرش آنها به اختلاف گسترده آراء عالمان اهل سنت را در معنای سبعه احرف می‌پردازد:

ابن عربی می‌گوید: در معنای سبعه احرف هیچ نصی و اثری دیده نشده است و بین عالمان درمعنای آن اختلاف است. ابوحاتم می‌گوید 35 دیدگاه در این زمینه وجود دارد و برخی معتقدند مراد و هدف از سبعه احرف، توسعه بر قاریان بوده از این‌رو مفید حصر نمی‌باشد.

ایشان در ادامه 14قول را در معنای سبعه احرف بیان نموده و ضعیف‌ترین آنرا قول دوم – که دران سبعه احرف بمعنی سبعه قرائت تفسیر شده است - می‌داند.

دیدگاه زرقانی در مناهل العرفان فی علوم القرآن ایشان روایات مذکور را صحیح و معتبر دانسته وناقلین آنرا جمع زیادی– 21نفر - از صحابه می‌داند.

ایشان سبعه احرف را نیز بمعنای "سبعه احرف فی الاختلاف " دانسته و در تبیین آن می‌نویسد:

موارد اختلاف در هر کلامی از هفت نوع خارج نیست:

1- اختلاف در اسم‌ها ازجهت إفراد وتثنیة وجمع و مذکر و مونث 2- اختلاف أفعال از جهت ماضی ومضارع وأمر 3- اختلاف دروجوه إعراب 4- الاختلاف درنقص و زیادة

5- اختلاف درتقدیم وتأخیر

6- اختلاف به إبدال 7- اختلاف لغات و لهجه‌ها

ایشان در ادامه دلائل خویش را درانتخاب دیدگاه مذکور بیان می‌کند.

ایشان در تبیین مفاد حدیث نزول قرآن علی سبعه احرف می‌نویسد:

مراد از نزول قرآن بر سبعه احرف این است که مجموعه قرآن را - بجهت توسعه و تسهیلی که درقرائت آن داده شده است- می‌توان بر وجوه هفتگانه از موارد اختلاف که ذکر شد قرائت نمود بنابر‌این مراد از سبعه احرف این نیست که هر کلمه قرآن را بتوان بر هفت وجه قرائت نمود.

ایشان حکمت نزول قرآن علی سبعه احرف را تسهیل قرائت بر امت اسلامی می‌داند بویژه اعراب عصر نزول قرآن که بدلیل تنوع و کثرت قبائل در بین آنها، اشکال قرائات و لهجات شان با یکدیگر متفاوت بود.

ایشان تنوع قرائات را قائم مقام تعدد در آیات دانسته و آنرا بیانگر نوعی بلاغت و اعجاز در جامعیت و کمال قرآن می‌داند مضافا آنکه به رغم این همه تنوع در قرآن هیچگونه تناقضی نمی‌توان دران یافت بلکه آیات الهی هر یک مصدق و مفسر دیگری می‌باشد.

مفاد دیدگاه‌های مطرح شده – از زرکشی و زرقانی - آناست که مراد از سبعه احرف در روایات مذکور سبعه قرائات و سبعه لهجات می‌باشد.

دیدگاه فیض کاشانی ایشان در جمع بین روایات سبعه احرف و اختلافاتی که در مفادشان وجود دارد می‌نویسد: جمع بین روایات مذکورآناست که آیات قرآن مشتمل بر هفت قسم و هر یک از آیات قرآن مشتمل بر هفت بطن می‌باشد ضمن آنکه قرآن بر هفت لغت نازل شده است.

ایشان در نقد کسانی که سبعه احرف را بمعنای سبعه قرائات تفسیر کرده‌اند می‌نویسد: کسانی که سبعه احرف در روایات را به سبعه قرائات حمل کرده‌اند قطع نظر از تکلفی که در تعیین این قرائات مرتکب شده‌اند دیدگاهشان با روایات دیگر که نزول قرآن را به حرف واحد دانسته و منشا اختلاف قرائات را اختلاف روات می‌داند منافات دارد.

دیدگاه علامه طباطبائی

ایشان با اشاره به استفاضه و اشتراک مفهومی روایات نزول قرآن علی سبعه احرف بین الفریقین می‌نویسد: در معنای سبعه احرف بین عالمان فریقین اختلاف بحدی است که به 40 قول می‌رسد. ایشان حل اختلافات مذکور در روایات را با توجه با قرائنی که در متن آنها وجود دارد بدینگونه مطرح می‌کند:

انچه که امر را در جمع فهم این روایات اسان می‌کند قرائنی است که در آنها وجود دارد چون در برخی از آنها امده است که مراد از هفت حرف عبارتست از: أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل وقصص ومثل و در بعض دیگر امده است مراد از سبعه احرف عبارتست از: زجر وأمر وحلال وحرام ومحکم متشابه و از امام علی ع نیز نقل شده است که مراد از هفت حرف عبارتست از: أمر وزجر وترغیب - وترهیب وجدل ومثل وقصص

دیدگاه نهائی ایشان در معنای روایات سبعه احرف این است که مراد از سبعه احرف، اقسام هفتگانه خطاب و بیان درقرآن می‌باشد.

دیدگاه آیةالله خوئی

ایشان در کتاب ارزشمند " البیان فی تفسیر القرآن " با نگاه مقارن، به بررسی عالمانه و جامع روایات مذکور پرداخته و دیدگاه قائلین به صحت این روایات را بصورت مبسوط مورد نقد قرار داده است. خلاصه نقدهای ایشان به روایات نزول قرآن علی سبعه احرف ونیز اقوال مطرح شده در آن بشرح ذیل می‌باشد:

1-مخالفت احادیث مذکور- نزول قرآن علی سبعه احرف- با روایات صحیحه‌ای که از ائمه معصومین علیهم‌السلام وارد شده است: ایشان در این رابطه می‌نویسد: مفاد این احادیث با صحیحه زراره که نزول قرآن را بر حرف واحد دانسته و منشا اختلاف در قرائات را راویان می‌داند مخالف است. در روایتی دیگر امام صادق ع قول به نزول قرآن بر سبعه احرف را به دشمنان اسلام نسبت داده و آنرا دروغ می‌داند و اظهار می‌فرماید:. . . ولکنه – قرآن - نزل علی حرف واحد من عند الواحد قرآن.

ایشان بعد از ذکر حدیث مذکور می‌نویسد:

روایات سبعه احرف بدلیل مخالفت با قرآن و روایات صحیحه‌ای که از اهل بیت رسیده است فاقد حجیت بوده و ارزش بررسی سندی را ندارد.

2-تهافت و تناقض در متن روایات مذکور:

ایشان در تبیین ایراد مذکور می‌فرماید: علاوه بر تعارض روایات سبعه احرف با روایات صحیحه دیگر در متن روایات مذکور نیز تناقض دیده می‌شود بدین معنا که از برخی روایات بدست می‌آید که نزول قرآن به سبعه احرف بعد از استزاده پیامبرص و بتدریج صورت گرفته است در حالی که از برخی دیگر بدست می‌آید این امر- نزول قرآن به سبعه احرف- در مرتبه سوم استزاده پیامبرص، یکباره بوده است و در برخی دیگر نیز امده است که این امر یکباره و در مرتبه چهارم درخواست پیامبرص صورت گرفته است.

ایشان درادامه نمونه‌های دیگری از تناقض را در روایات مذکور بیان می‌کند.

3-عدم تناسب در سئوال و جواب برخی از روایات مذکور: در یکی از روایات تعدد قرائات به نقل از ابن مسعود امده است که اظهار داشت در تعداد آیات سوره‌ای از قرآن با جمعی اختلاف داشتیم؛ بنزد رسول الله ص امده و به حضرتش عرضه داشتیم که در قرائت با یکدیگر اختلاف داریم. پیامبر ص برافروخته شده و از شدت ناراحتی فرمود:امت‌های قبل ازشما بسبب همین اختلافات هلاک شدند آنگاه امام علی ع از ناحیه پیامبر ص بما فرمود: قرآن را بهمان گونه که تعلیم داده شده اید قرائت کنید.

آیةالله خوئی ره در نقد روایت مذکور می‌نویسد: در سئوال و جوابی که در این روایت بیان گردیده است تناسبی وجود ندارد چون اختلاف اصلی بین ابن مسعود و دیگران در تعداد آیات یک سوره می‌باشد در حالی که سئوالشان از پیامبرص در زمینه اختلاف درقرائت و در پاسخ پیامبر ص نیز به مطلب دیگری پرداخته شده است. در نتیجه بین سئوال و جواب ارتباطی وجود ندارد.

4- عدم معنای معقول برای روایات سبعه احرف:

متن گفتار ایشان در این زمینه عبارتست از: أضف إلی جمیع ذلک أنه لا یرجع نزول القرآن علی سبعة أحرف إلی معنی معقول، ولا یتحصل للناظر فیها معنی صحیح.

ایشان در ادامه وجوه مختلفی را در معنای روایات مذکور بیان نموده و همه آنها را مورد نقد قرار می‌دهد.

وجوه مختلف در معنای احادیث نزول قرآن به سبعه احرف

آیةالله خوئی در این رابطه می‌فرماید در تفسیر سبعه احرف هفت معنا بیان شده است:

وجه اول: المعانی المتقاربة:

ایشان در تبین معنای مذکور می‌نویسد: معنای نخستی که از الاحرف السبعه شده است متقارب بودن آن با کلماتی نظیر " عجل، أسرع، اسع " می‌باشد و این حروف هفتگانه تا عهد عثمان باقی بود اما ایشان آن قرائات را به حرف واحد محصور نمودو دستور به احراق سایر مصاحف که بر مبنای حروف ششگانه بودند داد.

ایشان موافقین دیدگاه مذکور را طبری، قرطبی و بسیاری از اهل علم می‌داند.

ایشان دلیل قائلین به احتمال مذکور را برخی از روایات می‌داند؛ از جمله آنکه در ذیل ایه" إنما یعلمه بشر 16: 103 " امده است پیامبرص توسط فردی که وحی را می‌نگاشت مفتون گردید. بدینگونه که پیامبرص وقتی کلماتی نظیر: سمیع علیم، أو عزیز حکیم، که در اواخر آیات قرار گرفته است به کاتب املا می‌نمود، آن شخص از پیامبرص – در حالی که آن حضرت در حال دریافت ادامه وحی بود-.

درزمینه جزئیات مطالب وحی شده می‌پرسید که ایا اخر آیات نازل شده، عزیز حکیم است یا سمیع علیم، یا عزیز علیم "؟ پیامبر ص فرمود هرکدام را که بنویسی کافی است. کاتب گفت پیامبرص کیفیت نوشتن اخر آیات را بمن واگذار کرده است پس من هر چه را که بخواهم بنویسم. .

ایشان سپس به روایت دیگری که قائلین وجه نخست بدان استناد نموده‌اند اشاره نموده و می‌نویسد: واستدلوا أیضا علی ذلک بما تقدم من الروایات الدالة علی التوسعة: " ما لم تختم آیة رحمة بعذاب، أو آیة عذاب برحمة "

مفاد روایت مذکورتوسعه مردم در امر قرائت قرآن است مادامی که رحمت را به عذاب و عذاب را به رحمت تغییر ندهند.

اشکال به وجه اول:

1-نامعقول بودن معنای مذکور در بیشتر سور و آیات قرآن آیةالله خوئی درتبیین اشکال مذکور می‌فرماید: شاید بتوان معنای مذکور را در برخی از آیات قرآن تصور نمود اما در بیشتر آیات قرآن این معنا متصور نخواهد بود.

2- وجه اول، سبب نابودی اساس قرآن می‌گردد:

ایشان در بیان ایراد مذکور می‌فرماید: هر گاه براساس این روایات مردم را در قرائت قرآن مجاز بدانیم که الفاظ قرآن را به کلماتی مشابه آن تغییر دهند قطعا این امر بتدریج سبب هدم قرآن می‌گردد. بعنوان نمونه: ایا هیچ عاقلی خود را مجاز می‌داند سوره یس را بدینگونه قرائت کند: یس، والذکر العظیم، إنک لمن الأنبیاء، علی طریق سوی، إنزال الحمید الکریم، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون "

در حالی که پیامبرص بر اساس ایه" قل ما یکون لی أن أبدله من تلقاء نفسی إن أتبع إلا ما یوحی إلی 10: 15 " حق تبدیل کلمات قرآن را ندارد پس چگونه دیگران حق چنین تغییری را خواهند داشت.

از طرفی در برخی از روایات امده است که پیامبر ص حتی از تغییر در کلمات دعا به کلمات مشابه نهی می‌نمود پس چگونه تغییر و تبدیل کلمات قرآن را تجویز می‌کرد.

ایشان درادامه ایراد وجه نخست -معنای "نزول قرآن علی سبعه احرف "- می‌فرماید:

هر گاه مراد از وجه نخست – المعانی المتقاربه – این است که پیامبر ص قرآن را به حروف هفتگانه قرائت می‌نمود در اینصورت بر گوینده این سخن لازم است بر اثبات گفتارش دلیل اورد بجهت آنکه خداوند بر اساس آیه حفظ وعده به محافظت از قرآن را داده است.

3- توسعه قرائات بمعنای مذکور سبب بروز نقمت و منازعات بین مسلمین می‌گردد:

ایشان در تبیین نقد سوم بر وجه نخست می‌نویسد: بر اساس روایات سبعه احرف حکمت نزول قرآن بر این اساس بجهت توسعه بر امت بوده است در حالی که اختلاف قرائات سبب منازعات گسترده در جوامع اسلامی‌گردید بگونه‌ای که برخی دیگران را تکفیر می‌کردند. شدت این اختلافات بگونه‌ای بود که در عهد عثمان مصاحف مختلف جمع اوری و همه آنان بجز مصحف واحد – که مردم مامور به استفاده از آن گردیدند – سوزانده شدند.

ایشان در پایان نقد احتمال نخست می‌فرماید: سستی وجه نخست بحدی است که متاخرین از اهل سنت بطور کلی آنرا مردود می‌دانند و برخی بهمین جهت روایات سبعه احرف را از جمله روایات مشکل و متشابه می‌دانند.

وجه دوم: الأبواب السبعة

آیةالله خوئی در تبیین وجه دوم می‌فرماید:

وجه دوم آن است که بگوئیم مراد از حروف سبعه، ابواب هفتگانه است که قرآن بر اساس آن نازل شده است که عبارتند از: زجر، وأمر، وحلال، وحرام، ومحکم، ومتشابه، وأمثال. ایشان مستند روائی این وجه را اینچنین بیان می‌کند که پیامبر ص فرمود: نخستین کتاب الهی از باب واحد و بر حرف واحدی نازل گردید اما قرآن از هفت باب و بر هفت حرف نازل گردید که عبارتند از: زجر، وأمر، وحلال، وحرام، ومحکم، ومتشابه، وأمثال؛ پس حلال قرآن را حلال و حرامش را حرام بدانید؛ اوامر آنرا بجا اورده و از نواهی اش اجتناب نمائید ؛از امثال آن عبرت گرفته به محکماتش عمل و به متشابهاش ایمان بیاورید و بگوئید به همه آنچه از ناحیه خداوند است ایمان داریم. "

اشکال به وجه دوم

ایشان در نقد وجه دوم – الابواب السبعه - می‌فرماید:

1-احتمال دوم بر خلاف ظاهر روایات "نزول قرآن بر سبعه احرف" است: . بنابراین نمی‌توان روایات مذکور را تفسیر روایات سبعه احرف دانست.

2-روایت الابواب السبعه معارض با روایات دیگر است:

ایشان در این رابطه می‌فرماید:

روایت سبعه ابواب با روایت ابن مسعود که نزول قرآن را بر پنج باب می‌داند معارض است: حلال، وحرام، ومحکم، ومتشابه، وأمثال

3- اضطراب در متن روایت مذکور- که بیانگر ابواب سبعه است - در تبیین نقد مذکور باید گفت مفاد روایت سبعه ابواب از جنبه معنا اضطراب دارد بدین معنا که اولا حرام و زجر بمعنای واحد می‌باشد؛

ثانیا تقسیم مباحث قرآن به ابواب سبعه جامع نیست بجهت اینکه برخی از اموری که در قرآن کریم وجود دارد ابواب سبعه آنرا شامل نمی‌گردد نظیر مباحث مربوط به مبدا، معاد و قصص قرآنی و اگر این موضوعات را بتوان در محکم و متشابه قرار داد پس می‌توان تمام مباحث قرآن را بجای ابواب سبعه در ذیل دو عنوان محکم و متشابه قرار دهیم.

4-منافات روایت مذکور - اختلاف معانی قرآن بر سبعه احرف - با احادیث توسعه بر امت

ایشان در این زمینه می‌نویسد: وجه دوم با فلسفه نزول قرآن به سبعه احرف که تسهیل امر بر امت بود منافات خواهد داشت بجهت آنکه ارتباطی بین وجه دوم – ابواب سبعه – با تسهیل امر بر امت نخواهد بود.

5-تعارض روایت سبعه ابواب با روایاتی که سبعه احر ف را بمعنای دیگری می‌داند: ایشان در این زمینه می‌نویسد: در برخی از روایات سبعه احرف امده است که مراد از آن حروفی است که بین قراء در قرائتشان نسبت به آنها اختلاف است. بدیهی است این معنا ارتباطی با سبعه ابواب نخواهد داشت-.

وجه سوم: الأبواب السبعة بمعنی آخر آیةالله خوئی در تبیین وجه سوم می‌فرماید: بر اساس برخی از روایات مراد از سبعه احرف، ابواب سبعه ذیل می‌باشد: الامر، والزجر، والترغیب، والترهیب، والجدل، والقصص، والمثل. ایشان در نقد وجه سوم می‌فرماید: نقدهای وجه دوم در اینجا نیز جاری می‌باشد: وجوابه یظهر مما قدمناه فی الوجه الثانی.

وجه چهارم: اللغات الفصیحة ایشان در بیان وجه چهارم می‌فرماید: مراد از سبعه احرف، لغات فصیح اعراب است که در قرآن ذکر شده است که برخی بلغة قریش، برخی به لغة هذیل، وبرخی به لغة هوازن، برخی به لغة یمن، برخی به لغة کنانة، برخی به لغة تمیم، وبعضی دیگر به لغة ثقیف می‌باشد.

نقد وجه چهارم: ایراد اول: وجه چهارم - اللغات الفصیحة - بر خلاف ظاهر روایات نزول القرآن علی سبعه احرف است: ایراد نخست ایشان به وجه چهارم این است که: در روایات سبعه احرف، مراد از آن بیان گردیده است بنابر‌این حمل آن به معنای دیگر خلاف ظاهر خواهد بود.

ایراد دوم: تنافی وجه چهارم با برخی از روایات:

گفتار ایشان در بیان ایراد دوم این است که:

این وجه با مفاد برخی روایات که نزول قرآن را به لغات دیگر می‌داند مخالف است مضافا به اینکه حمل حروف سبعه به لغات هفتگانه قول بدون دلیل است.

ایراد سوم: توالی فاسد بر وجه چهارم

سومین نقد آیةالله خوئی به وجه چهارم این است که: هر گاه مراد قائلین به این وجه آن است که قرآن مشتمل بر لغات دیگری است که لغت قریش در بین آنها نیست در اینصورت با فلسفه نزول قرآن بر سبعه احرف که تسهیل بر امت بود منافات خواهد داشت بعلاوه آنکه با واقعیت امر نیز منافات دارد چون لغت قریش فصیحترین لغت در بین لغات عصر نزول بود. . و اگر مراد قائلین این است که سبعه احرف مشتمل بر لغات دیگر نیز می‌باشد لکن با لغت قریش هماهنگ نیست در اینصورت حصرش به هفت لغت بدون وجه خواهد بود. .

وجه پنجم: لغات مضر ایشان در تبیین وجه پنجم می‌فرماید: مراد از سبعه احرف لغات هفتگانه از لغات مضر است که در قرآن بصورت پراکنده ذکر شده است: لغات قریش، وأسد، وکنانة، وهذیل، وتمیم، وضبة، وقیس. ایشان در نقد این وجه می‌فرماید: تمام نقدهای وجه چهارم به این وجه نیز وارد است.

وجه ششم: الاختلاف فی القراءات

آیةالله خوئی در تبیین وجه ششم می‌فرماید: برخی معتقدند مراد از حروف سبعه اختلافات هفتگانه در قرائات بشرح ذیل می‌باشد: -اختلاف در حرکت بدون تغییر در معنا و صورت نظیر هن اطهر لکم به ضم اطهر و فتح آن -اختلاف در اعراب با تغییر صورت و معنا نظیر: ربنا باعد بین اسفارنا به صیغه امر و ماضی

-اختلاف در حروف و تغییر در معنا بدون تغییردر صورت نظیر: کالعهن المنفوش وکالصوف المنفوش " -اختلاف در صورت و معنا نظیر: " وطلح منضود وطلع منضود "تغییر بسبب -اختلاف در تقدیم و تأخیر نظیر: " وجاءت سکرة الموت بالحق، وجاءت سکرة الحق بالموت "

-اختلاف در زیاده و نقصان نظیر: " تسع وتسعون نعجة أنثی. وأما الغلام فکان کافرا وکان أبواه مؤمنین. فإن الله من بعد اکراههن لهن غفور رحیم ".

نقد وجه ششم:

گفتارآیةالله خوئی در نقد وجه ششم:

ایراد اول: عدم دلیل بر ادعای مذکور – ادعای بی دلیل –

ایشان می‌فرماید: اولا دلیلی بر اثبات وجه نخست وجود ندارد بویژه آنکه مخاطبین روایات مذکور شناختی نسبت به آنواع اختلاف در قرائات نداشتند.

ایراد دوم: تغیر و عدم تغیر معنا سبب آنقسام اختلاف قرائت به دو وجه نمی‌شود: ثانیا اختلاف و عدم اختلاف در معنا سبب آنقسام قرائت به دو قسم نخواهد چون شکل تلفظ و قرائت بسبب آن متعدد نخواهد شد در نتیجه اختلاف در" طلح منضود. وکالعهن المنفوش " یک قسم خواهد بود.

ایراد سوم: بقاء صورت لفظ و عدم بقاء آن، سبب آنقسام قرائت به دو وجه نمی‌گردد:

ثالثا: یکی از وجوه ذکر شده در اختلاف قرائات بقاء صورت و عدم بقاء صورت لفظ بود باید گفت این نوع اختلاف نیز سبب اختلاف در قرائت نمی‌گردد چون بقاء صورت، مربوط به مکتوب می‌باشددر حالی که قرآن نازل شده از ناحیه خداوند بصورت مقروء – خوانده شده – بر پیامبر ص می‌باشد - . بعبارت دیگر سنخ قرآن از سنخ مقروء است نه مکتوب؛ از این‌رو بقاء و عدم بقاء صورت در آن تاثیری نخواهد داشت. -

ایراد چهارم: مخالفت وجه ششم با نص روایات نزول قرآن بر حرف واحد رابعا نص روایات مذکور آن است که قرآن بر حرف واحد نازل شده است و از طرفی شکی نیست که مراد از حرف واحد، یکی از موارد اختلافات هفتگانه‌ای که ذکر شد نیست.

ایراد پنجم: کثرت موارد اتفاق و اشتراک در قرآن خامسا: در بسیاری از موارد بین قراء در قرائت اتفاق حاکم است بنابر‌این اقسام مذکور به آنضمام موارد هفتگانه، هشت قسم خواهد بود.

ایراد ششم: خروج وجه ششم از مورد روایات نزول قرآن علی سبعه احرف – اختلاف در کلمات -: سادسا مورد اختلاف در روایات سبعه احرف، اختلاف در کلمات بود در اینصورت بیان پیامبر ص در حل اختلاف به اینکه قرآن بر هفت قرائت نازل شده است ارتباطی با مورد روایات نخواهد داشت.

وجه هفتم: اختلاف قرائات بمعنای دیگر:

ایشان در تبیین این وجه می‌فرماید: مراد از سبعه احرف اختلاف قرائات بمعنای ذیل می‌باشد: اختلاف أسماء از جهت إفراد، وتثنیة، وجمع، وتذکیر، وتأنیث. اختلاف افعال از جهت ماضی، ومضارع، وأمر. اختلاف دروجوه اعراب. اختلاف در نقص و زیادة. اختلاف در تقدیم وتأخیر. اختلاف به ابدال اختلاف لغات " اللهجات "نظیر: فتح، وإمالة، وترقیق، وتفخیم، واظهار، وادغام،

نقد وجه هفتم:

ایشان در نقد وجه هفتم می‌فرماید: اولا ایراد اول و چهارم و پنجم وجه سابق بر این وجه نیز وارد می‌گردد. مضافا به اینکه: اختلاف در اسماء و افعال سبب آنقسام اختلاف به دو قسم نمی‌گردد بجهت آنکه قدر جامع هر دو آنها اختلاف در هیئت می‌باشد بنابر‌این هر گاه بخواهیم تمام خصوصیات را در این تقسیم ملاحظه کنیم اقسام بیشتر از این موارد خواهد شد بدین معنا که در اینصورت هر کدام از موارد مفرد و تثنیه و جمع و مذکر و مونث و ماضی و مضارع و امر و. . . . اقسام مستقلی خواهند بود.

ایشان در ادامه، وجوه صحیح اختلاف در قرائات را این‌گونه بیان می‌کند: 1- اختلاف در هیئت کلمه بدون اختلا درماده نظیر: اختلاف فی لفظ " باعد " بین صیغة ماضی و امر، ودر کلمة " أمانتهم " بین جمع وافراد. 2- اختلاف در مادة کلمة بدون هیئت نظیر: هیئتها، اختلاف در لفظة " ننشرها " بین الراء والزی. 3- اختلاف در مادة وهیئت نظیر اختلاف در " العهن والصوف ". 4- اختلاف در هیئت جملة بسبب اختلاف در اعراب، نظیر اختلاف " وأرجلکم " بین النصب والجر 5- اختلاف به تقدیم تأخیر، 6- اختلاف به زیادة ونقصان

وجه هشتم: مراد از سبعه احرف در روایات بیان کثرت است: ایشان در تبیین وجه هشتم می‌فرماید: این قول که به قاضی عیاض و تابعینش نسبت داده شده است بیانگر آن است که همانطور که از لفظ سبعین و سبعمائه کثرت دهها و صدها اراده شده است مراد از سبعه احرف در روایات نیز بیان کثرت می‌باشد.

نقد وجه هشتم: این وجه مخالف ظاهر روایات سبعه احرف است: این قول بر خلاف ظهور بلکه خلاف نص روایات سبعه احرف بوده و اساسا آنرا نمی‌توان قول مستقلی دانست چون معنای حروف سبعه در آن بیان نشده است.

وجه نهم: مراد از سبعه احرف در روایات قرائات سبعه است: باید گفت وجه نهم همان وجهی است که فصل دهم رساله حاضر جهت بررسی و تحلیل آن نگاشته شده است.

نقد وجه نهم:

ایشان در نقد وجه مذکور می‌فرماید:

اگر مراد از قرائات سبعه، قرائات قراء سبعه معروف است بطلانش در مبحث تواتر قرائات اثبات گردید.

و اگر مراد غیر آن باشد باید گفت تعداد قرائات بیش از هفت قرائت بوده و منحصر نمودن آن به سبع قرائات بدون وجه خواهد بود.

وجه دهم: لهجه‌های گوناگون

ایشان در تبیین وجه مذکور می‌فرماید: این قول که مختار رافعی است بیانگر آن است که اقوام مختلف عرب از لهجه‌های گوناگونی برخورد بوده و برخی از آنها در تلفظ حروف خاص با یکدیگر اختلاف دارند از این‌رو جهت تسهیل بر امت لهجه‌های گوناگون بر اساس روایات مذکور مشروعیت داشته و ایرادی به آن وارد نیست.

نقد وجه دهم: آیةالله خوئی ره با اینکه وجه مذکور را احسن الوجوه دانسته اما ایراداتی را بدان وارد می‌داند: اولا معارض با روایاتی است که قرآن را نازل شده به لغت قریش می‌داند. ثانیا منافی با روایتی است که شان نزول روایت سبعه احرف را در جائی می‌داند که بین دو نفر از قبیله قریش در اصل وجوهر کلمه اختلاف بودنه اختلاف در شکل قرائت آن. رابعا وجه مذکور مخالف ظهور بلکه مخالف نص روایات سبعه احرف می‌باشد . خامسا لازمه وجه مذکور جواز قرائت به لهجه‌ها ی گوناگون می‌باشد در حالی که این امر خلاف سیره مسلمین می‌باشد.

خلاصه دیدگاه آیةالله خوئی نسبت به روایات سبعه احرف: از منظر ایشان هیچیک از وجوه دهگانه‌ای که در توجیه روایات نزول قرآن بر سبعه احرف بیان گردید تمام نمی‌باشد بویژه آنکه در روایات وارد شده از اهلبیت ع مفاد روایات سبعه احرف تکذیب شده است

نتیجه مباحث مطرح شده در روایات سبعه احرف:

بعد از بیان دیدگاه‌های فریقین در معنای روایات سبعه احرف می‌گوئیم: در بین اقوال مطرح شده گفتار آیةالله خوئی از ارجحیت بیشتری برخوردار است؛ بنابر‌این روایات مذکور بدلیل مخالفت با قرآن و روایات صحیح و نیز غیر تام بودن وجوه ذکر شده برای آن، مقبول نخواهد بود.

نتائج

1- برغم مصونیت قرآن کریم از تحریف لفظی مواردی در آن بچشم ‌ که در شیوه قرائت، کتابت و اعراب گذاری آنها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد.

2- بخش مهمی از اختلاف قرائات، معلول تنوع زبان، لحن و لهجه‌های گوناگون می‌باشد.

3-پدیده اختلاف قرائات بجهت تنوع زبان و لهجه اختصاص به قرآن نداشته بگونه‌ای که می‌توان آن را در تمام مکتوبات بشری سرایت داد.

3- تمامی علمای فریقین در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات قرآن بوده و بدون آن نمی‌توان هیچ آیه و سوره‌ای را بعنوان قرآن تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات آن برمی‌گردد.

4- تواتر قرآن مورد اتفاق فریقین بوده در حالی که تواتر قرائات توسط عده‌ای ادعا شده است. 5-ادله ذکر شده در اثبات تواتر قرائات سبعه مورد نقد قرار گرفته است.

6-روایات نزول قرآن بر سبعه احرف ارتباطی با مساله قرائات سبعه نداشته و از جنبه سندی و دلالتی نیز مورد بحث علمای فریقین قرار گرفته است.

7-هیچیک از معانی ذکر شده در تفسیر روایات نزول قرآن علی سبعه احرف مقبول نمی‌باشد.